Γιορτάζουμε τα διακόσια χρόνια από την εθνεγερσία του 1821 κι όσο η χώρα ταλαντεύεται μεταξύ των στρατηγικών της επιλογών και των νοοτροπιών μας, τόσο το Εικοσιένα παραμένει ευκαιρία για αναστοχασμό.
Στο πρόσωπο του Κολοκοτρώνη οι Έλληνες αναγνωρίζουν τον πρωτεργάτη της ελληνικής ελευθερίας, όχι όμως και στο Μαυροκορδάτο, όπως τονίζει στο Liberal o επιφανής βρετανός καθηγητής και φιλέλληνας Ρόντρικ Μπίτον, εξηγώντας ότι χωρίς την διπλωματική και διοικητική ικανότητα τέτοιων ανθρώπων και χωρίς την ευρύτερη πολιτική εμβέλεια των ιδεών τους, δεν θα μπορούσε να γίνει η Ελλάδα το αυτόνομο κράτος και μέλος της οικογένειας των ευρωπαϊκών εθνών-κρατών που έγινε.
Ο 70χρονος Μπίτον συνδυάζει μια ξεχωριστή ιδιότητα: Κάτοχος επί τρεις δεκαετίες της Έδρας Κοραή (Νεοελληνικής και Βυζαντινής Ιστορίας, Γλώσσας και Λογοτεχνίας) στο King’s College του Λονδίνου και μέλος της Βρετανικής Ακαδημίας, αγάπησε την Ελλάδα, όχι για το ένδοξο παρελθόν της, αλλά για τον τόπο, όπως τον ζει σήμερα, ταξιδεύοντας πάνω από μισό αιώνα στη χώρα μας.
Έχει γράψει τη βιογραφία του Σεφέρη (του ποιητή που κλείνει στο έργο του την ουσία του οικουμενικού ελληνισμού) και πρόσφατα αποφάσισε να γράψει τη βιογραφία της χώρας που θεωρεί δεύτερη πατρίδα του.
To βιβλίο του «Ελλάδα: Βιογραφία ενός σύγχρονου έθνους» κυκλοφόρησε πέρυσι στην ελληνική έκδοσή του (Πατάκης) και η προσέγγισή του δεν έχει τη φιλοδοξία ενός ιστορικού: Δεν αρκείται στην παράθεση των γνωστών μεγάλων γεγονότων, αλλά περισσότερο ανατέμνει τη ραχοκοκαλιά της ελληνικής κοινωνίας, με νηφαλιότητα και την αναγκαία απόσταση του ξένου παρατηρητή. Βαθιά ευρωπαϊστής – με σφοδρότητα έχει ταχθεί εναντίον του Brexit -, ο Ρόντρικ Μπίτον μας έχει χαρίσει ακόμη τον πολιτικό Βύρωνα στο βιβλίο «Ο Πόλεμος του Μπάιρον».
Συνέντευξη στον Γιώργο Μυλωνά
- Από την τελευταία κουβέντα μας, θυμάμαι πως ξεχωρίσατε από το ’21, όχι κάποιον ήρωα, αλλά τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο. Θα ήθελα να μας το εξηγήσετε.
Ο Μαυροκορδάτος είναι πανέξυπνος και μάλλον ο πιο μορφωμένος από όλους τους ηγέτες της Επανάστασης. Μιλάει 8 γλώσσες · έχει σπουδάσει στη Γενεύη και στην Πίζα, και είχε μάθει τη διπλωματία επί 6 χρόνια όταν υπηρετούσε ως γραμματέας τον θείο του, τον φαναριώτη Ιωάννη Καρατζά, ο οποίος διατέλεσε Ηγεμών της Βλαχίας στο Βουκουρέστι (1812-18).
