Του Νίκου Αγγελή *
Στις 9 Δεκεμβρίου έλαβε χώρα η τρίτη κατά σειρά Τριμερής Σύνοδος Κορυφής ανάμεσα στην Ελλάδα, την Κύπρο και την Αίγυπτο, η οποία αποτελεί ακόμη ένα σημαντικό βήμα για την εμβάθυνση των σχέσεων των τριών κρατών και επιστεγάζει τις διπλωματικές πρωτοβουλίες που υιοθέτησαν Αθήνα και Λευκωσία ήδη από το 2014. Η Ελλάδα, παρά τις ραγδαίες πολιτικές εξελίξεις στο εσωτερικό της και την εναλλαγή των εθνικών κυβερνήσεων, διατήρησε μια συνεκτική εξωτερική πολιτική και πολιτική συνεργασίας με σημαντικά κράτη-δρώντες της Ανατολικής Μεσογείου. Αν και οι πολιτικές περιφερειακής συνεννόησης και συνεργασίας με το Κάιρο διαδραματίστηκαν σε σύντομο χρονικό διάστημα, έχουν επιτευχθεί σημαντικά βήματα στη διαμόρφωση ενός άξονα σταθερότητας και ασφάλειας στην περιοχή που αποκτά ιδιαίτερη δυναμική. Ωστόσο, θα πρέπει να αξιολογηθούν τα βήματα που παρουσιάζουν ποιοτική εξέλιξη και οι νέες μεταβλητές που εισήχθησαν από τη δεύτερη Τριμερή Σύνοδο Κορυφής έως σήμερα.
Οριοθέτηση Θαλασσίων Ζωνών
Ένα από τα βασικότερα πλεονεκτήματα που δύναται να αξιοποιήσει η Ελλάδα από την εμβάθυνση των σχέσεων της με την Αίγυπτο είναι η δυνατότητα οριοθέτησης των θαλασσίων ζωνών τους, καθώς ήδη από το 2003 η Κύπρος και η Αίγυπτος έχουν οριοθετήσει τις δικές τους θαλάσσιες ζώνες. Παρά τις επίσημες δηλώσεις στις Τριμερείς Συναντήσεις του Απριλίου και του Δεκεμβρίου το 2015 των τριών κρατών, περί επιθυμίας για επιτάχυνση των απαραίτητων διαπραγματεύσεων και την ενεργοποίηση των αρμόδιων τεχνικών επιτροπών, αναφορικά με την οριοθέτηση των θαλασσιών ζωνών με σεβασμό στις αρχές του Διεθνούς Δικαίου και της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της θάλασσας (UNCLOS), δεν έχουν επιτευχθεί ουσιαστικά βήματα. Η σταθερή θέση της Τουρκίας ως προς τη μηδαμινή επήρεια του νησιωτικού συμπλέγματος του Καστελορίζου, που συνεπάγεται την επαφή των θαλασσίων ζωνών της Άγκυρας και του Καΐρου, συνιστά τροχοπέδη για τις οριοθετήσεις στο διμερές επίπεδο Αθήνας - Καΐρου.
Οι αρμόδιες τεχνικές επιτροπές παρέμειναν αδρανείς το τελευταίο χρονικό διάστημα, καθώς η Αίγυπτος, παρά τις ψυχρές σχέσεις της με τη Τουρκία, δεν προτίθεται να έρθει σε ευθεία αντιπαράθεση με τις διεκδικήσεις της τελευταίας. Χαρακτηριστική είναι η φράση στη διακήρυξη της Τριμερούς Συνόδου ότι θα επιταχυνθούν οι διαβουλεύσεις για την οριοθέτηση των θαλάσσιων ζωνών «όπου αυτό είναι δυνατόν». Επομένως, τη δεδομένη χρονική στιγμή η Ελλάδα δεν έχει καταφέρει να αξιοποιήσει επαρκώς τις αναπτυσσόμενες σχέσεις με το Κάιρο, ώστε να κερδίσει την απαραίτητη υποστήριξη ενός συμμάχου που πρόθυμα θα αντιτασσόταν στις διεκδικήσεις της Τουρκίας, ενισχύοντας τις ελληνικές θέσεις. Από την άλλη πλευρά, η Αίγυπτος δεν ήταν πρόθυμη να υπογράψει συμφωνία οριοθέτησης με την Τουρκία κατά την περίοδο διακυβέρνησης των Αδελφών Μουσουλμάνων, όταν οι σχέσεις των δύο κρατών ήταν ισχυρές.
