Του Ανδρέα Ζαμπούκα *
Στη σημειολογία μας υπάρχουν δύο λέξεις που τις μπερδεύουμε. Τα πρότυπα και τα είδωλα. Δεν είναι το ίδιο. Τα πρότυπα είναι πρόσωπα που δείχνουν πράξεις, που μεταφέρουν αξίες, που ελέγχονται στη δραστηριότητά τους. Τα είδωλα είναι «μαγικά», σχεδόν μεταφυσικά προσωπεία, ανεξέλεγκτα και αυταρχικά. Τα πρότυπα συνδέονται με τις συνειδήσεις μας και μας διδάσκουν.
Τα είδωλα χτυπούν απευθείας στο υποσυνείδητο και μας υποτάσσουν. Το ίδιο πρόσωπο μπορεί να είναι πρότυπο και είδωλο μαζί; Ο Μέσι, γι'' αυτόν που παίζει ποδόσφαιρο μπορεί να είναι πρότυπο, και γι'' αυτόν που είναι απλά οπαδός, είδωλο. Τεράστια η διαφορά. Ο ένας δίνει αγώνα να απελευθερώσει δυνάμεις, να του μοιάσει και ο άλλος απλώς παραδίνεται στην «αυταρχική» γοητεία του.
Στη βιομηχανία της μόδας, οι αλλαγές διαμορφώνονται από τις εξελίξεις στην κοινωνία, στην αγορά και το πολιτισμικό πλαίσιο. Η δεκαετία, ας πούμε, του ''20 σηματοδοτεί την επιθυμία της γυναίκας ν' ανεξαρτητοποιηθεί. Οι γυναίκες απέκτησαν ασχολίες που σόκαραν την κοινωνία, όπως το γεγονός ότι άρχισαν να καπνίζουν, να βγαίνουν αργά το βράδυ, να χορεύουν τσάρλεστον.
Η γυναίκα που ζει σε αυτή την εποχή ακολουθεί τη μόδα, ξοδεύει τα δικά της χρήματα και κόβει τα μαλλιά της καρέ. Η μόδα ακολουθεί λοιπόν τις ανάγκες της «νέας» γυναίκας. Οι κορσέδες καταργήθηκαν και τα ρούχα απέκτησαν πιο άνετες και φαρδιές γραμμές. Η εποχή εκείνη ήταν ένα σημείο «αναγέννησης» της μόδας, καθώς πολλοί σχεδιαστές όπως η Κοκό Σανέλ λάνσαραν για πρώτη φορά παντελόνι για τη γυναίκα, αλλά και το μικρό μαύρο φόρεμα.
Oι κούκλες και ο κόσμος των παιχνιδιών ακολουθούν τους κανόνες της μόδας. Αφορμή για την κατασκευή της Barbie δόθηκε το 1956, κατά τη διάρκεια ενός ταξιδιού της Ρουθ Χάντλερ στην Ευρώπη, η οποία ανακάλυψε στη Γερμανία μία ενήλικη κούκλα με το όνομα Μπιλντ Λίλι (Bild Lilli).
Ήταν ό,τι ακριβώς ζητούσε για τη δική της δημιουργία. Αγόρασε τρία κομμάτια. Το ένα το χάρισε στην κόρη της και τα άλλα δύο πήγαν κατευθείαν στο δημιουργικό τμήμα της «Ματέλ». Η Γερμανίδα Λίλι βασιζόταν σ' ένα δημοφιλή χαρακτήρα κόμικς, που είχε σχεδιάσει ο Ράινχαρντ Μπόιτιν για τη μεγάλης κυκλοφορίας λαϊκή εφημερίδα «Bild». Η Λίλι κυκλοφόρησε ως κούκλα για ενήλικες το 1955, αλλά γνώρισε μεγάλη επιτυχία μεταξύ των νεαρών κοριτσιών.
Στην αμερικανική αργκό η λέξη Barbie απέκτησε υποτιμητική έννοια και χαρακτηρίζει τη «ρηχή» γυναίκα. Στόχος όμως της «Ματέλ» ήταν πάντα να δείξει ότι οι γυναίκες μπορούν να τα καταφέρουν σε κάθε τομέα της ζωής τους.
Στο πλαίσιο της διεθνοποίησής της η Barbie για τα 60 της χρόνια γιορτάζει έξι καριέρες που βρίσκονται από την αρχή στην συλλογή της και εξακολουθούν να είναι επαγγέλματα που περιορισμένα εκπροσωπούνται από γυναίκες, όπως αστροναύτης, πιλότος, αθλήτρια, δημοσιογράφος, πολιτικός και πυροσβέστης.
Καλώς ή κακώς, ζούμε στην εποχή των εικόνων. Σε μια φασματική κοινωνία στην οποία κυριαρχεί το απείκασμα κάθε οντότητας, είτε εκπορεύεται από τον κόσμο της τέχνης είτε από τη διαφήμιση είτε από την πολιτική και την επιστήμη. Και είναι λογικό τα αισθητικά πρότυπα να κυριαρχούν έναντι των πνευματικών, σε όλες τις κοινωνικές ομάδες και σε όλες τις ηλικίες.
Κατά συνέπεια, βιώνουμε μια κοινωνία όπου άνδρες και γυναίκες, σε κάθε χώρο και σε κάθε επάγγελμα, αποκτούν τη φυσική τάση να ακολουθούν τη μόδα της κανονιστικής νόρμας ως προς την εμφάνιση. Ειδικά οι γυναίκες, οι οποίες δεσπόζουν ως πρότυπο στη βιομηχανία του θεάματος.
