Δύο φορές ξένος θα μπορούσε να λεχθεί ότι νιώθει ο πρόσφυγας: ξένος από την πατρίδα του καθώς αναγκάζεται να φύγει αλλά και ξένος στο μέρος όπου μεταβαίνει επιθυμώντας να ζήσει, εάν – στην αρχή – η υποδοχή είναι τρόπον τινά «μουδιασμένη». Υπάρχουν όμως περιπτώσεις που από ξένος να νιώσει οικείος και να τον υποδεχθούν έτσι, και αντίστοιχη να είναι και η παραίνεση μιας και η προσφυγιά είναι ζήτημα πανανθρώπινο και έκαστος μπορεί να τη βιώσει ανά πάσα στιγμή. Με αφορμή επίσης, την προσφυγιά, αναδύεται η ανθρώπινη πλευρά, η συμπόνοια κι η αλληλεγγύη.
«Δεν έχω […] παρά να απευθύνω την εξής παραίνεσιν προς κάθε Έλληνα: Κάθε πρόσφυξ που βλέπετε εις τον δρόμον, και η τελευταία ρακένδυτος και μαυροφορεμένη γυναικούλα, είνε αξία όλης μας της ευλαβείας. Είναι τα ζώντα μνημεία της Μεγάλης Ελλάδος, είναι της αφοσιώσεως εις την πατρίδα η εκπροσώπησις, είναι ενσωματωμένη η εθνική οδύνη και η ωραία ελπίς διά την αύριον» αναφέρεται σε τεκμήριο από την εφημερίδα «Ελεύθερον Βήμα» (28 Οκτωβρίου 1925), τρία χρόνια μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και την άφιξη χιλιάδων προσφύγων στην Ελλάδα που συνέβαλαν –μεταξύ άλλων– στον πολιτισμό της από κοινού με άλλους τομείς.
Λέξη που γεννά κάθε άλλο παρά ευχάριστα συναισθήματα, «οι Πρόσφυγες», είναι στην προκειμένη ο υπότιτλος της έκθεσης «Από τη Μεγάλη… στη Σύγχρονη Ελλάδα» που παρουσιάζεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο και επικεντρώνεται στην πληθυσμιακή διαμόρφωση της Ελλάδας μέσα από τις μετακινήσεις πληθυσμών επί έναν αιώνα και παρακολουθεί την ολοκλήρωση της δημιουργίας της χώρας από άποψη συνόρων και πληθυσμού. Πρόκειται για το δεύτερο μέρος της έκθεσης «Από τη Μεγάλη… στη Σύγχρονη Ελλάδα» –υπενθυμίζω ότι το πρώτο της μέρος (παρουσιάστηκε το 2022), περιγράφει όσα γεγονότα οδήγησαν στην παγίωση των συνόρων μετά το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, εστιάζοντας στη Μικρασιατική Εκστρατεία και το συλλογικό τραύμα της καταστροφής της Σμύρνης.
Όσα παρουσιάζονται στην έκθεση πραγματεύονται πώς η σύγχρονη Ελλάδα διαμορφώθηκε μεταξύ της Επανάστασης του 1821, πώς γέννησε το πρώτο μικρό κράτος, μέχρι την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάννης το 1923. Στη διάρκεια αυτού του αιώνα σημειώθηκαν κοσμογονικές αλλαγές με αποτέλεσμα προσφυγικές ροές που άλλαξαν ριζικά την ελληνική κοινωνία. Γι' αυτό και η έκθεση στοχεύει, μέσα από τέσσερις ενότητες (Τα αίτια – Ο Ξεριζωμός – Το Στέριωμα – Η Μνήμη) στην όσο το δυνατόν πληρέστερη παρουσίαση του προσφυγικού φαινομένου, μέσα από τα ζητήματα που απασχόλησαν διαχρονικά τους ανθρώπους που βρέθηκαν στη δεινή θέση να εγκαταλείψουν τις πατρογονικές τους εστίες.
