Όλη την προηγούμενη δεκαετία, η φουρτούνα της κρίσης παρήγαγε μια σειρά από βιβλία που είτε διερευνούσαν θεωρητικά τις κοινωνικοπολιτικές ρίζες της, είτε ανασκοπούσαν τον νεοελληνικό βίο ως μια κυματοειδή μετάπτωση μεταξύ ευτυχών και ατυχών κορυφώσεων, αναλυτικές προσλήψεις που μάλλον έχουν συναντήσει τα όριά τους.
Το βιβλίο του Παναγή Παναγιωτόπουλου «Περιπέτειες της μεσαίας τάξης - Κοινωνιολογικές καταγραφές στην Ελλάδα της ύστερης Μεταπολίτευσης» (εκδ. Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη, 2021) δεν εντάσσεται σε καμιά από αυτές τις δύο παραδόσεις, γι’ αυτό και έχει πρωτογενώς ξεχωριστό ενδιαφέρον.
Ο συγγραφέας μάς υπόσχεται αφενός μια μελετητική σύνθεση όψεων της κρίσης που διέρχεται η μεσαία τάξη στην Ελλάδα και τον δυτικό κόσμο, αφετέρου μια βάση πρόσληψης των ερευνητικών εξελίξεων και έμπνευσης νέων ερευνητικών δρόμων. Στην πραγματικότητα, μας παραδίδει πολλά περισσότερα.
Εργασία μεθοδική, συνθετική και πολυσυλλεκτική, με πολλαπλά χρηστικό χαρακτήρα. Η εξαντλητική βιβλιογραφική τεκμηρίωση κι η ζωηρή υπομνηματική μορφή είναι εύγλωττα στοιχεία της γνήσιας ακαδημαϊκής διάστασής της. Περισσεύει να αναφερθώ σε αρετές του έργου στο πεδίο της μελέτης και εξήγησης των κοινωνικών δομών και φαινομένων, υπάρχουν πολλοί πιο κατάλληλοι για αυτό, άλλωστε η εγνωσμένη επιστημοσύνη του συγγραφέα θέτει τον πήχη της κοινωνιολογικής κρίσης της δουλειάς του.
Θα τολμήσω, όμως, να κάνω αναφορά σε τρόπους με τους οποίους ανταποκρίνεται σε ανάγκες ευρύτερες από αυτές που εμφανίζει το πεδίο της κοινωνιολογίας.
Η σχέση της ιστορικής έρευνας και συγγραφής με τις κοινωνικές επιστήμες είναι δεδομένη εδώ κι έναν αιώνα τουλάχιστον. Το βιβλίο συνομιλεί αμφίδρομα και δόκιμα με αυτή τη μεθοδολογική παράδοση, αποφεύγοντας όμως την πλάνη να αφαιμάξει ιστορικά και πολιτικά το αντικείμενο. Αντίθετα, αξιοποιεί με άκρως γόνιμο τρόπο όλες τις κρίσιμες ιστοριογραφικές συμβολές των τελευταίων δεκαετιών, φανερώνοντας όχι μόνο βαθιά γνώση της βιβλιογραφίας και αρθρογραφίας, ελληνικής και διεθνούς, αλλά κυρίως ένα θεμελιακά ιστορικό αισθητήριο.
Η οικοδόμηση της μεσαίας τάξης στην Ελλάδα και τον δυτικό κόσμο παρουσιάζεται και εξηγείται πανοραματικά, με τρόπο διαυγή και συνεκτικό.
Με βάση εκκίνησης την εποχή αφομοίωσης της νεωτερικότητας, η ιστορική-κοινωνική ανάλυση φωτίζει τα στάδια ψυχικής και ιδεολογικής συγκρότησης της προσωπικότητας του κύριου κοινωνικού σώματος στις κρίσιμες μεταπολεμικές δεκαετίες. Το πέρασμα από την εποχή της ακμής στην εποχή της κρίσης της μεσαίας τάξης ποτέ ως τώρα δεν παρουσιάστηκε με περισσότερη ενάργεια, τουλάχιστον στη γλώσσα μας.
Γιατί αυτό που κυρίως χρειαζόμαστε είναι τα προσληπτικά και αναλυτικά εργαλεία κατανόησης της ιδιοσυγκρασίας και των ταυτοτικών ιδεών της μεσαίας τάξης, αυτά μας εξοπλίζουν αποτελεσματικά για να κατανοήσουμε τι συνέβη και πήγαμε από τον θρίαμβο στην κρίση πανικού των κοινωνικών μεσοστρωμάτων.
Ενώ οι δεκαετίες ‘70 και ‘80 εισχωρούν στο ιστορικό σώμα και η ιστορική ανάλυση συνεργάζεται διεθνώς όλο και περισσότερο με τη διεπιστημονική έρευνα των current affairs, μας παρέχεται μια μελέτη βάσης που χωρίς κόπο εντάσσεται στη χορεία διορατικών έργων κοινωνικής ιστορίας, αντίστοιχα με αυτά που μας άφησε ο William H. McNeill για παράδειγμα.
