Με τον πόλεμο να τραβά σε μάκρος, κάποιοι από τα εκατομμύρια πρόσφυγες της Ουκρανίας αρχίζουν να σκέφτονται να εγκατασταθούν μόνιμα στις χώρες όπου βρίσκονται αυτή την στιγμή σε όλη την Ευρώπη, γεγονός που αποτελεί πρόκληση για την ανοικοδόμηση της οικονομίας όταν τελικά σιγήσουν τα όπλα.
Η Νατάλκα Κορτζ, 52 ετών, σκηνοθέτης τηλεοπτικών παραγωγών και μητέρα δύο παιδιών, άφησε πίσω το νεόδμητο σπίτι της για να γλιτώσει από τους πυραύλους που έπεφταν στο Κίεβο τις πρώτες ημέρες του πολέμου. Μόλις αρχίζει να βρίσκει τα πατήματά της στην Πορτογαλία και δεν σχεδιάζει να μαζέψει και πάλι τα πράγματά της όταν σταματήσουν οι συγκρούσεις στην Ουκρανία. «Τώρα, στα 52, πρέπει να ξεκινήσω από την αρχή», δήλωσε η Κορτζ, που θέλει να ανοίξει μια φιλανθρωπική οργάνωση στην Πορτογαλία για να βοηθήσει άλλους μετανάστες στην πόλη Λαγκόα, την οποία τώρα αποκαλεί σπίτι της.
Μελέτες της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες (UNHCR) δείχνουν ότι η μεγάλη πλειονότητα των Ουκρανών που έχουν εγκαταλείψει τα σπίτια τους θέλει να επιστρέψει κάποια μέρα αλλά μόνο ένας στους δέκα σχεδιάζει να το κάνει σύντομα. Σε προηγούμενες προσφυγικές κρίσεις, για παράδειγμα στη Συρία, η επιθυμία των προσφύγων να επιστρέψουν στα σπίτια τους εξασθένησε με το πέρασμα του χρόνου, σύμφωνα με μελέτες της UNHCR.
Συρρίκνωση του εργατικού δυναμικού
Το Reuters συνομίλησε με τους επικεφαλής τεσσάρων εταιριών που τώρα λένε ότι αντιμετωπίζουν την πιθανότητα πολλοί πρόσφυγες να μην επιστρέψουν και ότι το εργατικό δυναμικό θα συνεχίσει να συρρικνώνεται για τα επόμενα χρόνια, μια κατάσταση που επίσης ανησυχεί τους δημογράφους και την κυβέρνηση.
Ο Βολοντίμιρ Κόστιουκ, διευθύνων σύμβουλος της Farmak, μιας από τις μεγαλύτερες φαρμακευτικές εταιρίες της Ουκρανίας, με σχεδόν 3.000 εργαζομένους και πάνω από 7 δισ. χρίβνια (200 εκατ. δολάρια) σε έσοδα τον χρόνο πριν από τον πόλεμο, δήλωσε ότι με τόσους πολλούς ανθρώπους στο εξωτερικό, αυτούς που έχουν καταφύγει σε άλλες περιοχές της χώρες ή έχουν καταταγεί στις ένοπλες δυνάμεις, ο ίδιος αντιμετωπίζει έλλειψη σε ειδικούς εργαστηρίου και παραγωγής.
«Πρέπει να προσπαθήσουμε κάπως να τους φέρουμε πίσω στην Ουκρανία διότι ήδη βλέπουμε ότι όσο περισσότερο χρόνο οι άνθρωποι είναι στο εξωτερικό, τόσο λιγότερο θέλουν να επιστρέψουν», δήλωσε ο Κόστιουκ, του οποίου η εταιρία μετέφερε το εργαστήριό της και το προσωπικό στο Κίεβο από περιοχή κοντά στην πρώτη γραμμή του μετώπου.
Σύμφωνα με δημοσκόπηση μεταξύ 500 επιχειρήσεων στην Ουκρανία που έγινε από το ουκρανικό Ινστιτούτο Οικονομικών Ερευνών και Πολιτικών Μελετών, το ένα τρίτο θεωρεί ότι η έλλειψη εργατικού δυναμικού αποτελεί βασική πρόκληση.
Οι άνδρες σε στρατεύσιμη ηλικία απαγορεύεται να φύγουν από την Ουκρανία, άρα οι γυναίκες σε εργάσιμη ηλικία και τα παιδιά αποτελούν την πλειονότητα των προσφύγων.
