Είναι δύσκολο να βάλει κάποιος σε τάξη τις σκέψεις και τις λέξεις για την τεράστια καταστροφή που βίωσε η χώρα μας τις προηγούμενες ημέρες. Το μόνο που φαίνεται χρήσιμο σε αυτή τη φάση, μετά την έμπρακτη συμμετοχή στην πυρόσβεση και την υλική συνεισφορά προς τους πληγέντες, είναι να κατατεθούν προτάσεις για τη διαχείριση των συνεπειών αυτής της ανυπολόγιστης ζημιάς, αλλά κυρίως για την πρόληψη και τη διαχείριση αντίστοιχα δεινών καταστάσεων στο μέλλον, καθώς είναι μάλλον προφανές ότι δεν επρόκειτο για μια σποραδική και τυχαία καταστροφή, αλλά για μια που εντάσσεται στο κάδρο της αλλαγής των κλιματικών συνθηκών. Κι αν από τεχνικής πλευράς η πρωτοβουλία των προτάσεων ανήκει αναμφίβολα στους ειδικούς των σχετικών πεδίων, από πολιτικής πλευράς έχουμε μεγαλύτερη ελευθερία να καταθέσουμε συγκροτημένες σκέψεις.
Αποτολμώντας μια τέτοια καταγραφή, θα παραθέσω οκτώ προτάσεις που αφορούν στη διαχείριση του δασικού πλούτου, την πυροπροστασία αλλά και τις σχέσεις πολιτείας και κοινωνίας.
(α) Ξεκινώντας από το μείζον, είναι ηλίου φαεινότερο και επιστημονικά τεκμηριωμένο ότι υφίσταται σαφής ποιοτική και ποσοτική διαφορά στις δασικές πυρκαγιές, λόγω των συνεπειών της κλιματικής αλλαγής, που φαίνεται ότι στις γεωγραφικές ζώνες με μεσογειακό κλίμα αυξάνει δραστικά την ξηρασία, άρα επιτείνει τις συνθήκες που βοηθούν στην εκδήλωση και εξάπλωση των πυρκαγιών. Προφανώς, η επίταση αυτών των συνθηκών δεν αποκλείει την οποιαδήποτε πρωτογενή ανθρώπινη εκούσια ή ακούσια εμπρηστική δραστηριότητα, όμως συμβάλλει καθοριστικά στη δημιουργία του σκηνικού πάνω στο οποίο έρχεται η καταστροφή.
Είναι βέβαιο ότι αυτές οι παράμετροι της φυσικής πραγματικότητας έχουν έρθει για να μείνουν και δεν είναι παροδικές, η ξηρασία και οι υψηλές θερμοκρασίες θα συνεχίσουν να κάνουν αισθητή την παρουσία τους. Όλη η ουσία αυτής της διαπίστωσης είναι ότι μόνο με στρατηγική ενίσχυση των μέτρων πρόληψης είναι δυνατόν να υπάρξει αισθητή μεταβολή στην έκβαση φαινομένων όπως αυτά που είχαμε όλες τις προηγούμενες ημέρες. Οι συνήθεις τακτικές αντιμετώπισης με τα αναμενόμενα αντιπλημμυρικά έργα, τις σποραδικές αναδασώσεις και τη φτωχή ενεργητική πρόληψη είναι εκ προοιμίου ατελέσφορες.
Εδώ είναι που χρειάζεται οπωσδήποτε η καθοριστική συμβολή των ειδικών για την επεξεργασία των δεδομένων, τον σχεδιασμό και την υλοποίηση πολιτικών και μεθόδων ανάσχεσης των κεντρικών συνεπειών της κλιματικής αλλαγής στο δασικό και αγροτικό περιβάλλον. Η πολιτεία οφείλει να κατευθύνει τις αναλυτικές και στρατηγικές προσπάθειες στην μεταρρύθμιση δομών και λειτουργιών, όπως η τακτική αναδασώσεων, η αρχιτεκτονική του τοπίου, ο σχεδιασμός των υποδομών, η διαχείριση των υδάτινων πόρων.
Δεν πιστεύω ότι η Ελλάδα έχει έλλειμμα σε γνώση και φαντασία, αντίθετα διαθέτει και υψηλής κατάρτισης επιστημονικό δυναμικό και αίσθημα καινοτομίας. Οι εξαιρετικές συνθήκες επιβάλλουν εξαιρετικές αντιδράσεις. Αυτά πρέπει άμεσα να αξιοποιηθούν με αρχή από τις σφοδρά πληγείσες περιοχές των τελευταίων ημερών, που άλλωστε αποτελούν κατ' εξοχήν θέατρο τέτοιων φαινομένων.
