Της Αγγελικής Κώττη
Στις αρχαίες κοινωνίες ήταν μια τελετουργία που γινόταν για διάφορους λόγους. Στις σύγχρονες αντιμετωπίζονται ως εγκλήματα. Δεν μπορείς όμως να κρίνεις το χθες με τους όρους του σήμερα. Στη Μεσοποταμία, στη Φοινίκη, στην Ελλάδα, αλλά και στη μακρινή Νότια Αμερική σημειώνονταν ανθρωποθυσίες κατά την αρχαιότητα, όπως αποκαλύπτουν αρχαιολογικά ευρήματα. Αρχαιολόγοι, ανθρωπολόγοι, ιστορικοί και άλλοι επιστήμονες προσπαθούν να αναλύουν κατά περίπτωση τα αρχαιολογικά ευρήματα, κυρίως τα νεότερα, χωρίς να αποκλείονται και τα πιο παλαιά.
Ένα τέτοιο εύρημα στην Τουρκία, κοντά στα σύνορα με το Ιράκ, έφερε ξανά στην επικαιρότητα το θέμα που για πολλές κοινωνίες σήμερα αποτελεί ταμπού. Πρόκειται για τάφο με παιδιά που έχουν θυσιαστεί (κάτι που κάνει το θέμα ακόμη πιο τρομερό), ο οποίος ανακαλύφθηκε το 2014 κοντά στην πόλη Σύρτη και μελετήθηκε πρόσφατα.
Η βιοαρχαιολόγος Μπρένα Χάσετ από το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας και το Πανεπιστήμιο του Λονδίνου, ειδικευμένη στη μελέτη ανθρώπινων οστών, και ο Χαλούκ Σαγλάμτιμουρ, καθηγητής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Αιγαίου, παρουσίασαν τα συμπεράσματα από τη μελέτη τους στο πρόσφατο τεύχος του περιοδικού «Antiquity», του Πανεπιστημίου Κέμπριτζ. Τίτλος του άρθρου τους: «Ριζοσπάστες βασιλείς: Οι ταφικές πρακτικές στο Μπασούρ Χογιούκ και η εμφάνιση πρώιμων κρατών στη Μεσοποταμία».
Οι αναλύσεις
Όπως λέει στον «Φ» η δρ Χάσετ: «Το άρθρο αποκαλύπτει μερικές από τις πρώτες ενδείξεις ανθρώπινης θυσίας στον κόσμο, στον χώρο του Μπασούρ Χογιούκ, κοντά στην πόλη Σύρτη, της Νοτιοανατολικής Τουρκίας. Μια ομάδα με επικεφαλής τον δρα Χαλούκ Σαγλάμτιμουρ ανάσκαψε έναν μεγάλο τάφο του 3100-2800 π.Χ. σε νεκροταφείο της Εποχής του Χαλκού. Ηταν ένας τάφος πλούσιος σε κτερίσματα, με πρωτοφανή αριθμό από χάλκινες αιχμές βελών, καθώς και με κεραμική, πολύτιμες χάντρες και άλλα αντικείμενα».
Ύστερα από εργαστηριακές αναλύσεις που πραγματοποίησε, η δρ Χάσετ εντόπισε πως στο εσωτερικό του τάφου υπήρχαν δύο παιδιά. Άλλα οκτώ ήταν ακουμπισμένα σχεδόν στα πόδια τους και φέρουν ενδείξεις βίαιου θανάτου. Κυρίως φέρουν κατάγματα στο κρανίο και στο ισχίο, που ίσως έχουν προκληθεί από μαχαίρι. «Η ερμηνεία που δίνουμε είναι ότι και τα δύο 12χρονα στο εσωτερικό του τάφου και τα οκτώ παιδιά στο εξωτερικό του έχουν θυσιαστεί» λέει.
Μάλιστα, για τα 8 σημειώνει πως σκοπίμως τοποθετήθηκαν εκεί και προφανώς θυσιάστηκαν για να συνοδεύσουν τα δύο 12χρονα. Η ανθρωποθυσία έγινε 500 χρόνια νωρίτερα από ανάλογες που έχουν αποκαλυφθεί εκατοντάδες χιλιόμετρα μακριά, στο νεκροταφείο της αρχαίας πόλης Ουρ, στο σημερινό Ιράκ.
