Του Mark J. Perry*
Κάθε χρόνο στις 31 Ιουλίου στο Carpe Diem τιμάμε την επέτειο των γενεθλίων του Μίλτον Φρίντμαν, ο οποίος γεννήθηκε αυτή τη μέρα το 1912 και φέτος θα συμπλήρωνε τα 109 έτη. Δυστυχώς, πέθανε στις 16 Νοεμβρίου του 2006 σε ηλικία 94 ετών. Σε ένα κύριο άρθρο της, η Wall Street Journal μετά τον θάνατο του καθηγητή Φρίντμαν ανακοινώθηκε η απώλειά του με τον ίδιο φόρο τιμής που χρησιμοποίησε εκείνος όταν πέθανε ο Ρόναλντ Ρήγκαν, λέγοντας “λίγοι άνθρωποι στην ανθρώπινη ιστορία έχουν συνεισφέρει περισσότερο στην επίτευξη της ανθρώπινης ελευθερίας”. Προς τιμήν της παρακαταθήκης του και της επετείου της γέννησής του αυτή την εβδομάδα, ακολουθούν 20 από τα αγαπημένα μου αποφθέγματα του Μίλτον Φρίντμαν, καθώς και ένα μπόνους βίντεο και κάποια γραφικά που ετοιμάστηκαν ειδικά για την περίσταση:
1. Δεν υπάρχει τίποτα πιο μόνιμο από ένα προσωρινό κρατικό πρόγραμμα.
2. Πολλοί άνθρωποι με καλές προθέσεις υποστηρίζουν τον διά νόμου καθορισμό κατώτατων μισθών υπό τη λανθασμένη πεποίθηση ότι έτσι βοηθούνται οι φτωχοί. Οι άνθρωποι αυτοί συγχέουν τα επίπεδα των μισθών με το εισόδημα από μισθούς. Πάντα δυσκολευόμουν να καταλάβω γιατί ένας νέος άνθρωπος είναι σε καλύτερη κατάσταση άνεργος με 15 δολάρια τον μήνα απ’ ό,τι απασχολούμενος με 7,25 την ώρα (επικαιροποιημένα ποσά). Η αύξηση του διά νόμου κατώτατου μισθού είναι μνημείο της δύναμης της επιφανειακής σκέψης.
3. Πρώτα απ’ όλα, το κράτος δεν έχει καμία ευθύνη έναντι των φτωχών. Οι άνθρωποι έχουν ευθύνη. Αυτό εδώ το κτήριο δεν έχει ευθύνη. Εσείς κι εγώ έχουμε ευθύνοι, οι άνθρωποι. Δεύτερον, το ερώτημα είναι πώς εμείς ως άνθρωποι μπορούμε να ανταποκριθούμε στην ευθύνη μας έναντι των συνανθρώπων μας αποτελεσματικότερα. Αυτό είναι το πρόβλημα. Σε ό,τι αφορά τη φτώχεια, ποτέ δεν υπήρξε κάποιος αποτελεσματικότερος μηχανισμός για την εξάλειψή της από το σύστημα της ελεύθερης επιχειρηματικότητας και της ελεύθερης αγοράς. Η περίοδος στην οποία σημειώθηκε η μεγαλύτερη βελτίωση στις συνθήκες ζωής των καθημερινών ανθρώπων ήταν ο 19ος και οι αρχές του 20ου αιώνα.
4. Στο πεδίο του διεθνούς εμπορίου, σχεδόν πάντα λέγεται ότι πρέπει να εξάγουμε, ότι πραγματικά καλός κλάδος είναι αυτός που παράγει εξαγωγές, και ότι αν αγοράζουμε από το εξωτερικό και εισάγουμε είναι κακό. Σίγουρα όμως ισχύει το αντίστροφο. Ό,τι στέλνουμε στο εξωτερικό δεν μπορούμε να το φάμε, να το φορέσουμε, να το χρησιμοποιήσουμε για τα σπίτια μας. Από την άλλη πλευρά, τα αγαθά και οι υπηρεσίες που εισάγουμε, μας παρέχουν τηλεοράσεις που μπορούμε να βλέπουμε, αυτοκίνητα που μπορούμε να οδηγούμε και κάθε είδους καλά πράγματα για τη δική μας χρήση.