Τα ανωτέρω καταδεικνύουν ότι αφενός το Κάιρο δεν επιθυμεί την εμπλοκή του στις ελληνοτουρκικές διενέξεις της περιοχής και αφετέρου η Ελλάδα δεν θα πρέπει να προχωρήσει στην υπογραφή συμφωνίας μερικής οριοθέτησης, ενισχύοντας τη τουρκική επιχειρηματολογία περί των δικαιωμάτων της στην περιοχή. Σημαίνων στόχος, λοιπόν, της Αθήνας είναι η αξιοποίηση του διπλωματικού της κεφαλαίου και η εντατικοποίηση των απαραίτητων ενεργειών, ώστε να επιτευχθούν ουσιαστικά βήματα προς την ευνοϊκή, για τα ελληνικά συμφέροντα, οριοθέτηση των θαλασσίων ζωνών μέχρι την επόμενη προγραμματισμένη Τριμερή Σύνοδο Κορυφής, που θα λάβει χώρα στο Κάιρο. Επιπλέον, η πρόσφατη ανακάλυψη του κοιτάσματος Zohr στην ΑΟΖ της Αιγύπτου δύναται να αποτελέσει κινητήρια δύναμη με στόχο την από κοινού προώθηση των συμφερόντων τους στην περιοχή και την ανάληψη αποφασιστικών πρωτοβουλιών. Επίσης, το νέο κοίτασμα προσφέρει τη δυνατότητα στην Ελλάδα να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στους ενεργειακούς διαδρόμους με προορισμό την αγορά της Ευρωπαϊκή Ένωσης, είτε με τη μεταφορά του φυσικού αερίου μέσω αγωγών, είτε με τη μεταφορά του σε υγροποιημένη μορφή, δια θαλάσσης, μέσω πλοίων LNG και τη δημιουργία των απαραίτητων εγκαταστάσεων υγροποίησης και επαναεριοποίησης. Τα ανωτέρω στοιχεία ενδυναμώνονται από τη διαφαινόμενη σύμπλευση των απόψεων της Ελλάδας, της Κύπρου και της Αιγύπτου, αναφορικά με την αξιοποίηση των υδρογονανθράκων και την όδευσή τους στην ευρωπαϊκή αγορά ενέργειας.
Ενίσχυση Οικονομικών και Εμπορικών Σχέσεων
Ο τομέας της οικονομίας, η εμπορική συνεργασία και η ναυτιλία συνιστούν σημαντικές μεταβλητές στην εμβάθυνση των σχέσεων των τριών κρατών, ενώ οι επαφές και οι διαβουλεύσεις που έλαβαν χώρα κατά τη διάρκεια της Τριμερούς Συνόδου Κορυφής παρουσιάζουν ποιοτική εξέλιξη και πρόοδο. Η διάνοιξη της διώρυγας του Σουέζ, στα εγκαίνια της οποίας είχε παρευρεθεί ο Έλληνας πρωθυπουργός και η μετατροπή της σε διαμετακομιστικό κέντρο διεθνούς εμπορίου αναδεικνύουν νέες ευκαιρίες και προοπτικές συνεργασίας ανάμεσα στα τρία κράτη, που χαρακτηρίζονται από μια ιδιαίτερη ναυτική παράδοση.
Η διώρυγα του Σουέζ δίδει τη δυνατότητα ανάπτυξης της ναυτιλιακής συνεργασίας και ενισχύει τις δυνατότητες διεύρυνσης και εμβάθυνσης των εμπορικών ανταλλαγών και των επενδύσεων. Τα τρία κράτη συμφώνησαν στη δημιουργία μιας εξειδικευμένης μικτής οικονομικής επιτροπής σε θέματα γαλάζιας οικονομίας, η οποία θα αφορά τις θαλάσσιες μεταφορές, την έρευνα, την τεχνολογία και την καινοτομία, το θαλάσσιο και παράκτιο τουρισμό, την εκπαίδευση και την προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος.
Επιπρόσθετα, στο πλαίσιο του Επιχειρηματικού Συνεδρίου Ελλάδας – Αιγύπτου, υπεγράφησαν δύο συμφωνίες διαλιμενικής σύνδεσης και συνεργασίας των λιμένων της Καβάλας και της Αλεξανδρούπολης με τους λιμένες της Αλεξάνδρειας και της Δαμιέτης. Οι ανωτέρω συμφωνίες αποτελούν επιστέγασμα των από κοινού προσπαθειών αξιοποίησης των ευκαιριών που προσφέρονται στην περιοχή και προσδίδουν σημαντική δυναμική στη διμερή εμπορική και ναυτιλιακή συνεργασία. Επιπλέον, δεν θα πρέπει να υποβαθμισθεί η σημασία της κοινής αεροναυτικής άσκησης «Μέδουσα 2015» της Ελλάδος και της Αιγύπτου, που έλαβε χώρα την ίδια χρονική περίοδο στην ευρύτερη περιοχή της Κρήτης, γεγονός που αναδεικνύει την πρόθεση των δύο χωρών για την εμβάθυνση των σχέσεων τους και στο στρατιωτικό τομέα. Τέλος, η συμφωνία δημιουργίας ενός μόνιμου μηχανισμού συνεννόησης και συνεργασίας, που θα λειτουργεί σε τακτική βάση υπό το συντονισμό των υπουργείων Εξωτερικών των τριών χωρών, συνιστά ακόμη ένα ποιοτικό χαρακτηριστικό που προστέθηκε στον μηχανισμό συνεργασίας των τριών χωρών.
