Της Κατερίνας Οικονομάκου
Πρόκειται για κάτι πολύ μεγαλύτερο από ακόμη μία εκκλησιαστική διαμάχη. Και αυτό είναι κάτι που όλα τα εμπλεκόμενα μέρη γνωρίζουν. Η απόφαση του πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Βαρθολομαίου να χορηγήσει αυτοκεφαλία στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας μπορεί να οδηγήσει στο μεγαλύτερο εκκλησιαστικό σχίσμα της χιλιετίας. Την ίδια στιγμή, όμως, αποτελεί το πεδίο στο οποίο εκτυλίσσεται μια κρίσιμη γεωπολιτική διαμάχη, με το Κρεμλίνο να υφίσταται ένα καίριο πλήγμα. Ποια είναι η ρωσική απάντηση; Οι εξελίξεις τρέχουν. Για αρχή, το θέμα απασχόλησε το Συμβούλιο Ασφαλείας υπό τον πρόεδρο Πούτιν, ενώ ο υπουργός Εξωτερικών Σεργκέι Λαβρόφ έκανε λόγο για πρόκληση που έχει τη στήριξη της Ουάσινγκτον. Όσο για τον Πατριάρχη Μόσχας Κύριλλο, η απάντηση δόθηκε μέσω της συνόδου που συγκάλεσε εκτάκτως χθες στο Μινσκ της Λευκορωσίας.
Σε ό,τι αφορά τη σχέση με το Φανάρι, ο υπεύθυνος για τις διεθνείς σχέσεις του Πατριαρχείου Μόσχας, μητροπολίτης Ιλαρίων, δήλωσε ότι είναι αδύνατον πλέον να διατηρηθεί η ενότητα με το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως.
Η ανακοίνωση που εξέδωσε το Φανάρι την περασμένη Πέμπτη, επί της ουσίας, απομακρύνει από την επιρροή του Ρωσικού Πατριαρχείου περίπου 30 εκατομμύρια Ουκρανούς ορθοδόξους. Στις 11 Οκτωβρίου, ο πατριάρχης Βαρθολομαίος αποκατέστησε τον πατριάρχη Κιέβου Φιλάρετο και τον αρχιεπίσκοπο Μακάριο, τους οποίους τη δεκαετία του 1990 είχε καθαιρέσει και αφορίσει η Ιερά Σύνοδος του Πατριαρχείου της Ρωσίας. Επίσης, αποφάσισε να άρει την ισχύ του Συνοδικού Γράμματος του 1686, που έδινε στον εκάστοτε μητροπολίτη Μόσχας το προνόμιο να χειροτονεί τον μητροπολίτη Κιέβου.
Η μάχη για τον έλεγχο των Εκκλησιών στις πρώην Σοβιετικές Δημοκρατίες είναι θέμα καθαρά πολιτικό, με μάλλον ανύπαρκτες θεολογικές προεκτάσεις. Επί της ουσίας, αφορά την επίμονη προσπάθεια της Ρωσίας να διατηρήσει τη σφαίρα επιρροής της και μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ. Είναι άλλωστε κοινό μυστικό ότι το Πατριαρχείο Μόσχας λειτουργεί ως πτέρυγα του Κρεμλίνου, ευθυγραμμίζοντας τη στρατηγική του με εκείνη του Ρώσου προέδρου. Καθώς, όμως, οι πρώην Σοβιετικές Δημοκρατίες κέρδιζαν την ανεξαρτησία τους, η δημιουργία εθνικών Εκκλησιών έμοιαζε φυσική συνέπεια. Κάποιες από αυτές τις εθνικές Ορθόδοξες Εκκλησίες υπάγονταν στο Πατριαρχείο Μόσχας και άλλες στο Οικουμενικό Πατριαρχείο.
Σε αυτό το πλαίσιο πρέπει να δει κανείς και την ιδιομορφία της Ουκρανίας, όπου σήμερα υπάρχουν τρεις Ορθόδοξες Εκκλησίες: η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία, που υπάγεται στο Πατριαρχείο Μόσχας και έχει τη μεγαλύτερη περιουσία, το Πατριαρχείο Κιέβου με επικεφαλής τον πλέον αποκατεστημένο πατριάρχη Φιλάρετο, που δημιουργήθηκε το 1992 για να αποδεσμευτεί από τη Μόσχα, και η Ουκρανική Αυτοκέφαλη Ορθόδοξη Εκκλησία, υπό τον επίσης αποκατεστημένο μητροπολίτη Μακάριο.