Ενώ γεωκτηνοτροφικές μονάδες και εργοστάσια έχουν χάσει εργαζομένους που έχουν καταταγεί στον στρατό, οι ελλείψεις εργατικού δυναμικού είναι ιδιαίτερα οξυμένες σε βιομηχανίες που απαιτούν υψηλότερα επίπεδα μόρφωσης και εκπαίδευσης διότι οι μορφωμένες νεαρές γυναίκες είναι μεταξύ αυτών που είναι πιθανότερο ότι έχουν εγκαταλείψει τη χώρα από τότε που ξεκίνησε ο πόλεμος. Τα δύο τρίτα των γυναικών, που θέλησαν να βρουν καταφύγιο αλλού στην Ευρώπη, έχουν υψηλότερη μόρφωση, σύμφωνα με έρευνα που δημοσιεύθηκε τον Μάρτιο από το ουκρανικό Κέντρο Οικονομικής Στρατηγικής.
Η συρρίκνωση του εργατικού δυναμικού πλήττει επίσης την καταναλωτική ζήτηση μακροπρόθεσμα.
Ο όμιλος Fozzy, που λειτουργεί μεγάλες αλυσίδες σούπερ μάρκετ, άνοιξε εκ νέου καταστήματα σε περιοχές γύρω από το Κίεβο ύστερα από την αποχώρηση της Ρωσίας από την περιοχή κατά τους πρώτους μήνες των συγκρούσεων. Αλλά η παρουσία του είναι ακόμα περιορισμένη, δήλωσε ο Ντμίτο Τσινγκάνκοφ, διευθυντής της Fozzy αρμόδιος για τις νέες γραμμές παραγωγής.
«Δεν μπορούμε να μιλήσουμε για ανάκαμψη όταν έχουμε πολλά εκατομμύρια ανθρώπους που απλά δεν αγοράζουν τίποτα: δεν βρίσκονται στην χώρα», δήλωσε ο Τσιγκάνκοφ.
Ο ίδιος δήλωσε ότι οι επισκέψεις πελατών αυξήθηκαν τον Μάιο συγκριτικά με πέρυσι, αλλά συνεχίζουν να είναι κατά 16% χαμηλότερα από τον Μάιο του 2021, πριν από την εισβολή.
Γιατί φεύγουν οι άνδρες;
Το πρόβλημα του ουκρανικού πληθυσμού ξεπερνά το θέμα των εκατομμυρίων προσφυγών. Υψηλό ποσοστό των πολιτών είναι μεγάλης ηλικίας και ο δείκτης γονιμότητας της χώρας, ήδη ένας από τους χαμηλότερους παγκοσμίως, εκτιμάται ότι υποχώρησε στο 0,7 από το 0,9 από τότε που ξέσπασε ο πόλεμος, λέει η Έλλα Λιμπάνοβα, μια από τις πλέον έγκριτες δημογράφους της χώρας στην Εθνική Ακαδημία Επιστημών. Ένα εκατομμύριο άνθρωποι μάχονται κατά των Ρώσων, εκατομμύρια άλλοι ζουν σε εδάφη που κατέλαβε η Μόσχα ή έχουν μεταφερθεί στη Ρωσία. Η ουκρανική κυβέρνηση δεν δημοσιοποιεί στοιχεία για τις απώλειες, αλλά τον Απρίλιο διέρρευσαν εκτιμήσεις των αμερικανικών υπηρεσιών πληροφοριών σύμφωνα με τις οποίες 15.000 άνδρες σε εργάσιμη ηλικία έχουν σκοτωθεί ή τραυματιστεί. Πολλοί περισσότεροι είναι οι τραυματίες.
Η Λιμπάνοβα προειδοποίησε επίσης ότι μόλις αρθούν οι περιορισμοί που ισχύουν κατά την περίοδο του πολέμου για την έξοδο ανδρών εκτός χώρας, πολλοί είναι αυτοί που μπορεί να θελήσουν να ακολουθήσουν τις οικογένειές τους στο εξωτερικό. «Ένας τεράστιος κίνδυνος είναι ότι οι άνδρες θα φύγουν», δήλωσε. «Θα χάσουμε νέους, δραστήριους, μορφωμένους άνδρες με προσόντα. Αυτό είναι το πρόβλημα».
Με τη Ρωσία να κατέχει τώρα περίπου το ένα πέμπτο του εδάφους της χώρας, η Λιμπάνοβα εκτιμά ότι ο πληθυσμός σε περιοχές που ελέγχονται από το Κίεβο μπορεί να είναι ήδη έως 28 εκατ. συγκριτικά με την εκτίμηση της κυβέρνησης για 41 εκατ. πριν από την εισβολή στις 24 Φεβρουαρίου του 2022. Η εκτίμηση εξαιρεί την Κριμαία, την οποία προσάρτησε η Ρωσία το 2014 και η οποία είχε περίπου 2 εκατ. ανθρώπους στην αρχή εκείνης της χρονιάς.