Πολιτικό Πλαίσιο
Ο τριμερής άξονας συνεργασίας έχει σημαντικές πολιτικές προεκτάσεις και δύναται να διαδραματίσει πρωταγωνιστικό ρόλο για τη σταθερότητα και την ασφάλεια της Ανατολικής Μεσογείου.
Τόσο η Ελλάδα, όσο και η Κύπρος, ως κράτη μέλη της Ε.Ε., μπορούν να συνδράμουν στη συνεργασία του Καΐρου με τις Βρυξέλλες και να ενισχύσουν τον περιφερειακό διάλογο, αναβαθμίζοντας τη σημασία της ευρω-μεσογειακής συνεργασίας. Παράλληλα, η Αίγυπτος, με τη συμβολή της στην Ισλαμική Διάσκεψη Συνεργασίας, έχει καταφέρει σημαντικά βήματα αναφορικά με το Κυπριακό, καθώς, όπως ανέφερε ο Πρόεδρος της Κύπρου, «τα ψηφίσματα είναι πλησιέστερα προς τα ψηφίσματα των Ηνωμένων Εθνών σε σχέση με το παρελθόν».
Επιπρόσθετα, η ελληνική πρωτοβουλία για τη διοργάνωση διαθρησκευτικού διαλόγου συνιστά ακόμη ένα σημαντικό βήμα ενίσχυσης των πολιτικών συνεργασίας και της καταπολέμησης του θρησκευτικού φονταμενταλισμού. Όλες οι ανωτέρω πρωτοβουλίες και ενέργειες του τριμερούς μηχανισμού έχουν ως στόχο τη δημιουργία και διεύρυνση μιας εποικοδομητικής περιφερειακής συνεργασίας, η οποία θα συμπεριλαμβάνει μια σειρά από σημαντικούς τομείς, με την Ελλάδα και τη Κύπρο να αποτελούν ένα άξονα σταθερότητας και κοινό παρανομαστή των μηχανισμών συνεργασίας που αναπτύσσονται ανάμεσα στα κράτη της Ανατολικής Μεσογείου. Στόχος των μηχανισμών συνεργασίας είναι η περαιτέρω διεύρυνση και ένταξη και άλλων κρατών της περιοχής όπως το Ισραήλ, στην Τριμερή Σύνοδο Κορυφής με την Ελλάδα και τη Κύπρο να είναι προγραμματισμένη στα τέλη του Ιανουαρίου, αλλά και της Ιορδανίας με την οποία τόσο η Αίγυπτος όσο και το Ισραήλ διατηρούν καλές σχέσεις. Οι εν λόγω πρωτοβουλίες χαρακτηρίζονται από τις ΗΠΑ ως σημαντικά βήματα για την προάσπιση της ασφάλειας και της σταθερότητας στην Ανατολική Μεσόγειο, ενώ την ίδια στιγμή η Τουρκία εκφράζει τη δυσφορία της, καθώς λαμβάνουν χώρα ενέργειες εν τη απουσία της. Εντούτοις, σημαντικές εξελίξεις διαδραματίζονται στην περιοχή που δύνανται να επηρεάσουν τις σχέσεις μεταξύ των κρατών.
Η πρόσφατη ενεργειακή διένεξη ανάμεσα στο Ισραήλ και την Αίγυπτο συνιστά σημαντική εξέλιξη, καθώς δίδεται η δυνατότητα ελέγχου των αντανακλαστικών των μηχανισμών συνεργασίας, αλλά και η αντοχή τους στους τριγμούς. Η ανωτέρω διένεξη απασχολεί άμεσα τόσο την Κύπρο όσο και την Ελλάδα, καθώς δύναται να επηρεαστεί σε μεγάλο βαθμό ο σχεδιασμός όδευσης του φυσικού αερίου από την Ανατολική Μεσόγειο προς την ενεργειακή αγορά της Ε.Ε. Ο διαμεσολαβητικός ρόλος που διαδραμάτισε η Κύπρος και συγκεκριμένα ο κ. Αναστασιάδης, που στόχευε στη δημιουργία ενός πλαισίου διαλόγου ώστε να εκτονωθεί η διένεξη, αποτέλεσε θετικό στοιχείο, αναδεικνύοντας τα άμεσα αντανακλαστικά της Λευκωσίας. Οι ενέργειες και οι προθέσεις του Τελ Αβίβ και του Καΐρου θα διαφανούν στο άμεσο μέλλον, δεδομένου ότι αμφότερα τα κράτη μοιράζονται κοινά συμφέροντα στην περιοχή, ειδικότερα στον στρατηγικής σημασίας ενεργειακό τομέα.