(β) Είναι ξεκάθαρο ότι καταστάσεις όπως αυτές που έζησε η χώρα αυτές τις ημέρες απαιτούν, λόγω των διαστάσεών τους, αντιμετώπιση μαζική, την οποία το σταθερό επαγγελματικό προσωπικό των σχετικών υπηρεσιών αδυνατεί να εξασφαλίσει. Χρειάζεται συνεπώς σοβαρή επένδυση στον εθελοντισμό, γιατί και ο εθελοντισμός είναι ζήτημα επένδυσης, σε πόρους, διοίκηση και χρόνο.
Εθελοντισμός δεν σημαίνει κάνω τελευταία στιγμή έκκληση σε όποιον θέλει να βοηθήσει, ούτε αφήνω μόνους τους λίγους εκ των προτέρων πρόθυμους να εξασφαλίσουν τον εξοπλισμό και την όποια κατάρτιση έχουν. Η εθελοντική δραστηριότητα συνεπάγεται δικαιώματα και υποχρεώσεις, πρέπει να οργανώνεται με επαγγελματική μεθοδολογία, με εξασφαλισμένα την εκπαίδευση, την ασφάλιση και τον εξοπλισμό πλήρως.
Είτε μέσα στις δομές της πολιτείας είτε σε δίκτυα της κοινωνίας των πολιτών, ο εθελοντισμός δεν είναι ούτε χόμπυ, ούτε διακοσμητικό στοιχείο, πρέπει να είναι ένας από τους πυλώνες του συστήματος πολιτικής προστασίας με αμφίπλευρες δεσμεύσεις και υποχρεώσεις αντίστοιχες των ίδιων των κρατικών οργάνων.
Επίσης, συγκεκριμένες ιδιωτικές δραστηριότητες οφείλουν να συνοδεύονται από ένα ελάχιστο πλαίσιο υποχρεώσεων ή εθελοντικής κινητοποίησης. Δεν είναι δυνατόν να περιμένουμε να καεί η μισή χώρα για να ενεργοποιηθεί η συμμετοχή της κάθε τοπικής αερολέσχης στην επιτήρηση ή να αφήνεται εντελώς ανεκμετάλλευτο το γεγονός ότι δεκάδες χιλιάδες συμπολίτες μας χρησιμοποιούν drones με δυνατότητες επισκόπησης.
(γ) Η δεδομένη ανάγκη για μαζικότητα και αναβάθμιση των μέσων στην αντιμετώπιση των απειλών πολιτικής άμυνας, επιβάλλει και τη στρατηγική αναθεώρηση της σύμπραξης των Ενόπλων Δυνάμεων στο πεδίο της Πολιτικής Προστασίας. Είμαι σταθερά πολύ επιφυλακτικός στην εμπλοκή των ΕΔ σε έργα αλλότρια της κύριας αποστολής τους. Όταν όμως οι φυσικές, περιβαλλοντικές και εν γένει πολιτικές προκλήσεις και καταστροφές λαμβάνουν διαστάσεις που θίγουν την εθνική ασφάλεια και την κοινωνική συνοχή, είναι αυταπόδεικτο ότι δεν είναι δυνατόν να αφήνονται δυνατότητες που ήδη έχει η χώρα ανεκμετάλλευτες. Οι ΕΔ ασφαλώς ήδη συμπεριλαμβάνονται στα σχέδια ΠΠ, ωστόσο με έναν καθαρά επικουρικό και δευτερογενή, πλην της αεροπυρόσβεσης, τρόπο.
Οι ΕΔ διαθέτουν ιεραρχία, οργάνωση και μαζικότητα, διαθέτουν τεράστιο απόθεμα σε έμψυχο και τεχνικό υλικό, διαθέτουν εμπειρία και οργανικό αίσθημα καθήκοντος. Η πολιτεία οφείλει να εντάξει τις τεράστιες αυτές δυνατότητες πρωτογενώς στην Πολιτική Προστασία με ανάλογη εκπαίδευση, χωρίς εννοείται να θιγεί η υπηρέτηση της κύριας αποστολής των Ενόπλων Δυνάμεων, αλλά με τρόπο ει δυνατόν σύμφυτο και συναφή με αυτή, πχ αξιοποιώντας τη διασπορά των μονάδων του ΕΣ για ασκήσεις στην ύπαιθρο κατά την αντιπυρική περίοδο ή το εκπαιδευτικό πρόγραμμα όλων των πτητικών και επίγειων πληρωμάτων και μέσων με ικανότητες ημερήσιας, νυκτερινής ή πολύ περισσότερο θερμικής επιτήρησης.