Ακόμα και πριν από τον πόλεμο ο ουκρανικός πληθυσμός συρρικνωνόταν.
Όταν έγινε ανεξάρτητη το 1991, η Ουκρανία είχε περίπου 52 εκατ. ανθρώπους. Η απογραφή του 2001 --η μοναδική στη χώρα έως τώρα-- κατέγραψε πληθυσμό 48,5 εκατ. Ανάλογα με το πόσο θα διαρκέσουν οι συγκρούσεις και πόσοι πολλοί άνθρωποι θα εγκατασταθούν στο εξωτερικό, ο ουκρανικός πληθυσμός αναμένεται να μειωθεί περαιτέρω, από ένα πέμπτο έως ένα τρίτο κατά τα επόμενα 30 χρόνια, σύμφωνα με μελέτη που δημοσιευθεί τον Μάρτιο από το Κοινό Κέντρο Ερευνών της Ευρωπαϊκής Επιτροπής.
Οικονομικός αντίκτυπος
Η κυβέρνηση δεν έχει δημοσιεύσει στοιχεία για τον σημερινό πληθυσμό ενώ ακόμα και οι καλύτερες εκτιμήσεις επιτρέπουν μεγάλο περιθώριο λάθους προκειμένου να λαμβάνεται υπόψιν η αβεβαιότητα για το πόσοι άνθρωποι βρίσκονται στη Ρωσία, στη Λευκορωσία και εδάφη υπό ρωσική κατοχή.
Η δημογράφος Λιμπάνοβα εκτίμησε τον πληθυσμό σε περίπου 28 με 34 εκατ. ανθρώπους στις αρχές του 2023 σε τμήματα της χώρας που ελέγχονται από το Κίεβο.
Το Κέντρο Οικονομικής Στρατηγικής εκτίμησε ότι από 860.000 έως 2,7 εκατ. Ουκρανοί ίσως παραμείνουν στο εξωτερικό μόνιμα, σύμφωνα με δημοσκόπηση τον Φεβρουάριο μεταξύ 1.000 και πλέον προσφύγων σε χώρες της ΕΕ. Ως εκ τούτου, η οικονομία μπορεί να χάνει 2,55%-7,71% του ΑΕΠ της κάθε χρόνο, σύμφωνα με το Κέντρο.
Ο διευθύνων σύμβουλος της Farmak Κόστιουκ δήλωσε ότι κάποιοι από τους υπαλλήλους τους εργάζονται εξ αποστάσεως και ότι λιγότερο από το 5% των εργαζομένων του έχει φύγει και διαμένει στο εξωτερικό. Αλλά ανησυχεί για την αυξανόμενη έλλειψη ειδικευμένων εργαζομένων, εν μέρει διότι οι νεαροί απόφοιτοι δεν έχουν πρακτικές δεξιότητες αφού εφαρμόστηκε τηλεκπαίδευση κατά την πανδημία και την εισβολή.
Η κυβέρνηση είναι περισσότερο αισιόδοξη γι' αυτούς που επιστρέφουν, επικαλούμενη τον πατριωτισμό που έχει ενισχυθεί μετά την εισβολή. Ο Ολέξι Σομπόλεφ, υφυπουργός Οικονομίας, δήλωσε σε συζήτηση στρογγυλής τραπέζης ότι αναμένει πως έως το 75% των προσφύγων να επιστρέψει στην Ουκρανία μέσα σε τρία χρόνια μετά το τέλος των εχθροπραξιών.
Ορισμένοι Ουκρανοί στο εξωτερικό στηρίζουν την οικονομία από μακριά. Η σχεδιάστρια μόδας Ξένια Καρπένκο κράτησε ζωντανή την επιχείρηση της από το τωρινό της σπίτι στη Ταραγόνα στις ισπανικές ακτές της Μεσογείου, όπου έκανε διακοπές όταν ξέσπασε ο πόλεμος.
«Ήμουν τουρίστρια στις 23 Φεβρουαρίου και όταν ξύπνησα (την επόμενη ημέρα)…ήμουν πρόσφυγας», δήλωσε η Καρπένκο στο Reuters.
Έπρεπε να περιορίσει το μέγεθος της επιχείρησής της, αλλά συνέχισε να εργάζεται παρά τον πόλεμο και τώρα διαχερίζεται μια ομάδα οκτώ ανθρώπων στην Ουκρανία που σχεδιάζουν και κατασκευάζουν ρούχα που πωλούνται σε μπουτίκ στη Μαδρίτη και τη Βαρκελώνη.
«Είμαι πιο αποτελεσματική εδώ παρά στην Ουκρανία. Εδώ κάνω περισσότερα και για τους συμπατριώτες μου», δήλωσε.