Εκεί έχουν εντοπιστεί ταφές με μαζικές θυσίες, στο Βασιλικό Κοιμητήριο, όπου τον βασιλέα «συνόδευαν» εκόντες άκοντες σύζυγοι, παλλακίδες, δούλοι, στρατιώτες κ.ά. Εκείνες οι ταφές έχουν από 20 έως 80 νεκρούς.
Επιδημία ή σύγκρουση;
Σύμφωνα με όσα αναφέρονται στο άρθρο, τα 12χρονα ήταν ένα αγόρι και ένα κορίτσι, ενώ και τα υπόλοιπα 8 παιδιά ανήκαν και στα δύο φύλα. Μαζί τους έχει ταφεί και ένας ενήλικας. Ο χωρισμός τους από τα 8 παιδιά δείχνει πως είχαν υψηλή κοινωνική θέση. Υψηλή, ωστόσο δευτερεύουσα σε σχέση με τους δύο ήταν η κοινωνική θέση των 8, όπως δείχνουν τα κτερίσματα που τους συνοδεύουν. Είναι πλούσια, αλλά όχι όσο των υπολοίπων.
Υπάρχει όμως πιθανότητα να μην ήταν ανθρωποθυσία; Να ήταν, φερ'' ειπείν, μια επιδημία ή μια σύγκρουση στην οποία χάθηκαν πολλά παιδιά και έφηβοι; Η δρ Χάσετ στο άρθρο της θεωρεί απίθανο το ενδεχόμενο μιας σφαγής. Οπως σημειώνει, οι λεπτομέρειες της ταφικής πρακτικής που ακολουθήθηκε υποδηλώνουν ότι «η κοινότητα που τους έθαψε δεν αγωνίστηκε για να αντιμετωπίσει τον θάνατο σημαντικού μέρους του εφηβικού πληθυσμού της.
Η προσεκτική τοποθέτηση των σωμάτων που βρίσκονται έξω από τον κεντρικό θάλαμο με τους δύο, αλλά με τρόπο που να φαίνεται πως όλοι οι νεκροί έχουν σχέση μεταξύ τους, δείχνει ότι οι ταφές έχουν το μοτίβο ταφών από ανθρωποθυσία που συναντάμε και στην Ουρ».
Όσο για το ποια ήταν η αιτία μιας τόσο βδελυρής πράξης (η οποία στην αρχαιότητα δεν θεωρούνταν βδελυρή πάντως), οι συγγραφείς υποδεικνύουν την αλλαγή των κοινωνιών στη Μεσοποταμία. Την επόμενη χιλιετία θα εγκαθιδρυθούν τα κράτη με αυστηρά και εκτεταμένα διοικητικά συστήματα και η ανθρώπινη ζωή θα πάψει να έχει τόσο σημασία.
Στους καιρούς στους οποίους αναφερόμαστε, μια θυσιασμένη ζωή, όπως και ένα «θυσιασμένο» (θαμμένο) χάλκινο εγχειρίδιο, έχουν μια αξία που είναι μη ανταλλάξιμη, μη ανανεώσιμη και μπορεί να αξιολογηθεί πλήρως μόνο με την απομάκρυνση από την κυκλοφορία. Στα κράτη που ακολούθησαν, τα αντικείμενα και πολύ περισσότερο οι ίδιες οι ζωές, έγιναν κάτι πολύ διαφορετικό -ένα εύκολα ανταλλάξιμο εμπόρευμα.
Θυσίες για το συμφέρον της πατρίδας
Στη Μεσοποταμία έκαναν ανθρωποθυσίες για το συμφέρον του άνακτα, στην Ελλάδα για το συμφέρον της πατρίδας. «Τώρα σε μένα κρέμεται της Ελλάδας το μεγαλείο» βάζει ο Ευριπίδης την Ιφιγένεια να λέει όταν της αποκαλύπτουν τη μοίρα που την περιμένει.
«Απλό δεν είναι; Δίνω το κορμί μου για την Ελλάδα, πάρτε με, σφάξτε με, πάρτε την Τροία (...) Είναι σωστό να κυβερνούν Έλληνες βάρβαρους κι όχι βάρβαροι, μάνα, τους Έλληνες, οι λεύτεροι τους δούλους».
Ο ποιητής συμπυκνώνει στους στίχους του μια παράδοση που ίσως ήταν σπάνια, αλλά που, αν και πανάρχαιη, ακόμη και κατά τους καιρούς της κλασικής Αθήνας, προξενούσε αρνητικά συναισθήματα. Ο Πλούταρχος γράφει στον «Βίο Θεμιστοκλέους» για ανθρωποθυσία τριών αιχμαλώτων Περσών που έκανε ο στρατηγός πριν από την κρίσιμη ναυμαχία της Σαλαμίνας, παρότι ο ίδιος δίσταζε.