Είναι πέραν κάθε λογικής να πρέπει να περάσουν δύο ή τρεις ημέρες σφοδρών πυρκαγιών προκειμένου να ενεργοποιηθεί η συμμετοχή στον αντιπυρικό αγώνα ειδικά μετασκευασμένων πυροσβεστικών αρμάτων μάχης. Δεν είναι δυνατόν να αφεθεί ανεκμετάλλευτο ένα τεράστιο απόθεμα αρμάτων μάχης και τεθωρακισμένων οχημάτων που πρόκειται να αποσυρθεί σταδιακά τα επόμενα χρόνια, ενώ υπάρχουν ήδη δοκιμασμένες μετασκευές αυτών των οχημάτων σε πυροσβεστικά με δυνατότητες κίνησης σε κάθε έδαφος ή να μην αξιοποιούνται προληπτικά οι τεράστιες δυνατότητες γεωδιαμόρφωσης και τηλεπισκόπησης που διαθέτουν οι Ένοπλες Δυνάμεις. Απορεί κανείς, γιατί χρειάζεται καν να συζητάμε προφανή πράγματα…
(δ) Η χώρα τις τελευταίες τέσσερις δεκαετίες έχει περάσει από μια σταδιακή αστικοποίηση όλων των υπηρεσιών δημόσιας ασφάλειας. Ξεκινώντας από την ενοποίηση Αστυνομίας και Χωροφυλακής και την εύλογη κεντρομόλο δύναμη των αστικών κέντρων, στην κατάργηση και την οπερετική επανασύσταση της Αγροφυλακής, και την προσάρτηση της δασοπυρόσβεσης στην Πυροσβεστική, η ύπαιθρος έχει συστηματικά αποψιλωθεί από τους ανθρώπους που τη γνώριζαν, την υπηρετούσαν συστηματικά και την πονούσαν.
Κάθε επιχείρηση πρόληψης και καταστολής των δασικών πυρκαγιών εκκινεί και σχεδιάζεται από τα αστικά κέντρα. Ακόμα κι αν όταν έγιναν αυτές οι επιλογές ήταν ορθές και επιβεβλημένες, σήμερα το σκηνικό έχει διαμορφωθεί πολύ διαφορετικά και είναι αναγκαία η άμεση επαναξιολόγηση και αναθεώρηση αυτών των δομών. Η ύπαιθρος είναι τόπος ζωής, παραγωγής, δημιουργίας, δεν είναι απλώς ο χώρος που παρεμβάλλεται μεταξύ των πόλεων και όσο την αντιλαμβάνεται και τη διαχειρίζεται έτσι η πολιτεία, τόσο θα μαραζώνει.
(ε) Προβάλλει η αναγκαιότητα επανεκτίμησης και αναθεώρησης των κριτηρίων με τα οποία επιλέγεται η ηγεσία συγκεκριμένων στρατηγικού ή σημαντικού λειτουργικά χαρακτήρα υπηρεσιών και διοικητικών δομών. Πρέπει οπωσδήποτε να αυξηθεί η αξιοκρατία και η λογοδοσία, είναι αδιανόητο να έρχονται και να φεύγουν στη διοίκηση της Εθνικής Υπηρεσίας Πληροφοριών άνθρωποι με μηδενική πρακτικά υπηρεσιακή ή ειδική αντίληψη, αλλά επιλεγμένοι με αυστηρά πολιτικά κριτήρια, να επιλέγονται για θέσεις πολιτικής ευθύνης αξιωματικοί που έχουν απομακρυνθεί στο παρελθόν με βαριές σκιές υπηρεσιακής αποτυχίας, να τοποθετούνται ως αρχηγοί σωμάτων ασφαλείας αξιωματικοί με ελλειμματική (στην καλύτερη περίπτωση) διοικητική και επιχειρησιακή συγκρότηση. Η πολιτική αυθεντία και η επικοινωνιακή διαχείριση είναι καύσιμο που εξαντλείται γρήγορα όταν δεν χρησιμοποιείται σε ικανή μίξη με την ευθύνη, τη θεσμικότητα και τη συναίσθηση του καθήκοντος.