Πριν ακόμα από το 1821 ο Μαυροκορδάτος έχει ενστερνιστεί τέλεια τις προοδευτικές ιδεολογίες στις οποίες βασίζονται τα συντάγματα των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής και της επαναστατημένης Γαλλίας. Στον Μαυροκορδάτο, πιο πολύ από κάθε άλλον, οφείλεται το Σύνταγμα της Επιδαύρου (1822), το οποίο (θεωρητικά, τουλάχιστο) υπήρξε ο θεμέλιος λίθος του μελλοντικού ελεύθερου ελληνικού κράτους.
Αυτός είναι που πρώτος επινοεί τη λύση του περίφημου «Ανατολικού Ζητήματος», σύμφωνα με την οποία οι αγγλογάλλοι έπρεπε να υποστηρίξουν ένα ανέξαρτητο ελληνικό κράτος ως αντίβαρο της δύναμης της Ρωσίας στην ανατολική Μεσόγειο, μια που η Οθωμανική Αυτοκρατορία αρχίζει να πνέει τα λοίσθια.
Πρώτος ο Μαυροκορδάτος, με τη δική του πρωτοβουλία (για την οποία τον κατηγορεί δριμύτατα ο Κολοκοτρώνης), απευθύνεται στον τότε καινούργιο Υπουργό Εξωτερικών της Μεγ. Βρετανίας, Γεώργιο Κάννιγκ, το καλοκαίρι του 1823, να του εξηγήσει τις ιδέες αυτές και να ζητήσει για πρώτη φορά την επέμβαση της χώρας του στον ελληνικόν Αγώνα.
Το διάβημα αυτό δεν είχε άμεσο αποτέλεσμα, αλλά εκ των υστέρων μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι η πολιτική του Μαυροκορδάτου είναι αυτή που σε λίγα χρόνια θα οδηγήσει στη ναυμαχία του Ναυαρίνου και την οριστική νίκη που θα σφραγίσει την ελευθερία της Ελλάδας ως ανεξάρτητου κράτους.
- Το γεγονός ότι η πλειοψηφία του κόσμου αναγνωρίζει τον Κολοκοτρώνη και καταλαβαίνει περισσότερο τη στάση του, παρά τον Μαυροκορδάτο, τι μας λέει;
Πράγματι είναι γεγονός. Όπως ξέρετε, σε δημοσκόπηση που έγινε στα τέλη του 2019, το 97% αναγνώρισαν τον ρόλο του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη ως πρωτεργάτη της ελληνικής ελευθερίας, ενώ μόλις 3% τον αντίστοιχο ρόλο του Μαυροκορδάτου. Δεν χωράει αμφιβολία ότι ο «Γέρος του Μοριά», και πίσω του πολλοί άλλοι καπετάνιοι / οπλαρχηγοί επικράτησαν και επικρατούν ακόμα στη συλλογική συνείδηση των Ελλήνων.
Και ο λόγος είναι ευνόητος: ο Κολοκοτρώνης, καβαλλάρης πάνω στο άλογό του έξω από την Παλαιά Βουλή, με την περίφημη περικεφαλαία (αγγλικής κατασκευής, από τα αγγλοκρατούμενα τότε Επτάνησα) έχει ένα χάρισμα που δεν θα μπορούσε ποτέ να διεκδικήσει ο κοντός, παχουλός, μυωπικός Μαυροκορδάτος, ο οποίος κατά τα διάρκεια της Επανάστασης φορούσε φράγκικη «ρεδιγκώτα», ενώ ακόμα και πολλοί ξένοι φιλέλληνες προσαρμόζονται στο παραδοσιακό ντύσιμο του τόπου.
Δεν θέλω με τίποτα, βέβαια, να μειώσω τη συμβολή των οπλαρχηγών, οι οποίοι πράγματι με τη δράση τους και τις θυσίες τους έδωσαν σάρκα και οστά στο όνειρο της ελληνικής απελεύθερωσης.
