Του Γαβριήλ Χ. Σερέτη
Στον άρχοντα των Δακτυλιδιών, οι «Εντ» είναι δέντρα με ανθρώπινη φωνή και γλώσσα. Όπως συμβαίνει σε χιλιάδες ανθρώπινους μύθους, λογοτεχνικά κείμενα και έργα τέχνης ανά τους αιώνες. Το δέντρο προϋπήρχε της ανθρώπινης αυγής, επί αιώνες οι πρόγονοί μας έζησαν πάνω του, διαμόρφωσαν ανάλογα το σώμα και τη σκέψη τους κι έκτοτε το μεταμόρφωσαν σε σύμβολο, εστία, κρυψώνα, παιχνίδι, γνώση, ζωή. Στη μεγάλη επιτυχία του Οντος. Και τον κίνδυνο της αντιστροφής της.
Από το Μαντείο της Δωδώνης και την ιερή βελανιδιά ως τη μηλιά της αιώνιας νιότης. Απ'' τους καλικάντζαρους και το δένδρο του Κόσμου που σώζεται χάρη στα Χριστούγεννα -γύρω από ένα δέντρο τα γιορτάζουμε εξάλλου- ως τις κουφάλες, καταφύγια κυνηγημένων πριγκιπισσών, παιχνιδότοπο της Πίπης Φακιδομύτης, φωλιά για τον κύριο Φοξ. Από την ιτιά που κλαίει για τον Χάρι Πότερ, τη ζωοδότρα κερασιά του Πινόκιο, ως τα κλαδιά του πεύκου όπου παίζει αέρας και γαλάζιο, στα «Ψηλά βουνά» του Ζ. Παπαντωνίου των δημοτικών μας χρόνων. Όταν μεταμορφωνόμασταν σε ήρωες με «δεντροαρχηγεία».
Σκαρφαλωμένοι ψηλά, σαν τον Κόζιμο, στον αναρριχώμενο βαρόνο του Καλβίνο, το μονοπάτι είχε άλλη προοπτική. Διαβάζαμε για την αγέρωχη με ήρεμη τόλμη καστανιά του Εσε, που αποκαλούσε τα δέντρα τούς πιο διεισδυτικούς δασκάλους. Τον Ιρλανδό Σινγκ και την απόλυτη ανθρώπινη ευτυχία, που συγκρίνεται μόνο με την ευτυχία των νέων φύλλων. Τους ανθρώπους των δασών που δεν φοβούνται τον θάνατο, γιατί οι οξιές σκιρτούν απ'' το ασήμι στον χαλκό κι οι φλαμουριές λαμποκοπούν καθαρό χρυσάφι.
Μπορεί η επιστημονική φαντασία να έχει… πριτσίνια και η φανταστική λογοτεχνία να έχει δέντρα που πεθαίνουν όρθια, όπως μας έμαθε ο Α. Κασόνα, τι γίνεται όμως με την πραγματικότητα; Πόσο δίκιο είχε ο Πράτσετ όταν έλεγε «φυσικά και στέκω καλά στα μυαλά μου: όταν τα δέντρα αρχίζουν να μου μιλάνε, εγώ δεν απαντώ»;
Επιστήμονες όπως ο Γερμανός δασολόγος Wohlleben, o Γάλλος ειδικός στην οικολογία των φυτών Tassin και άλλοι που μελετούν το αργόσυρτο αυτό σύμπαν, αν και για λόγους συνεννόησης λίγο ανθρωποκεντρικά, μας διαβεβαιώνουν: Τα δέντρα έχουν αισθήσεις. Σύστημα επικοινωνίας. Ανταλλάσσουν πληροφορίες με οσμές, ηλεκτρικά ερεθίσματα και χημικά συστατικά. Με ένα δικό τους «Ίντερνετ».
Αλληλοβοηθιούνται. Προσαρμόζονται. Μετρούν, έχουν μνήμη, νιώθουν πόνο. Προσπαθούν να προστατεύσουν τους «δικούς» τους σε περίπτωση επίθεσης. Συνυπάρχουν αρμονικά και νηφάλια. Συνιστούν κοινωνίες. Με «ζευγάρια», «φίλους», «οικογένειες», ξέροντας ότι «μαζί είναι πάντα καλύτερα». Μακριά από την έννοια της τυχαιότητας, όπως πιστεύαμε, θέτουν υπό αμφισβήτηση τον δυτικό τρόπο σκέψης. Κάνοντας την Επιστήμη -κι όχι μυστικιστικές οργανώσεις ή ψεκασμένους περιθωριακών εκπομπών της τηλοψίας- να μιλά για έναν καινούργιο ξεχασμένο κόσμο.