(στ) Απαιτείται η δημιουργία ενός πλέγματος περιορισμού των ανθρωπογενών αιτιών έναρξης των δασικών πυρκαγιών. Επαύξηση της κοινωνικής και ατομικής συνειδητότητας, ενεργοποίηση των τοπικών κοινοτήτων, άμεση ενίσχυση της γνώσης και εμπειρίας των πολιτών στην αντιμετώπιση εκτάκτων αναγκών μέσω της αυτοδιοίκησης, πίεση και έλεγχος για την έγκαιρη εκκαθάριση των δημόσιων και ιδιωτικών υπαίθριων χώρων από την καύσιμη ύλη, αυστηροποίηση της προβλεπόμενου ποινικού πλαισίου όπου αυτό είναι δυνατό, συγκρότηση υπηρεσιακής δομής με δυνατότητα ανίχνευσης και πρόληψης φαινομένων σκόπιμου εμπρησμού.
Ειδικά για το τελευταίο, είναι προφανές ότι μέσα σε ένα πλέγμα ασύμμετρων απειλών, είναι αναγκαία η δημιουργία μιας ενοποιημένης υπηρεσίας εθνικής ασφάλειας, η οποία θα ενσωματώσει διάσπαρτα στοιχεία της ΕΥΠ, των σωμάτων ασφαλείας, κλπ προκειμένου να είναι σε θέση έγκαιρα και εξειδικευμένα να ανιχνεύει, να παρακολουθεί και να αποτρέπει την εκδήλωση απειλών κατά της εσωτερικής ασφάλειας, της κοινωνικής ειρήνης, της πολιτειακής τάξης, κλπ. Πρόκειται για δομή αναγκαία και χρήσιμη σε κάθε ευνομούμενη δημοκρατική πολιτεία, που θα υπόκειται ασφαλώς σε δημόσια λογοδοσία μέσω των κοινοβουλευτικών θεσμών.
Αντίστοιχα, θα μπορούσε να αποβεί εξαιρετικά αποτελεσματική μια διοικητική ολοκλήρωση επιμέρους επιστημονικών φορέων των Ενόπλων Δυνάμεων (ΕΜΥ, ΓΥΣ, ΩΥΝ, κλπ) και του ευρύτερου δημόσιου τομέα με δυνατότητες σύμπραξης με ερευνητικά κέντρα της ανώτατης εκπαίδευσης και του ιδιωτικού τομέα και αποστολή την παροχή έγκαιρης, σταθμισμένης και ολοκληρωμένης περιβαλλοντικής πληροφόρησης στα εθνικά κέντρα διοίκησης και ελέγχου, αλλά και την ανάπτυξη σχετικών τεχνολογικών εφαρμογών.
(ζ) Εκκαθάριση και διασάφηση του νέφους των αρμοδιοτήτων μεταξύ κεντρικής κυβέρνησης, αυτοδιοίκησης και υπηρεσιών, όχι μόνο για τα θέματα της Πολιτικής Προστασίας αλλά και ευρύτερα. Προτείνω την κατάργηση των Αποκεντρωμένων Διοικήσεων που απλώς ενισχύουν τη γραφειοκρατία και τη δυσκαμψία της διοίκησης, την ενίσχυση των Περιφερειών με ενσωμάτωση όλων των κρατικών δομών σε περιφερειακό επίπεδο και αντίστοιχα την ενίσχυση των Δήμων με ευθύνες και πόρους, από την Περιφέρεια προς τα κάτω.
Ειδικά για τα ζητήματα της Πολιτικής Προστασίας, η αλυσίδα ευθυνών και αρμοδιοτήτων κάθετα (κυβέρνηση-περιφέρειες-δήμοι) αλλά και οριζόντια (μεταξύ των υπηρεσιών) πρέπει να είναι απόλυτα διαυγής, ώστε να μην υπάρχει καμία αμφιβολία ως προς το ποιος οφείλει να κάνει τι, αλλά και να ενισχυθεί ο σχεδιασμός με τη γνώση των ανθρώπων που βρίσκονται στο πεδίο και η επιχειρησιακή εκτελεστικότητα με την ισχύ των κεντρικών διοικητικών οργάνων.