Αλλά με το πέρασμα του χρόνου, πιστεύω ότι ήρθε ο καιρός και των πολιτικών ηγετών – κυρίως του δημοκράτη Μαυροκορδάτου, του λαϊκιστή Κολέτη, και του απολυταρχικού Καποδίστρια. Γιατί χωρίς την διπλωματική και διοικητική ικανότητα των ανθρώπων αυτών, και χωρίς την ευρύτερη πολιτική εμβέλεια των ιδεών τους, δεν θα μπορούσε να γίνει η Ελλάδα το αυτόνομο κράτος και μέλος της οικογένειας των ευρωπαϊκών εθνών-κρατών που έγινε.
- Παρακολουθείτε στενά τα ελληνικά πράγματα από την Επανάσταση ως τις μέρες μας. Για τις παθογένειες στον τόπο, με ευκολία τα ρίχνουμε όλα είτε στο παρελθόν της Τουρκοκρατίας είτε στους ξένους που μας επιβουλεύονται. Είναι σωστό αυτό;
Μόνο ένας έλληνας έχει δικαίωμα να μιλήσει για «παθογένειες»! Είναι κοινό γνώρισμα του ανθρώπου να θέλει να ρίξει σε άλλους τις ευθύνες για τις αποτυχίες τις δικές του. Η αυτογνωσία (είτε προσωπική, είτε «εθνική») είναι δύσκολη υπόθεση – ας όψονται διάφοροι φορείς στην δική μου πατρίδα και στην Αμερική.
Έτσι όπως βλέπω τα πράγματα, το γεγονός ότι για κάμποσους αιώνες οι Έλληνες έζησαν ως υπήκοοι του Σουλτάνου έχει επηρεάσει τη νοοτροπία των μεταγενέστερων γενεών – και όχι μόνο με την πατροπαρόδοτη έννοια της «δουλείας». Ας μην ξεχνάμε ότι πολλοί Έλληνες και Χριστιανοί Ορθόδοξοι υπηρέτησαν σε υψηλά αξιώματα στην οθωμανική αυτοκρατορία. Δεν έμαθαν τίποτε οι άνθρωποι αυτοί από την εμπειρία; Γιατί να μην περηφανεύονται για αυτό οι σημερινοί απόγονοί τους;
Όσο για το (τετριμμένο πλέον) σκιάχτρο του «ξένου δακτύλου», δεν μπορούμε να αρνηθούμε ότι σε κρίσιμες στιγμής της νεότερης ελληνικής ιστορίας οι «εγγυήτριες» Μεγάλες Δυνάμεις ενέργησαν με τρόπο αυθαίρετο · μερικές ιστορικές παρεμβάσεις στην εσωτερική διακυβέρνηση του τόπου θα υπολογίζονταν ως ασυγχώρητες με σημερινά δεδομένα. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι πάντα φταίει ο ξένος· κάποτε τα ελαττώματά μας είναι πράγματι... δικά μας!
- Οι εμφύλιες συγκρούσεις διατρέχουν τη νεότερη ιστορία μας, ήδη από τους χρόνους της εθνεγερσίας. Πιστεύετε ότι ο αλληλοσπαραγμός είναι χαρακτηριστικό του Έλληνα;
Αποφεύγω τέτοιες γενικεύσεις! Κάποιος είπε ότι κάθε επανάσταση φέρνει μαζί της τον εμφύλιο σπαραγμό. Έτσι έγινε στην Γαλλία κατά την περίοδο του «Τρόμου» (1793-4), στην Αμερική στα 1860 (και τώρα τι γίνεται εκεί;), στην Ρωσία μετά το 1917. Έτσι και στην Ελλάδα, που έζησε τους εμφυλίους του 1824 (2 φορές), του 1831 μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια, το 1916 με τον «Εθνικό Διχασμό» και τα Νοεμβριανά, όπως και στον Εμφύλιο της δεκαετίας του 1940. Πιστεύω (όπως άλλωστε έχω ισχυριστεί στο βιβλίο μου Ελλάδα: Βιογραφία ενός σύγχρονου έθνους) ότι από τον καιρό το ’21 υπάρχει ένα ρήγμα στην ιδιοσυγκρασία της ελληνικής κοινωνίας – δεν αποκλείεται ακόμα και μέσα στο ίδιο άτομο.