Όταν οι άνθρωποι μιλούν για ένα θετικό εμπορικό ισοζύγιο, τι συνήθως εννοούν; Εννοούν ότι εξάγουμε περισσότερα απ’ όσα εισάγουμε. Από την σκοπιά όμως της οικονομικής μας ευημερίας και του επιπέδου της διαβίωσής μας, αυτό το ισοζύγιο δεν είναι καλό. Δηλώνει ότι στέλνουμε στο εξωτερικό περισσότερα αγαθά και λαμβάνουμε ως αντάλλαγμα λιγότερα. Καθένας από σας στο νοικοκυριό σας το ξέρει καλά αυτό. Δεν θεωρείτε ευνοϊκό ισοζύγιο να χρειάζεται να στείλετε έξω περισσότερα αγαθά και να φέρετε μέσα λιγότερα. Ευνοϊκό είναι όταν μπορείτε να αποκτήσετε περισσότερα στέλνοντας έξω λιγότερα.
5. Μία και μόνη κοινωνική ευθύνη έχει μια επιχείρηση - να χρησιμοποιεί τους πόρους της και να αναλαμβάνει δράσεις που έχουν σχεδιαστεί με στόχο την αύξηση των κερδών της στο βαθμό που παραμένει εντός των κανόνων του παιχνιδιού, δηλαδή συμμετέχει σε ανοιχτό και ελεύθερο ανταγωνισμό χωρίς απάτη.
6. Είμαι υπέρ της νομιμοποίησης των ναρκωτικών. Σύμφωνα με το δικό μου αξιακό σύστημα, αν κάποιος θέλει να αυτοκτονήσει, έχει κάθε δικαίωμα να το κάνει. Το μεγαλύτερο μέρος της ζημιάς των ναρκωτικών οφείλεται στο γεγονός ότι είναι παράνομα.
7. Κανείς δεν δαπανά χρήματα κάποιου άλλου με την ίδια προσοχή που δαπανά τα δικά του. Κανείς δεν χρησιμοποιεί τους πόρους κάποιου άλλου με την ίδια προσοχή που χρησιμοποιεί τους δικούς του. Αν λοιπόν θέλουμε αποτελεσματικότητα, αν θέλουμε καλή αξιοποίηση της γνώσης, πρέπει να το επιδιώξουμε μέσω της ιδιωτικής ιδιοκτησίας.
8. Η κρατική λύση σε ένα πρόβλημα είναι συχνά το ίδιο κακή με το πρόβλημα.
9. Η Μεγάλη Ύφεση, όπως και οι περισσότερες άλλες περίοδοι μαζικής ανεργίας, ήταν το αποτέλεσμα κρατικής κακοδιαχείρισης και όχι κάποιας εγγενούς αστάθειας της ιδιωτικής οικονομίας.
10. Το υψηλό ποσοστό ανεργίας μεταξύ των εφήβων, και ιδίως μεταξύ των μαύρων εφήβων είναι ταυτόχρονα ένα σκάνδαλο και μια σοβαρή πηγή κοινωνικής αναταραχής. Κι όμως, είναι σε μεγάλο βαθμο το αποτέλεσμα των νόμων περί κατώτατου μισθού. Θεωρούμε τον νόμο περί κατώτατου μισθού ως έναν από τους περισσότερο εναντίων των μαύρων νόμους - αν όχι τον περισσότερο - στους νομικούς κώδικες.
11. Η βιομηχανική πρόοδος, η βελτίωση των μηχανών, όλα τα σπουδαία θαύματα της σύγχρονης εποχής είχαν λίγη σχετική σημασία για τους πλούσιους. Οι πλούσιοι στην αρχαία Ελλάδα δεν θα ωφελούνταν ιδιαίτερα από τις σύγχρονες υδραυλικές εγκαταστάσεις: το τρεχούμενο νερό το αντικαθιστούσαν με υπηρέτες που έτρεχαν γι’ αυτούς. Η τηλεόραση και το ραδιόφωνο; Οι πατρίκιοι στη Ρώμη μπορούσαν να απολαύσουν τους κορυφαίους μουσικούς και ηθοποιούς στο σπίτι τους, μπορούσαν να έχουν τους κορυφαίους ηθοποιούς να μένουν στο σπίτι τους. Τα έτοιμα ενδύματα, τα σούπερ μάρκετ - όλα αυτά και πολλές άλλες σύγχρονες εξελίξεις λίγα πράγματα θα προσέθεταν στη ζωή τους. Τα μεγάλα επιτεύγματα του δυτικού καπιταλισμού απέδωσαν οφέλη πρωτίστως στον καθημερινό άνθρωπο. Αυτές οι εξελίξεις κατέστησαν διαθέσιμες ευκολίες και ανέσεις στις μάζες που στο παρελθόν αποτελούσαν το αποκλειστικό προνόμιο των πλούσιων και των ισχυρών.