Η διαφαινόμενη επαναπροσέγγιση του Ισραήλ με τη Τουρκία συνιστά σημαίνουσα μεταβλητή, η οποία επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό τους τριμερείς μηχανισμούς συνεργασίας που έχουν αναπτύξει η Ελλάδα και η Κύπρος, καθώς δύναται να διαμορφώσει ένα νέο πλαίσιο στην επιδιωκόμενη ενεργειακή συνεργασία με το Τελ Αβίβ και το Κάιρο. Το Ισραήλ, ύστερα από την ανακάλυψη του αιγυπτιακού κοιτάσματος Zohr, καλείται να λάβει πρωτοβουλίες για την εξαγωγή του φυσικού αερίου του. Εφόσον, υλοποιηθεί η εξομάλυνση των σχέσεων του Ισραήλ με τη Τουρκία και επιλεγεί η τροφοδοσία της τουρκικής ενεργειακής αγοράς, τότε είναι πολύ πιθανόν το Τελ Αβίβ να επιδιώξει τη μεταφορά του αερίου μέσω αγωγού στη Τουρκία. Εντούτοις, για να υλοποιηθεί η ανωτέρω ενέργεια, θα πρέπει να προηγηθεί συνεννόηση με τη Κύπρο, δεδομένου ότι ο αγωγός θα περνά μέσα από την κυπριακή ΑΟΖ και συνεπώς η Λευκωσία θα βρεθεί αντιμέτωπη με σειρά πιέσεων, αναφορικά με την επίλυση του Κυπριακού, ώστε να ολοκληρωθεί επιτυχώς ο σχεδιαζόμενος αγωγός. Παράλληλα, ο ενεργειακός άξονας συνεργασίας της Κύπρου με το Ισραήλ και την Ελλάδα θα τεθεί εν αμφιβόλω, γεγονός που θα προκαλέσει ισχυρούς τριγμούς στις σχέσεις των τριών κρατών. Αν και ο κ. Netanyahu, ενημέρωσε το Κύπριο ομόλογο του ότι δεν προτίθεται να υποβαθμίσει τον τριμερή μηχανισμό συνεργασίας, οι διπλωματικές ενέργειες του Ισραήλ δημιουργούν ανησυχίες στις ηγεσίες της Αθήνας και της Λευκωσίας. Σημαντικές μεταβλητές στην ανωτέρω γεωπολιτική εξίσωση συνιστούν αφενός οι κακές σχέσεις της Τουρκίας με τη Ρωσία και αφετέρου η ανάγκη διαφοροποίησης των ενεργειακών πηγών της Άγκυρας και η μείωση της εξάρτησής της από το ρωσικό φυσικό αέριο.
Συμπερασματικά, τόσο η Τριμερής Σύνοδος Κορυφής της Ελλάδας, της Κύπρου και της Αιγύπτου όσο και η επικείμενη Τριμερής με το Ισραήλ αποτελούν ουσιαστικά βήματα εμβάθυνσης και ενίσχυσης της ασφάλειας και σταθερότητας της Ανατολικής Μεσογείου. Εντούτοις, στο άμεσο μέλλον οι εν λόγω συνεργασίες θα πρέπει να καταγράψουν ταχύτερη πρόοδο και να μεταβούν από το επίπεδο της θεωρητικής επιβεβαίωσης στο επίπεδο της πρακτικής υλοποίησης των συμφωνηθέντων. Οι προαναφερθείσες εξελίξεις που αφορούν στην αλλαγή των συνισταμένων μεταξύ των σχέσεων του Ισραήλ με την Αίγυπτο και τη Τουρκία συνιστούν παράγοντες που ενδεχομένως θα δοκιμάσουν την αντοχή των τριμερών μηχανισμών συνεργασίας που έχουν αναπτύξει η Ελλάδα και η Κύπρος και θα αναδιαμορφώσουν το πλαίσιο διαλόγου που έχει αναπτυχθεί εισέτι.
* Ο Νίκος Αγγελής είναι μεταπτυχιακός φοιτητής του Παντείου Πανεπιστημίου στην κατεύθυνση «Διεθνείς Σχέσεις και Στρατηγικές Σπουδές» και ερευνητής στο Παρατηρητήριο Ανατολικής Μεσογείου του ΤΟ.ΡΕ.ΝΕ.