(η) Μέσα από τις δαιδαλώδεις νοηματικές και ψυχολογικές διαδρομές της πολυετούς οικονομικής και κοινωνικής κρίσης, τα κατά καιρούς κύματα παράνομης μετακίνησης των πληθυσμιακών ροών, τις συγκυριακές αλλά δεινές συνέπειες της πανδημίας και τις δραστικές συνέπειες απρόβλεπτων καταστροφικών φαινομένων, όπως σημαντικές πλημμύρες, πυρκαγιές κλπ εύκολα και εύλογα διαρρηγνύεται η σχέση πολιτείας και πολιτών και δημιουργείται εκ των πραγμάτων κατακερματισμός του κοινωνικού ιστού. Φαινόμενα ασύντακτης πολιτικής κι κοινωνικής βίας, σχεδιασμένα ή ενστικτώδη, πρέπει να αντιμετωπίζονται από τη συντεταγμένη πολιτεία με μηδενική ανοχή. Δεν πρέπει να αφήνεται κανένα περιθώριο στην εμφάνιση και εκδήλωση αντικοινωνικών συμπεριφορών, με καίρια ευθύνη των αστυνομικών και δικαστικών αρχών.
Αντίστοιχα, όμως, είναι ευθύνη της πολιτείας και δη της κεντρικής κυβέρνησης, να παράσχει στους πολίτες δυνατότητες αυξημένου δημοκρατικού ελέγχου, κάτι που δεν μπορεί να γίνει χωρίς την ενίσχυση του ρόλου του κοινοβουλίου, αλλά και των δομών και δικτύων της κοινωνίας των πολιτών. Ειδικά για το τελευταίο, είναι σοβαρό πρόβλημα για τη δημοκρατική λειτουργία και την κοινωνική πρόοδο η εδραίωση σε ευρέα κοινωνικά σύνολα της αντίληψης ότι οι μη κυβερνητικές οργανώσεις είναι ή εξαρτημένες από τις εκάστοτε κυβερνήσεις ή εξυπηρετούν μια ιδιαίτερη και συχνά αντικοινωνική ατζέντα.
Οι ως τώρα κινήσεις της κυβέρνησης σε αυτό το πεδίο δεν ήταν αμελητέες, αλλά ήταν οπωσδήποτε ατελέσφορες, συχνά έγιναν εσφαλμένες κινήσεις και δηλώσεις αρμοδίων, ενώ η κυβέρνηση μέσα από αδιαφανείς χειρισμούς και στοχοθεσία κατάφερε να δημιουργήσει μια διάχυτη εντύπωση περί στενής διαπλοκής με τα μέσα ενημέρωσης, η οποία ενισχύει καίρια την καταφυγή σε εναλλακτικές και συχνά προβληματικές πηγές ενημέρωσης και πυροδοτεί την επιρροή των fake news και της συνωμοσιολογίας. Για τη χαλιναγώγηση αυτών αντιδημοκρατικών και διαλυτικών φαινομένων έχουμε ευθύνη όλοι, αλλά πρωτίστως η πολιτική ηγεσία της χώρας, και αν μη τι άλλο της συμπολίτευσης και της μείζονος αντιπολίτευσης, αλλά και ο δημοσιογραφικός κόσμος που οφείλει να επανεύρει τον σφυγμό της θεσμικότητας που πρέπει να υπηρετεί για χάρη του δημοσίου συμφέροντος.
Η τέφρα της φύσης και της ζωής μας ακόμα δεν έχει κατακαθίσει, το δύσκολο αυτό καλοκαίρι μπορεί ακόμα να κρύβει κινδύνους, όπως και όσα θα ακολουθήσουν. Πολλοί είναι αυτοί που βρίσκονται και θα βρίσκονται στις επάλξεις, οι υπόλοιποι μπορούμε να ανησυχούμε, να λυπούμαστε, να προσέχουμε… Μπορούμε όμως και πρέπει να στοχαζόμαστε πάνω στο αν και πώς μπορεί να γίνει κάτι καλύτερο για όλα αυτά που αντιμετωπίζει η χώρα και ο κόσμος μας. Ελπίζω κι εύχομαι αυτή η -προφανώς- ατελής και υποκειμενική καταγραφή να φανεί έστω και λίγο, χρήσιμη.