Δέντρα τρέφουν τα παιδιά τους
Τα δέντρα επικοινωνούν με δικούς τους κωδικούς. Μπορούν να ξεχωρίσουν τις δικές τους ρίζες από τις ρίζες διαφορετικών ειδών, ακόμα και από τις ρίζες άλλων δέντρων του ίδιου είδους. Στο Πανεπιστήμιο του Βανκούβερ απέδειξαν ότι τα «δέντρα-μητέρες» δεν δίνουν τροφή σε οποιονδήποτε.
Το αντίθετο, τρέφουν μόνον το δικό τους παιδί, μέσω «νευρικών» απολήξεων στις άκρες κάθε ρίζας. Τα δέντρα επικοινωνούν και σε μεγαλύτερες αποστάσεις. Χάρη σε ένα δασικό δίκτυο («Wood Wide Web»). Με υπόγεια μυκητιακά δίκτυα, ακόμα και χάρη στις «νευρώσεις» και τα μανιτάρια των νεκρών φύλλων. Το… στρωμένο χαλί του δάσους συνιστά σύστημα επικοινωνίας, κυρίως απέναντι στον κίνδυνο.
Διότι τα δέντρα έχουν αίσθηση του εχθρού. Όταν, για παράδειγμα, ένα ζώο τρώει τα φύλλα ενός δέντρου, αυτό μ' όλο του το σώμα στέλνει -αργά δυστυχώς με παλμούς ταχύτητας ενός τρίτου της ίντσας ανά δευτερόλεπτο- ηλεκτρικά σήματα. Τα υπόλοιπα δέντρα αρχίζουν τα «αντίμετρα».
Για παράδειγμα, στη σαβάνα, όπου οι καμηλοπαρδάλεις τρέφονται με αγκάθια ακακιών. Ως αποτέλεσμα της επίθεσης, οι ακακίες αναδίδουν ένα προειδοποιητικό αέριο (αιθυλένιο). Αμέσως τα γειτονικά δέντρα αρχίζουν να εκκρίνουν τοξίνες. Οι καμηλοπαρδάλεις κατευθύνονται μακριά, εκεί που, ακόμα, τα δέντρα αγνοούν τι συμβαίνει.
Αυτή η διαχείριση πιστοποιεί και την ικανότητα της ομαδικής δουλειάς, των συλλογικών στρατηγικών. Η αλληλοϋποστήριξη εκτείνεται όχι μόνο σε «ανταγωνιστικά» είδη που κινδυνεύουν, αλλά ακόμα και σε κούτσουρα, που κρατιούνται επί χρόνια στη ζωή από τους «γείτονές» τους. Εμπεδωμένη στα δέντρα είναι και η πεποίθηση του πλεονεκτήματος της συνεργασίας, με σωστή κατανομή των διαθέσιμων πόρων.
Γεγονός που φέρνει στο φως την ύπαρξη μνήμης, διατήρησης της πληροφορίας, «μετριοπάθειας» απέναντι σε πραγματικές ανάγκες. Ακόμα κι όταν η Φύση παρέχει περισσότερα απ'' όσα χρειάζονται. Τα δέντρα πάντα καταναλώνουν λιγότερα από όσα παράγουν. Δεν πετούν τίποτε. Ανακυκλώνουν. Εξασφαλίζοντας τελικά μεγαλύτερη ασφάλεια και προστασία από εξωτερικούς εχθρούς. Κλιματικούς ή άλλους.
Δεν λείπουν βεβαίως και διαφορετικές «ετικέτες», εμφανίσεις, ρόλοι και συμπεριφορές. Όπως, για παράδειγμα, τα σε αντίθεση με άλλα δέντρα, ολόισια, με συμμετρική ανάπτυξη, και ίνες σε τακτοποιημένη διάταξη φυλλοβόλα. Η ύπαρξη, σπανίως, «μεθυσμένων δασών» με δέντρα… επιδειξίες, κατασπατάληση πόρων και αποκλίνουσες συμπεριφορές. Μονάδες που ζουν εγωιστικά σε βάρος της κοινής ισορροπίας εις επίρρωση, όμως, της άποψης ότι υπάρχουν και διαφορετικοί «χαρακτήρες» δέντρων.
