Του Γαβριήλ Χ. Σερέτη
Όταν ο Αμερικανός μετεωρολόγος Εντουαρντ Λόρεντζ, που έφυγε από τη ζωή σαν σήμερα, στις 16 Απριλίου του 2008, στο πλαίσιο της θεωρίας του χάους εισήγαγε τον όρο «το σύνδρομο» ή «το φαινόμενο της πεταλούδας», προκειμένου να υποδηλώσει ότι μια αμελητέα μεταβολή είναι ικανή να αλλάξει άρδην τον ρου των γεγονότων, ασφαλώς δεν μπορούσε να προβλέψει ότι ακριβώς δέκα χρόνια αργότερα, στη Μέση Ανατολή, και όχι μόνο, θα επικρατούσαν και πάλι ανεξέλεγκτες καταστάσεις.
Παρά τα «χειρουργικά» χτυπήματα ακριβείας, οι πιθανότητες ενός απρόβλεπτου ατυχήματος, που προδήλως προκαλεί η συγκέντρωση των μεγαλύτερων στρατών του κόσμου σε μια ακτίνα 500 χιλιομέτρων γύρω από τη Συρία, έχουν «χτυπήσει κόκκινο». Πολύ περισσότερο όταν επικεφαλής αυτών των στρατών είναι οι συγκεκριμένοι. Με αποτέλεσμα οι «παράπλευρες απώλειες» και οι μεσο-μακροπρόθεσμες συνέπειες να μην μπορούν να προβλεφθούν.
Όπως δεν προβλέφθηκαν και αυτές που προκαλεί, ήδη, εδώ και χρόνια, το... πέταγμα της πεταλούδας πάνω από τη γειτονιά μας. Είτε λέγονται επιθέσεις του ISIS, με τις «ζωντανές» βόμβες στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες είτε «προσφυγικά κύματα» που κατέκλυσαν, και κινδυνεύουν να κατακλύσουν εκ νέου, με μεγαλύτερη ένταση, τη «γηραιά ήπειρο». Επιθέσεις του Ερντογάν στην Αφρίν ή Brexit. Ξενοφοβία και ρατσισμός ή άνοδος των ακροδεξιών και των ευρωσκεπτικιστών.
Όλα αυτά και τόσα ακόμη, φαινομενικά άσχετα μεταξύ τους, επαληθεύουν με δραματικό τρόπο ότι το χτύπημα των φτερών μιας πεταλούδας στη ζούγκλα της Μέσης Ανατολής μπορεί να προκαλέσει τυφώνα στην Ευρώπη, για να παραφράσουμε την κλασική «ποιητική» αποτύπωση της θεωρίας του Λόρεντζ. Ο οποίος «επέφερε τις πιο δραματικές αλλαγές στην άποψη της ανθρωπότητας για τη φύση από την εποχή του Νεύτωνα» και μαζί με τη σχετικότητα του Αϊνστάιν και την κβαντομηχανική του Μπορ, έβαλε το τελευταίο καρφί στο φέρετρο του καρτεσιανού σύμπαντος και άνοιξε τον δρόμο για την τρίτη τεχνολογική επανάσταση. Οι χτύποι της καρδιάς, το αίμα στα αγγεία, η ροή του νερού στους σωλήνες, ο καπνός του τσιγάρου, η μεταβολή των πληθυσμών στα πουλιά και στα φυτά, είναι ορισμένοι τομείς στους οποίους ενυπάρχει το χάος. Εφαρμογές από τη βιολογία ως τα χρηματιστήρια. Και αναφορές από βιντεογκέιμ, έως ταινίες του Χόλιγουντ.