Αναμφίβολα, οι ιδέες της «Ματέλ» αποδεικνύουν ότι διαθέτει ένα από τα καλύτερα τμήματα marketing στον κόσμο. Πόση σημασία όμως έχει το κίνητρο, όταν το αποτέλεσμα γίνεται παραγωγικό; Τα δυναμικά γυναικεία είδωλα είναι μάλλον απαραίτητα σε μια μαζική κοινωνία η οποία χειραγωγείται από την ποπ κουλτούρα και υποτάσσεται στην ευκολία της εικόνας. Και σε κάθε περίπτωση, είναι προτιμότερη η εμπορευματοποίηση ενός κλασικού προτύπου ομορφιάς και πνευματικότητας από την επιβολή του ειδώλου της ρηχής και ανώριμης ξανθιάς.
Από εκεί και πέρα, η αφόρμηση συνιστά στην εποχή μας απλώς μία θετική αφετηρία για την ουσιαστική κατανόηση των προτύπων. Η οποία, ασφαλώς, έγκειται στην καλλιέργεια, στην εκπαίδευση και την εμπέδωση της πνευματικότητας, όσον αφορά την ταυτότητα του ανθρώπου.
Βασικό ερώτημα παραμένει πάντα η επίδραση του πολιτισμού των ειδώλων, όπου ο εαυτός εξαϋλώνεται βαθμιαία σε εικόνα, στην άσκηση μιας αναστοχαστικής τέχνης του βίου, δηλαδή στην προσπάθεια του ατόμου να δημιουργήσει έναν δικό του, ιδιαίτερο τρόπο ζωής και, παράλληλα, να παραμείνει ενεργό μέλος του κόσμου στον οποίο ανήκει.
Στην αντίπερα όχθη, ο καθηγητής φιλοσοφίας Θεοφάνης Τάσης υποστηρίζει ότι στην εικονιστική, όπως την ονομάζει, κοινωνία, η εικόνα υποκαθιστά το νόημα. Η ορατότητα έχει γίνει η υπέρτατη αξία. Δεν έχει πλέον σημασία αν μια κούκλα της Barbie απεικονίζει μια ηθοποιό, μια επιστήμονα ή μια αθλήτρια.
Η αξία του απεικονιζόμενου έγκειται στην ίδια την απεικόνιση. Υπάρχουν πλέον διασημότητες για τις οποίες δεν είμαστε βέβαιοι για ποιον λόγο είναι διάσημες. Εχει σημασία πλέον σε αυτή την συνθήκη να συζητούμε για το τι θα έπρεπε να απεικονίζεται; Ναι, αν θέλουμε έναν κόσμο με αξίες και όχι μόνο με εικόνες.
Ελένη Αντωνιάδου: Η πρώτη Ελληνίδα Barbie Role Model
Ύστερα από έξι δεκαετίες αλλαγής αισθητικών και κοινωνικών ρόλων, η Barbie γίνεται πλέον και επιστήμονας. Η «Ματέλ», τιμώντας τα ιστορικά και σύγχρονα γυναικεία πρότυπα, παρουσιάζει την πρώτη Ελληνίδα Barbie Role Model, την Ελένη Αντωνιάδου! Ποια είναι η Ελένη Αντωνιάδου;
Eίναι μια νέα, δυναμική γυναίκα και ερευνήτρια στη NASA. Η δουλειά, η εξειδίκευση και τα επιτεύγματά της αναγνωρίζονται από όλον τον κόσμο, καθώς έχει διακριθεί διεθνώς στον τομέα της μεταμόσχευσης τεχνητών οργάνων, μια πρωτοποριακή και φιλόδοξη μέθοδο που αναμένεται να σώσει εκατομμύρια ζωές.
Η επιλογή της Ελένης είναι ίσως από τις πιο εύστοχες σε ό,τι αφορά τον συνδυασμό χαρακτηριστικών που σπανίως συνυπάρχουν σε υπαρκτά πρόσωπα. Γιατί η Ελληνίδα επιστήμονας διαθέτει μία ολοκληρωμένη ταυτότητα ως πρότυπο για τους λίγους και ως είδωλο για τους πολλούς.
Από τη μία, συγκεντρώνει όλα τα στοιχεία της επιτυχημένης ερευνήτριας (διάνοια, φιλοδοξία, γενναιότητα, κοσμοπολιτισμός, ικανότητα, ανθρωπιστική διάθεση) και από την άλλη, όλες τις φυσικές τάσεις μιας σύγχρονης γυναίκας (φιλαρέσκεια, γοητεία, ομορφιά, εξωστρέφεια και επένδυση στην προσεγμένη εικόνα).
Σε κάθε περίπτωση η «Ελένη-Barbie» είναι πια γεγονός.
Δεν ξέρω αν οι δεκαετίες που πέρασαν ωρίμασαν την κούκλα της «Ματέλ». Υποθέτω όμως ότι η επιπλέον δημοσιότητα της Ελένης Αντωνιάδου θα μπορούσε να της εξασφαλίσει μερικές ακόμα χορηγίες για το ερευνητικό της έργο. Εξέλιξη διόλου ευκαταφρόνητη σε έναν κόσμο όπου οι κανόνες του μάρκετινγκ και της αγοράς είναι απαραίτητοι για την εξέλιξη του πολιτισμού μας.
Φτάνει πάντα να διακρίνουμε επαρκώς τα όρια μεταξύ αναγνωρίσιμων και αναγνωρισμένων ανθρώπων...
* Αναδημοσίευση από τον Φιλελεύθερο της 7ης Μαρτίου 2019