Η μυστική «γλώσσα» τους διαπιστώνεται επίσης, όταν, από τη μια το δέντρο μεγαλώνει μέχρι να συναντήσει τις άκρες των κλαδιών του «γείτονα» και μετά «στέλνει» τα δικά του κλαδιά και φύλλα προς αντίθετη κατεύθυνση, ώστε να μην παραβιάσει τον χώρο του «άλλου». Και στον αντίποδα, όταν βρίσκουμε ρίζες κυριολεκτικά «αγκαλιασμένες» σαν ένα. Στις περιπτώσεις όπου το «ζευγάρι» ακολουθεί το δέντρο που χάθηκε, ξεραίνεται, «δεν έχει όρεξη να ζήσει».
«Παλαιϊκοί ανθρώποι είναι κι αυτά, μα πολλά παλαιϊκοί και δε θυμούνται», που θα ''λεγε κι ο Καζαντζάκης. Το θέμα είναι αν ισχύει και η συνέχεια της ρήσης του: «μα ο άνθρωπος θυμάται, και γι' αυτό, μαθές, είναι άνθρωπος».
Έχουν ευαίσθητο νευρικό σύστημα
Στη Γαλλία απέδειξαν τις ικανότητες του νευρικού συστήματος των δέντρων. Με την τοποθέτηση ηλεκτροδίων σε κλαδιά και ρίζες παρατηρήθηκε η άμεση αντίδρασή τους στο βίαιο δίπλωμα ακόμα κι ενός φύλλου. Στο σχετικό γράφημα, η ένδειξη είναι εφάμιλλη σεισμού, χρηματιστηριακού κραχ. Το μήνυμα μεταφέρεται στα κρίσιμα όργανα. Όπως το μήνυμα στον ανθρώπινο εγκέφαλο όταν χτυπήσουμε την παλάμη. Το γράφημα μετατρέπεται σε ευθεία όταν το δέντρο πεθάνει.
Τελικά, πώς τα δέντρα κρατιούνται ίσια;
Έχουν συναίσθηση του σώματος. Θεωρούσαμε ότι αυτό οφείλεται στην αναζήτηση του φωτός και της βαρύτητας. Τοποθετώντας δεντράκια σε σκοτεινούς θαλάμους και σε συσκευές με έλλειψη βαρύτητας αποκαλύφθηκε ότι, παρά τις συνεχείς περιστροφές, αυτά δεν έχασαν την «αίσθηση» του προσανατολισμού. Την «αίσθηση του σώματος». Ευθυγραμμίζονταν μαζί του, μεγάλωναν ολόισια, όπως οργανισμοί που έχουν την αντίστοιχη αίσθηση, όπως ο άνθρωπος. Που ξανάρχεται στα ίσια του όταν καμπουριάζει.
Κι ο άνθρωπος; Πέρα από την εικονική επιστροφή στις ρίζες, στην προαιώνια φυσική κατάσταση, αυτή που ανέτρεψε ο πολιτισμός των τελευταίων δύο αιώνων, αποδείχθηκε επιστημονικά πως ο ανθρώπινος εγκέφαλος αντιδρά θετικά ακόμα και σε απλά ερεθίσματα που σχετίζονται με το δάσος. Κυρίως στο κομμάτι που ευθύνεται για τη συγκέντρωση, τις αποφάσεις, τον προγραμματισμό, την επίλυση προβλημάτων, το άγχος, την επιθετικότητα.
Στην Ιαπωνία, έναντι αδρής αμοιβής, πραγματοποιούνται… δασικές θεραπείες. Με τη βοήθεια οργανικών αντικαρκινικών συστατικών που παράγονται και εκλύονται από τα δέντρα στο περιβάλλον. Που μας «πέφτουν στο κεφάλι» ενόσω περπατούμε στο δάσος, εισέρχονται στους πόρους και, τελικά, ενισχύουν την άμυνά μας. Θεραπείες που ολοκληρώνονται με την αγκαλιά ενός δέντρου, στην προσπάθεια οι… ασθενείς να ξαναβρούν τον χαμένο σύνδεσμο.
Όπως κάναμε στα παιδικά μας χρόνια, αγκαλιάζοντας τα δέντρα. Στην ενστικτώδη προσπάθεια να αποκαταστήσουμε την προδομένη συμμαχία. Διαισθανόμενοι την προαιώνια σοφία: ακόμα κι αν καταστραφούν όλα τα βιβλία και χαθεί το μεγαλύτερο μέρος της ανθρωπότητας, θα επανακτήσουμε τη γνώση παρατηρώντας ένα δέντρο. Με άλλη ματιά.
* Αναδημοσίευση από τον Φιλελεύθερο της 8ης Ιουνίου