12. Ο Πρόεδρος Κένεντι ρώτησε “Μη ρωτάτε τι μπορεί να κάνει η χώρα σας για σας - να ρωτάτε τι μπορείτε να κάνετε εσείς για τη χώρα σας”... Κανένα μέρος αυτής της πρότασης δεν εκφράζει μια σχέση πολίτη και κράτους που ανταποκρίνεται στα ιδανικά ελεύθερων ανθρώπων σε μια ελεύθερη κοινωνία. Το “τι μπορεί να κάνει η χώρα σας για σας” υποδηλώνει ότι το κράτος είναι ο πάτρωνας και ο πολίτης ο προστατευόμενος. Το “τι μπορείτε να κάνετε εσείς για τη χώρα σας” υποθέτει ότι το κράτος είναι ο κύριος, και ο πολίτης ο υπηρέτης.
13. Αν δείτε τον πόλεμο εναντίον των ναρκωτικών από μια καθαρά οικονομική οπτική, ο ρόλος του κράτους είναι να προστατεύει το καρτέλ των ναρκωτικών. Πρόκειται για μια κυριολεκτική αλήθεια.
14. Το “δίκαιο” εξαρτάται από το άτομο που κρίνει, το “ελεύθερο” είναι η ετυμηγορία της αγοράς. Η λέξη “ελεύθερος” (free) χρησιμοποιείται τρεις φορές στη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας και μία στην Πρώτη Τροπολογία του Συντάγματος μαζί με τη λέξη “ελευθερία”. Η λέξη “δίκαιος” (fair) δεν χρησιμοποιείται σε κανένα από τα δύο ιδρυτικά μας κείμενα.
15. Αυτό στο οποίο στην πραγματικότητα αντιτάσσονται οι περισσότεροι άνθρωποι όταν αντιτάσσονται στην ελεύθερη αγορά είναι ότι τους είναι πολύ δύσκολο να τη διαμορφώσουν σύμφωνα με τη δική τους βούληση. Η αγορά δίνει στους ανθρώπους αυτό που οι ίδιοι θέλουν και όχι αυτό που άλλοι άνθρωποι νομίζουν ότι θα έπρεπε να θέλουν. Στο βάθος πολλών κριτικών της οικονομίας της αγοράς βρίσκεται στην πραγματικότητα μια απουσία πίστης στην ίδια την ελευθερία.
16. Τα μεγάλα επιτεύγματα του πολιτισμού δεν προήλθαν από κρατικά γραφεία. Ο Αϊνστάιν δεν διατύπωσε τη θεωρία του υπό τις διαταγές κάποιου γραφειοκράτη, ούτε ο Χένρι Φορντ επέφερε την επανάσταση στην αυτοκινητοβιομηχανία κατ’ αυτόν τον τρόπο. Στις μόνες περιπτώσεις όπου οι μάζες γλίτωσαν από τη φτώχεια και την εξαθλίωση, οι μόνες τέτοιες περιπτώσεις στην καταγεγραμμένη ιστορία είναι όταν είχαν καπιταλισμό και αρκετά ελεύθερο εμπόριο. Αν θέλετε να ξέρετε πού οι μάζες ζουν χειρότερα, είναι ακριβώς σε εκείνες τις κοινωνίες που απομακρύνονται από αυτό, τόσο μάλιστα που η ιστορία είναι απολύτως ξεκάθαρη: δεν υπάρχει κάποια εναλλακτική που να έχουμε μέχρι σήμερα ανακαλύψει για τη βελτίωση των συνθηκών ζωής των καθημερινών ανθρώπων που να μπορεί να συγκριθεί στις παραγωγικές δραστηριότητες που απελευθερώνονται από ένα σύστημα ελεύθερης επιχειρηματικότητας.
17. Το πρόβλημα της κοινωνικής οργάνωσης είναι το πώς να συσταθεί ένας διακανονισμός υπό τον οποίο η απληστία θα κάνει τη λιγότερη ζημιά. Ο καπιταλισμός είναι ένα τέτοιο σύστημα.
18. Με κάποιες αξιοσημείωτες εξαιρέσεις, οι επιχειρηματίες υποστηρίζουν την ελεύθερη επιχειρηματικότητα κατ’ αρχήν, αλλά αντιτάσσονται σ’ αυτήν σε ό,τι αφορά τους ίδιους.