Πηγή φωτ.: Εθνικό Ιστορικό Μουσείο
Μέσα από ανθρώπινες ιστορίες φωτίζονται πτυχές του θέματος, όπως η αναγκαστική φυγή, οι δυσκολίες της μετακίνησης, η υποδοχή, η εγκατάσταση, η διαχείριση του τραύματος, η ενσωμάτωση στη νέα πατρίδα, η μνήμη. Σε πρώτη ανάγνωση, δύσκολα αναγνωρίζεται η χρονική προέλευση των ιστοριών αυτών. Κοινή συνισταμένη τους, τα διαχρονικά συναισθήματα των διωγμένων ανθρώπων, ο φόβος και η απόγνωση, η αποδοχή της καταστροφής και της απώλειας, η καρτερία και η αντοχή, το πείσμα για επιβίωση. Και παράλληλα, η αλληλεγγύη και η συμπαράσταση, οι προσπάθειες συμπατριωτών και ξένων για βοήθεια, αλλά ταυτόχρονα η καχυποψία, η αδιαφορία και η εχθρική στάση πολλών.
Τα παραπάνω οπτικοποιούνται στην έκθεση μέσα από video-animation του σκηνοθέτη Παναγιώτη Ράππα, στο οποίο προσφυγικές ομάδες σε μία συνεχή πορεία, που κρατά 100 και πλέον χρόνια, υποδέχονται συμβολικά τον επισκέπτη. Εκτός από το video-animation, στην έκθεση παρουσιάζονται, επίσης, φωτογραφικά τεκμήρια, ιστορικά έγγραφα και αντικείμενα από τις συλλογές του Μουσείου, πλαισιωμένα από μαρτυρίες, αποσπάσματα πηγών και δημοσιεύματα του Τύπου. Μεγάλος αριθμός φορέων και ιδιωτών, ίσως ο μεγαλύτερος από κάθε άλλη έκθεση του Μουσείου, παραχώρησε αρχειακά τεκμήρια και κειμήλια.
Όσο για την πραγματοποίηση της έκθεσης, γίνεται με την αποκλειστική χορηγία της Τράπεζας Πειραιώς στο πλαίσιο του Προγράμματος «Ημέρες Μνήμης του Ελληνισμού, 1922-1924» με το οποίο η Τράπεζα αποτίει φόρο τιμής στα 100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή και τη Συνθήκη της Λωζάννης (1923) που υλοποιεί με στόχο να συμβάλλει στην ενίσχυση της ιστορικής μνήμης και τον εμπλουτισμό της ιστορικής έρευνας και γι’ αυτή την καθοριστική για τον Ελληνισμό περίοδο της ιστορίας του.
Πηγή φωτ.: Εθνικό Ιστορικό Μουσείο
Η έκθεση «Από τη Μεγάλη… στη Σύγχρονη Ελλάδα: Οι Πρόσφυγες» εγκαινιάζεται το Σάββατο 16 Δεκεμβρίου 2023 (18:30) και θα διαρκέσει έως τις 30 Ιουνίου 2024. Την επιμελούνται οι Νατάσα Καστρίτη και Ρεγγίνα Κατσιμάρδου σε συνεργασία με τις Ιφιγένεια Βογιατζή, Ανδρονίκη Μαρκασιώτη και Άννα Κάνδια. Αναλυτικός κατάλογος της έκθεσης πρόκειται να κυκλοφορήσει στις αρχές του 2024.
Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Μέγαρο Παλαιάς Βουλής, Σταδίου 13, Αθήνα 10561. Ώρες λειτουργίας: ΤΡ-ΠΑ: 9:00-16:00, Σ-Κ: 10:00-16:00
Κεντρική φωτ.: Η Σμύρνη καίγεται, 14 Σεπτεμβρίου 1922. Συλλογή Λουκά Π. Χριστοδούλου.