Αυτό δεν σημαίνει ότι «το φαινόμενο της πεταλούδας», που αποτελεί μία από τις πιο δημοφιλείς ποπ εκφράσεις, καραμέλα στο στόμα δημοσιολογούντων «ερμηνευτών» ποικίλου ρεπερτορίου, σηματοδοτεί ότι ένα «ασήμαντο» άτομο, μια «περιθωριακή» ιδέα ή ένα φαινομενικά άσχετο γεγονός, μια πεταλούδα, έχουν σημαντική πιθανότητα από μόνα τους να παίξουν καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη της Ιστορίας. Η ουσία της συμπεριφοράς ενός χαοτικού συστήματος είναι ότι στην πράξη είναι απρόβλεπτη σε βάθος χρόνου. Συνεπώς, ενώ πράγματι ένα ασήμαντο γεγονός μπορεί να αλλάξει άρδην την πορεία της ιστορίας, δεν είμαστε σε θέση να ξέρουμε ποια θα ήταν η εξέλιξη χωρίς το γεγονός και, άρα, δεν μπορούμε να σχεδιάσουμε τις ενέργειές μας ώστε να πετύχουμε ένα επιθυμητό αποτέλεσμα σε βάθος χρόνου. Στο συγκεκριμένο παράδειγμα, η πεταλούδα δεν θα μπορούσε να «προκαλέσει» από μόνη της τον τυφώνα, παρά μόνο χάρη στις ατμοσφαιρικές συνθήκες που συνυπήρχαν με την επέμβασή της.
Το παρόν και το μέλλον
Με άλλα λόγια, πρόκειται για το φαινόμενο της ευαίσθητης εξάρτησης ενός συστήματος από τις αρχικές συνθήκες. Οταν το παρόν καθορίζει το μέλλον, αλλά η προσέγγιση του παρόντος δεν προσδιορίζει κατά προσέγγιση το μέλλον. Αυτό παρατήρησε πρώτος, σχεδόν τυχαία, ο Λόρεντζ όταν εισήγαγε στον υπολογιστή του τις τιμές του προγράμματος από μια προηγούμενη εκτέλεση και «έτρεχε» ξανά το πρόγραμμα. Τα αποτελέσματα είχαν σημαντική απόκλιση με την πάροδο του χρόνου από τα προηγούμενα. Τελικά, έπειτα από ένα χρονικό διάστημα, δεν είχαν πρακτικά καμιά ομοιότητα. Με δεδομένο ότι το πρόγραμμα, εκτός μηχανικής βλάβης, δεν μπορούσε να κάνει λάθος (η ίδια είσοδος έδινε πάντα την ίδια έξοδο), η απόκλιση οφειλόταν στο γεγονός ότι τα νούμερα που ξαναεισήγαγε «με το χέρι» ο Λόρεντζ είχαν λιγότερα δεκαδικά ψηφία από εκείνα που εσωτερικά αποθήκευε ο υπολογιστής. Στην αρχή ο αριθμός ήταν 0,506127 και εκείνος είχε δακτυλογραφήσει μόνο τα τρία πρώτα δεκαδικά ψηφία, δηλαδή 0,506. Διαφορά τόσο μικρή όσο το χτύπημα των φτερών μιας πεταλούδας. Το συμπέρασμα ήταν τόσο απλό όσο και καθοριστικό. Ακόμα και η ελάχιστη έλλειψη ακρίβειας μπορεί να είναι καθοριστική. Αργότερα, αποκαλύφθηκε ότι πρόκειται για ένα γενικό χαρακτηριστικό όλων των χαοτικών συστημάτων.
Όταν ο Λόρεντζ προσπάθησε να τα αποτυπώσει σε τρεις διαστάσεις, το «πορτρέτο» προσομοίαζε σε αυτό ενός ζεύγους συμπλεγμένων φτερών μιας πεταλούδας. Σαν αυτές που φορούν στο πέτο τους κυρίες, όπως η Τασία Χριστοδουλοπούλου («δεν υπάρχουν μετανάστες αλλά πρόσφυγες που λιάζονται»). Η οποία, ως μέρος μιας ιδεοληπτικής ομάδας, βεβαίως και εξαιτίας άλλων παραγόντων, οδήγησε, όπως παραδέχονται ειδικοί, στη μεταναστευτική κρίση που βιώνει η Ευρώπη. Για να μη χαρακτηριστούμε γραφικοί, να τονίσουμε ότι ανάλογη επίδραση είχαν, για παράδειγμα, οι δηλώσεις Μέρκελ περί υποδοχής εκατοντάδων χιλιάδων προσφύγων που οδήγησαν το 2015 περισσότερους από 1.000.000 ανθρώπους στην Κεντρική Ευρώπη. Ροή που αποδείχθηκε, κατά κοινή ομολογία, το κύριο επιχείρημα για να ψηφίσουν οι Βρετανοί υπέρ της αποχωρήσεώς τους από την Ε.Ε. Αν σε αυτά τα... αρχικά γεγονότα προστεθούν «προσωπικότητες» όπως αυτές που γεμίζουν τους κόλπους των Εναλλακτικών για τη Γερμανία, καταλαβαίνουμε ότι οι πιθανότητες να συνεχίσει τις καταστροφικές του συνέπειες ο «τυφώνας» που έχει χτυπήσει τον σύγχρονο κόσμο είναι αντιστρόφως ανάλογες της αστειότητας «Θέλω να ξέρω εάν κάτω από την μπούρκα που φορά κάποια στον δρόμο κρύβεται ένας καμικάζι ή ένας φυσιολογικός άνθρωπος», που ξεστομίζουν οι ακροδεξιοί Γερμανοί ψηφοφόροι. Και οι ανά την Ευρώπη και τις ΗΠΑ (λέγε με Τραμπ), και όχι μόνο, συνοδοιπόροι τους που κλήθηκαν και θα κληθούν στις κάλπες.