Από τη μία μεριά είναι το ιδανικό της απόλυτης ελευθερίας και της αυτάρκειας, το οποίο εμπνέει τα τραγούδια (και μάλλον τις πράξεις) των κλεφταρματωλών του παλιού καιρού· από την άλλη η διεθνικότητα, η ευλυγισία και η αναζήτηση της αλληλεγγύης μέσα από την ένταξη σε θεσμούς όπως η ΕΕ ή ο ΟΗΕ.
Αν θέλετε: Ο Κολοκοτρώνης αντιμέτωπος με τον Μαυροκορδάτο. Είναι γεγονός ότι στις συγκυρίες που ανέφερα παραπάνω, το ρήγμα αυτό οδήγησε σε εμφύλιες συγκρούσεις. Ωστόσο, δεν πιστεύω ότι οι ακραίες εκφάνσεις του οφείλονται στη φύση του ρήγματος καθεαυτού· αντίθετα, οφείλονται στις ακραίες συνθήκες που κατά περιόδους έζησε ο ελληνικός λαός – για τις οποίες συνθήκες δεν έφταιγε πάντοτε ο ίδιος.
- Η δολοφονία του Καποδίστρια ήταν αποτέλεσμα εμφύλιας διαμάχης. Συχνά μνημονεύουμε την περίπτωσή του ως χαμένη ευκαιρία για τον τόπο. Τι επιχείρησε να κάνει ο Καποδίστριας και γιατί δολοφονήθηκε;
Αποτέλεσμα – αλλά και αφορμή, γιατί ύστερα από τη δολοφονία, η Ελλάδα έπεσε σε χάος για αρκετούς μήνες. Από τους τρεις εμφύλιους πολέμους που γίνονται κατά τη διάρκεια του Αγώνα, αυτός ο τελευταίος ήταν ο χειρότερος – και πολύ λιγότερο δικαιολογημένος, αφού δεν διακυβευόταν πλέον η μελλοντική πορεία του ελεύθερου κράτους· επρόκειτο απλώς για τις προσωπικές και ομαδικές διαφιλονικίες των αρχηγών και των θιασωτών τους.
Ο Καποδίστριας και τα επιτεύγματά του, ως «Κυβερνήτης» ενός κράτους που ακόμα δεν αναγνωριζόταν την εποχή που έφτασε στο Ναύπλιο, αρχές του 1828, είναι μεγάλο θέμα που χρειάζεται πολύ περισσότερη προσοχή από τους ιστορικούς απ’ ό,τι έχει γίνει ως τώρα.
Για να γίνει μια σωστή εκτίμηση της συμβολής του, πιστεύω ότι ο ερευνητής πρέπει να κατέχει τα ρώσικα, μαζί με όλες τις άλλες γλώσσες στις οποίες αλληλογραφούσε ο Καποδίστριας, ώστε να γίνει κατανοητό κατά πόσο επηρεάστηκε από τις εμπειρίες του στην υπηρεσία του Τσάρου Αλεξάνδρου Α΄ (1814-22), όπως και να ερευνηθεί το θέμα της δήθεν «ρωσοφιλίας» του την εποχή που εξουσίαζε στην Ελλάδα.
Διάφορες πρωτοβουλίες του Καποδίστρια εκ των υστέρων φαίνονται ως προανακρούσματα της μεταγενέστερης πολιτικής του Όθωνα και των Βαυαρών. Πρώτος αυτός ενεργεί ώστε να γίνουν πρωτοφανείς για την περιοχή θεσμοί, όπως π.χ. ο εθνικός στρατός, το εθνικό νόμισμα (ο φοίνιξ – πριν από τη δραχμή που έφεραν οι Βαυαροί), εθνικό σύστημα δικαιοσύνης, παιδείας, ακόμα και φορολογίας.