«Κανείς δεν μπορεί να σταματήσει τον ουκρανικό λαό. Και δεν θα ζητήσουμε την άδεια κανενός, γιατί είναι δικαίωμα της Ουκρανίας και του λαού της, που αγωνίζονται για την ελευθερία και το μέλλον τους», δήλωνε μετά την ανακοίνωση του Φαναρίου ο Ουκρανός πρόεδρος, Πέτρο Ποροσένκο, μιλώντας μπροστά στην παλαιότερη εκκλησία του Κιέβου. Για τον Ουκρανό πρόεδρο, η είδηση είχε τις διαστάσεις ενός πολιτικού θριάμβου επί της Μόσχας. Με έναν τρόπο, είναι η απάντησή του στην προσάρτηση της Κριμαίας, το 2014, και την ενεργή υποστήριξη του Κρεμλίνου στους αυτονομιστές στην Ανατολική Ουκρανία. Τον περασμένο Αύγουστο είχε επίσης συνδέσει το θέμα της αυτοκεφαλίας του Πατριαρχείου Κιέβου με την προστασία της ουκρανικής γλώσσας, την ενίσχυση του στρατού και την επιδίωξη της χώρας για ένταξη στην Ε.Ε. και το ΝΑΤΟ. Είναι επόμενο ότι ο κ. Ποροσένκο περιμένει πως η εξέλιξη της περασμένης εβδομάδας θα του χαρίσει πόντους στην εκλογική αναμέτρηση του ερχόμενου Μαρτίου.
Η απόφαση του πατριάρχη Βαρθολομαίου δεν προκάλεσε έκπληξη. Η κρίση στις σχέσεις του Φαναρίου με τη Μόσχα σοβεί εδώ και χρόνια, αλλά έχει κορυφωθεί στη διάρκεια των τελευταίων μηνών, με αφορμή την αποστολή στο Κίεβο δύο εξάρχων από το Φανάρι, προκειμένου να ξεκινήσει η συζήτηση για την αυτοκεφαλία. Το Πατριαρχείο Μόσχας είχε εκφράσει τη δυσαρέσκειά του ανακοινώνοντας ότι θα παύσει τη μνημόνευση του κ. Βαρθολομαίου στις προσευχές του. Αυτή τη φορά χρησιμοποίησε γλώσσα ανοιχτά επιθετική. «Σήμερα το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως πήρε καταστροφικές αποφάσεις, πρώτα σε ό,τι αφορά το ίδιο, αλλά και την παγκόσμια Ορθοδοξία», ήταν η πρώτη δήλωση που έκανε ο εκπρόσωπος του πατριάρχη Μόσχας Κύριλλου, Αλεξάντερ Βολκόφ. «Το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως πέρασε μια κόκκινη γραμμή», συμπλήρωσε.
Αξίζει να σημειωθεί ότι η το Ρωσικό Πατριαρχείο μετράει στην Ουκρανία το ένα τρίτο των εκκλησιών του. Μετά τις τελευταίες εξελίξεις, μένει να δει κανείς πόσες θα παραμείνουν πιστές στη Μόσχα και πόσες θα αδράξουν την ευκαιρία που πλέον τους δίνεται να υπαχθούν στο Πατριαρχείο Κιέβου. Πολλά θα εξαρτηθούν από τις διαθέσεις των τοπικών κοινωνιών. Σύμφωνα με ρεπορτάζ των ουκρανικών μέσων ενημέρωσης, σε πολλές περιπτώσεις, εκκλησίες που ελέγχονται από τη Μόσχα είχαν αρνηθεί να τελέσουν τη νεκρώσιμη ακολουθία για στρατιώτες που σκοτώθηκαν πολεμώντας τους υποστηριζόμενους από το Κρεμλίνο αυτονομιστές. Το αποτέλεσμα ήταν μεγάλο μέρος των πιστών να πάρει αποστάσεις. Ο πατριάρχης Φιλάρετος, πάντως, έχει ήδη εκφράσει την εκτίμησή του ότι θα είναι πολύ μεγάλο το ποσοστό των εκκλησιών που θα γυρίσουν την πλάτη στη Ρωσία. Εάν επαληθευτεί η πρόβλεψή του, θα παραμείνει το Πατριαρχείο Μόσχας, και κατ'' επέκταση το Κρεμλίνο, θεατής των εξελίξεων;
Στο μεταξύ, το Πατριαρχείο Κιέβου έχει ήδη ανακοινώσει ότι διεκδικεί δύο πολύ σημαντικά μοναστήρια, ένα του 11ου αιώνα στο Κίεβο και άλλο ένα στο Ποτσάγεφ, τα οποία ελέγχει η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία, που υπάγεται στο Πατριαρχείο Μόσχας. Είναι βέβαιο ότι πρόκειται για θέμα που ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Βαρθολομαίος γνωρίζει καλά. Ενδεχομένως είναι και ο λόγος για τον οποίο κλείνει την ανακοίνωση της 11ης Οκτωβρίου με την έκκληση προς όλες τις εμπλεκόμενες πλευρές να αποφύγουν καταλήψεις ναών, μοναστηριών και άλλων περιουσιακών στοιχείων, καθώς και κάθε πράξη βίας και εκδίκησης.
«Βεβαίως απευχόμαστε αποφάσεις που μπορεί να οδηγήσουν σε βαθύ σχίσμα τον ορθόδοξο κόσμο», δήλωνε την περασμένη εβδομάδα ο εκπρόσωπος του Κρεμλίνου, Ντμίτρι Πεσκόφ, προειδοποιώντας ωστόσο ότι η ρωσική κυβέρνηση θα προστατεύσει τα συμφέροντα των ορθοδόξων χριστιανών στην Ουκρανία.
Photo by AP