19. Αν εσείς και οι συμπολίτες σας συνεχίσετε να κινείστε ολοένα και περισσότερο στην κατεύθυνση του σοσιαλισμού, εμπνεόμενοι όχι μόνο από την απαγόρευση των ναρκωτικών αλλά και την κοινωνικοποίηση των σχολείων και της ιατρικής, τη ρύθμιση των παραγωγικών κλάδων, τότε βλέπω για την εγγονή μου το αντίστοιχο του σοβιετικού κομμουνισμού πριν από τρία χρόνια. (Σημείωση: πρόκειται για απόσπασμα από μια συνέντευξη του Μίλτον Φρίντμαν του 1991).
20. Το κράτος δεν έχει περισσότερα δικαιώματα στο να μου υπαγορεύει τι θα μπαίνει στο στόμα μου [συμπεριλαμβανομένων των παράνομων ναρκωτικών] απ’ ό,τι το τι θα βγαίνει από αυτό.
Χρόνια πολλά Μίλτον Φρίντμαν!
Μπόνους 1: Στο παρακάτω βίντεο από το 1979, ο Μίλτον Φρίντμαν στο Phil Donahue Show καταδεικνύει την οξύτητα του πνεύματός του διδάσκοντας τον Donahue περί απληστίας, ιδιοτέλειας και της ανωτερότητας του συστήματος της ελεύθερης επιχειρηματικότητας έναντι του σοσιαλισμού.
Μπόνους 2: Εδώ θα βρείτε μια ωραία συλλογή με πάνω από 30 βίντεο του Μίλτον Φρίντμαν (τις διαλέξεις “Milton Friedman Speaks”) πάνω σε διάφορα θέματα όπως “Τι είναι η Αμερική;”, “Είναι ο καπιταλισμός ανθρώπινος;”, το ελεύθερο εμπόριο, την ενεργειακή πολιτική, τον ρόλο του κράτους σε μια ελεύθερη κοινωνία, την εκπαίδευση και τα κουπόνια, τα δικαιώματα των εργαζομένων, την προστασία των καταναλωτών, την ισότητα και την ελευθερία και το μέλλον της κοινωνία μας.
Μπόνους 3: Η ιστοσελίδα The Collected Works of Milton Friedman του Hoover Institution περιέχει πάνω από 1.500 ψηφιακά τεκμήρια από και για τον οικονομολόγο, νομπελίστα και στέλεχος του Hoover, Μίλτον Φρίντμαν, μεταξύ των οποίων εκατοντάδες επιστημονικά του άρθρα και άρθρα γνώμης, λόγους, διαλέξεις, τηλεοπτικές εμφανίσεις και άλλα.
Μπόνους 4: Εδώ θα βρείτε κάποια γραφήματα που δημιούργησε ο γραφίστας Olivier Ballou για να τιμήσει τα γενέθλια του Φρίντμαν:
Αν πουλήσουν σε έναν καταναλωτή σάπιο κρέας, τότε αυτός έχει διαθέσιμο τον καλύτερο φορέα προστασίας: την αγορά. Μπορεί απλώς να σταματήσει να συναλλάσσεται με το συγκεκριμένο κατάστημα και να πάει σε κάποιο άλλο.
Ένα από τα μεγαλύτερα λάθη είναι να κρίνει κανείς πολιτικές και προγράμματα από τις προθέσεις τους και όχι από τα αποτελέσματά τους.
Το πρόβλημα της κοινωνικής οργάνωσης είναι το πώς να συσταθεί ένας διακανονισμός υπό τον οποίο η απληστία θα κάνει τη λιγότερη ζημιά. Ο καπιταλισμός είναι ένα τέτοιο σύστημα.
Αυτό στο οποίο στην πραγματικότητα αντιτάσσονται οι περισσότεροι άνθρωποι όταν αντιτάσσονται στην ελεύθερη αγορά είναι ότι τους είναι πολύ δύσκολο να τη διαμορφώσουν σύμφωνα με τη δική τους βούληση. Η αγορά δίνει στους ανθρώπους αυτό που οι ίδιοι θέλουν και όχι αυτό που άλλοι άνθρωποι νομίζουν ότι θα έπρεπε να θέλουν. Στο βάθος πολλών κριτικών της οικονομίας της αγοράς βρίσκεται στην πραγματικότητα μια απουσία πίστης στην ίδια την ελευθερία.
--
*Ο Mark J. Perry είναι διακεκριμένο στέλεχος του American Enterprise Institute.
**Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 30 Ιουλίου 2021 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του American Enterprise Institute και τη συνεργασία του ΚΕΦίΜ - Μάρκος Δραγούμης.