Το μόνο παρήγορο
Όλα αυτά, πριν από χρόνια δεν θα είχαν τις ίδιες επιπτώσεις. Όπως και μια πτώση στο χρηματιστήριο της Κίνας, επ' ουδενί θα επηρέαζε τον Dow Jones. Σήμερα όμως οι «ναοί βυθίζονται στο κόκκινο» με το παραμικρό. Το μόνο παρήγορο βρίσκεται, κι αυτό, κάτω από τα φτερά της πεταλούδας. Και μπορεί στη Θεωρία Παιγνίων να υπάρχει πάντα η πιθανότητα να μη βρεθεί τελικά το σημείο ισορροπίας, λόγω λανθασμένης εκτίμησης του ενός ή και των δύο παικτών σε σχέση με την αντίδραση του άλλου, όμως, από την άλλη, κανένας διαμορφωτής των αποφάσεων δεν θα επιθυμούσε να ανοίξει τον ασκό του Αιόλου. Ακριβώς επειδή γνωρίζει ότι η μικρή πεταλούδα που πετά πάνω από μια βομβαρδισμένη γειτονιά της Συρίας μπορεί να ξυπνήσει τέρατα που βρίσκονται όχι μόνο πολύ κοντά, αλλά και χιλιάδες μίλια μακριά.
Τα παραδείγματα της εκλογίκευσης (;) των Τραμπ και του Βορειοκορεάτη Κιμ Γιονγκ Ουν και συναφείς μεταλλάξεις, όπως αυτή του κ. Τσίπρα, μετεκλογικά, αποτελούν τη μία όψη του νομίσματος. Διότι, η άλλη ανήκει σε άλλου τύπου παίγνια, όπως αυτό της... κότας και του... δειλού, όπου δύο φορτηγά γεμάτα εκρηκτικές ύλες, τα οποία τρέχουν σε αντίθετη κατεύθυνση, είναι απρόθυμα να κάνουν στην άκρη. Και σκοπός του παιχνιδιού είναι να δούμε ποιος οδηγός θα κάνει πρώτος την «κότα». Χωρίς να λησμονούμε τη «θεωρία του τρελού», που λέει ότι αν λειτουργείς ως αρκούντως τρελός, ο αντίπαλός σου θα σε φοβηθεί και θα σου δώσει περισσότερα από αυτά που θέλεις.
Μπορεί με τον Βαρουφάκη, ένθερμο οπαδό της εν λόγω θεωρίας, να ξεμπερδέψαμε, αλλά θα τον πληρώνουμε για χρόνια. Το θέμα είναι τι κάνουμε με τον έτερο οπαδό της, τον Ερντογάν. Ας ελπίσουμε ότι θα επαληθευτεί αυτό που ισχύει στη φύση, όπου στην καρδιά του χάους επικρατούν πάντα η αρμονία και η ευρυθμία. Όπου το χάος χρησιμοποιείται για να προκύψει το νέο. Το πρόβλημα βρίσκεται στην πρόβλεψη της εξέλιξης. Κι εκεί, το μόνο όπλο είναι η αλλαγή της νοοτροπίας. Το κοίταγμα με άλλη ματιά, που συμβαίνει μόνον όταν έχεις διδαχθεί κάτι. Ίσως αγναντεύοντας μια πεταλούδα.
* Το άρθρο δημοσιεύτηκε στον Φιλελεύθερο στις 4 Απριλίου, φύλλο 100