Περιπτώσεις ανθρωποθυσιών έχουν αποκαλύψει μέχρι τώρα οι αρχαιολόγοι σε διάφορα σημεία της πατρίδας μας και περισσότερο στην Κρήτη. Πρώτος ο σπουδαίος αρχαιολόγος Χ. Τσούντας αναφέρει ότι σε δύο σημεία των Μυκηνών εντόπισε πολλαπλές ανθρωποθυσίες (προφανώς πρόκειται για ταπεινούς τάφους δούλων).
Ο Καρλ Μπλέγκεν αναφέρει ότι ανάσκαψε ανθρωποθυσία στην Πρόσυμνα, ο Βόλγκραφ στο Αργος και ο Πέρσον στα Δενδρά, και η Πρωτονοταρίου-Δεϊλάκη στην Καζάρμα. Ο Πίτερ Γουόρεν, στην Κνωσό, έφερε στο φως πλήθος οστών ζώων αλλά και ανθρώπων τα οποία έφεραν σημάδια από μαχαίρι και ερμήνευσε το εύρημα ως τελετουργικό κανιβαλισμό, αλλά υπήρξαν αντιδράσεις.
Οι μεγαλύτερες σημειώθηκαν όταν ο Γιάννης και η Έφη Σακελλαράκη μίλησαν για ανθρωποθυσία ιέρειας στα Ανεμόσπηλια της Κρήτης. Πιθανή περίπτωση ανθρωποθυσίας εντοπίσθηκε και στην αρχαία Κυδωνία (Χανιά) από τη Μαρία Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη.
Αλλά και οι καθηγητές Νικόλαος Σταμπολίδης και Αναγνώστης Αγελαράκης υποπτεύονται παρόμοιο γεγονός και μάλιστα με δική τους βούληση, στον τάφο των ιερειών στην Ελεύθερνα, από τον τρόπο απόθεσης των νεκρών γυναικών. Όπως μας είπε ο κ. Αγελαράκης, ωστόσο, ακόμα μελετούν αυτή την υπόθεση εργασίας και δεν έχουν καταλήξει σε συμπεράσματα. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, η θυσία γινόταν σε μέρες κινδύνου για την πατρίδα.
Ένας ανθρώπινος σκελετός που βρέθηκε το 2016 στο μέσον του βωμού, όπου γίνονταν θυσίες, παραπέμπει τους αρχαιολόγους σε πιθανή ανθρωποθυσία στο Λύκαιον Ορος (όπου σύμφωνα με τον Πλάτωνα γίνονταν ανθρωποθυσίες, παρότι οι Έλληνες τις θεωρούσαν «ανόσιες») και είναι το πιο πρόσφατο σχετικό εύρημα.
Η έφορος αρχαιοτήτων Αρκαδίας Άννα-Βασιλική Καραπαναγιώτου μας είπε πως ο σκελετός δεν έχει ακόμα μελετηθεί αναλυτικά. Έχει μεταφερθεί προς καθαρισμό στο Wiener Laboratory της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα.
Όταν τελειώσει η συντήρηση, μικρά οστικά τμήματα θα εξεταστούν και στις ΗΠΑ και μόνο μετά τις συγκεκριμένες αναλύσεις θα είναι σε θέση να μιλήσουν για το ενδεχόμενο ανθρωποθυσίας ή να το αποκλείσουν. Η ταφή ήταν κοντά σε μία πλατφόρμα λαξευμένη στον φυσικό βράχο, στον χώρο όπου υπάρχει ο περίφημος βωμός τέφρας από θυσίες ζώων προς τιμήν του Δία.
Σύμφωνα με την προκαταρκτική μελέτη ανήκει σε άτομο -πιθανόν άνδρα- εφηβικής ηλικίας με χρονολόγηση από την κεραμική της ταφής στο τέλος της Μυκηναϊκής Εποχής, πιθανότατα στον 11ο π.Χ. Δηλαδή μετά την κατάρρευση των μυκηναϊκών ανακτορικών κέντρων, στην περίοδο μετάβασης από την Ύστερη Εποχή του Χαλκού στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου.
* Αναδημοσίευση από τον Φιλελεύθερο της 19ης Ιουλίου