Το τελευταίο ήταν που του κόστισε τη ζωή, αφού οι Μαυρμιχαλαίοι της Μάνης στασίασαν από την πρώτη ώρα που πλησίαζαν οι έφοροι του Κυβερνήτη στα βουνά τους. Δεν πλήρωσαν ποτέ φόρους στους Τούρκους, και δεν θα πλήρωναν τώρα που δήθεν είχαν αποκτήσει την «ελευθερία» τους.
Η ανταρσία των Μανιατών καταπατήθηκε, και 2 συγγενείς του Πετρόμπεη κρατήθηκαν ως ομήροι στο Ναύπλιο. Αλλά το γόητρο των Μαυρομιχαλαίων είχε θιγεί· αυτός είναι ο λόγος που ο Κωνσταντίνος και ο Γεώργιος Μαυρομιχάλης (οι οποίοι κυκλοφορούσαν ελεύθερα μέσα στα όρια της πόλης) έστησαν ενέδρα έξω από την εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνα το πρωί της Κυριακής, 27 Σεπτεμβρίου 1831. Πυροβόλησαν και πέθανε ο Καποδίστριας στον τόπο.
- Έχετε πει ότι «η Ελλάδα των δανείων και των χρεών είναι εκείνη που "ξεφύτρωσε" από την Επανάσταση». Κάνοντας σήμερα έναν απολογισμό, ποια είναι τα διδάγματα που μας έχει κληροδοτήσει η Επανάσταση;
Τα δάνεια και τα χρέη ανήκουν στις δεσμεύσεις που εμπλέκουν το καινούργιο έθνος-κράτος στην Ευρώπη, και βέβαια του κόστισαν πολύ. Όμως αποτελούν τη μία όψη του νομίσματος.
Η άλλη όψη του είναι η πραγματική απελευθέρωση, η διεθνής αναγνώριση, και ουσιαστικά τα πρακτικά μέσα διαβίωσης για ένα μικρό κράτος που ούτε οικονομικά ούτε στρατιωτικά δεν θα μπορούσε να σταθεί μόνο του κάτω από τις συνθήκες της εποχής. (Ας μην ξεχνάμε ότι την άνοιξη του 1897 τα τούρκικα στρατεύματα πέρασαν την Λαμία και θα μπορούσαν να απειλήσουν ακόμα και την Αθήνα, αν δεν είχαν μεσολαβήσει οι «εγγυήτριες» Δυνάμεις. Οι ξένες παρεμβάσεις δεν γίνονταν αποκλειστικά σε βάρος της ελληνικής πλευράς.)
Άλλα διδάγματα; Για πρώτη φορά στην τρισχιλιετή ιστορία τους οι Έλληνες αποκτούν κράτος δικό τους και ελληνικό. Για πρώτη φορά στη νεότερη ιστορία της Ευρώπης, δημιουργείται ένα καινούργιο κράτος (στο μοντέλο των ΗΠΑ και των νοτιοαμερικανικών δημοκρατιών) που να βασίζεται στις ιδέες του Διαφωτισμού για την αυτοδιάθεση του εθνικού κράτους.
Και παρόλες τις γνωστές παρεκβάσεις, σιγά-σιγά η ελεύθερη Ελλάδα γίνεται ολοένα πιο δημοκρατική, σέβεται και διατηρεί τους διεθνείς θεσμούς (ενώ άλλα κράτη παρεκκλίνουν όλο και περισσότερο), και ως κράτος και ως πολίτες οι σημερινοί Έλληνες στηρίζουν τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις αρχές του διεθνούς δικαίου. Δεν είναι λίγα αυτά· και όλα απορρέουν από την εθνεγερσία που ξεκίνησε εδώ και 200 ακριβώς χρόνια.
Τα έργα που δημοσιεύουμε, προορίζονται για την ατομική έκθεση «Παλιγγενεσία 2021» του Κωνσταντίνου Παπαμιχαλόπουλου. Η έκθεση θα φιλοξενηθεί στο Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών το φθινόπωρο του 2021 στα πλαίσια των εορτασμών του Ιδρύματος Βούρου - Ευταξία για τα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση.