Οι «Περιπέτειες της μεσαίας τάξης» δεν είναι μια μονογραφία που ήρθε να προστεθεί σε στοίβες δοκιμίων ακαδημαϊκής εκλαΐκευσης. Είναι έργο που θα γίνει σημείο αναφοράς, θα δουλευτεί, θα υπογραμμιστεί, θα χρησιμοποιηθεί, από τους ιστορικούς σίγουρα τουλάχιστον όσο κι από τους κοινωνικούς επιστήμονες. Κυρίως όμως θα αγγίξει το μεγάλο πολιτικό κοινό.
Στην «Ελλάδα της κρίσης» βιώσαμε τη βίαιη και μαζική πολιτικοποίηση, που είχε μεν ιστορικά προηγούμενα, αλλά εκδηλώθηκε στον απόηχο μιας εποχής ιδεολογικής απονεύρωσης.
Η ρευστοποίηση του δικομματικού συστήματος, μέσα στις συνθήκες υψηλών πιέσεων της δημοσιονομικής σταθεροποίησης, συνοδεύτηκε από διαφόρων επιπέδων ριζοσπαστικοποίηση, που βγήκε από τα στενά νεολαιίστικα πλαίσια και έθελξε δραστικά ευρύτατα κοινωνικά στρώματα -όχι μόνο τα συνήθως ύποπτα χαμηλά, αλλά εξίσου και μεσαία.
Ενώ ηχούσαν όλο και πιο ζωηρά οι χορδές του εκφασισμού, γινόταν φανερό ότι μας έλειπαν αναλυτικά μέσα για να προσδιορίσουμε τα ιδεολογικά και κοινωνικά διανύσματα της πολιτικής μηχανικής που βλέπαμε σε κίνηση in vivo.
Ο Παναγιωτόπουλος μετέτρεψε αυτή την γενική αμηχανία σε τροφοδότη αναλυτικού στοχασμού, οπλίζοντας τον αναγκαίο νοηματικό σκελετό μιας ευρετικής εργαλειοθήκης, πάνω στην οποία συναρμόζονται τεχνικά βοηθήματα από ανεξάρτητες αλλά συμβάλλουσες μεθοδολογίες και παραδόσεις, τα κυριότερα από τα οποία φροντίζει να μας υποδείξει.
Θα μπορούσε αυτή η μελέτη αφαιρετικά να αποτελεί για κάθε πολίτη ένα εγχειρίδιο αυτογνωσίας και αναγνώρισης των λειτουργιών στο κοινωνικό και πολιτικό πεδίο. Δεν είναι απροϋπόθετη η συμβολή του βιβλίου, ζητά ένα βασικό πλαίσιο στοχασμού και γυμνάσματος σε έννοιες και συσχετίσεις, όμως αυτό που κυρίως ζητά είναι προσοχή και σκέψη, είναι σαφές ότι πρόκειται για σύνθεση που δεν συμβιβάζεται με τους όρους της διαλειμματικής ανάγνωσης που επιβάλλουν οι κοινωνικοδικτυακοί χρόνοι.
Αποζημιώνει όμως με γνωστικό και νοηματικό κεφάλαιο, ενώ παρέχει αποταμιευμένες συνδέσεις με όλη τη σύγχρονη διεθνή μετα-ανάλυση, για όποιους έχουν τη θέληση να την αφομοιώσουν. Η μεγαλύτερη όμως επιβράβευση του αναγνώστη είναι η συνομιλία με την προσωπική συνείδηση.
Γυρνώντας τις σελίδες του βιβλίου, χτίζεται σημείο προς σημείο μια αφήγηση επεξηγηματική και διαφωτιστική της πορείας και της λειτουργίας μας στον χρόνο των δεκαετιών που πέρασαν, ως οικογένειες κι ως πρόσωπα με κάθε ιδιότητα. Χωρίς ιδιαίτερη δυσκολία ανιχνεύει καθένας πτυχές -τουλάχιστον- των επιλογών και της διαδρομής που έκαναν οι προηγούμενες δύο γενιές, αλλά και η δική μας, για τους μεσήλικες πια.
Μέσα από την τομογραφία της κοινωνικής δραστηριοποίησης των boomers διαγράφεται η ψυχική δόμηση και η κοινωνική πολιτεία της προηγούμενης και της επόμενης γενιάς. Ανασυγκροτούνται και τεκμηριώνονται σχέσεις που ως τώρα διαισθητικά μόνο ήταν προσπελάσιμες στους πιο διορατικούς.
Διαβάζουμε και αναγνωρίζουμε τα βήματα των γονιών και τα δικά μας, ξετυλίγεται μια βιογραφία πολυπρισματική της δυτικής και της ελληνικής κοινωνίας. Από τον μεσοπόλεμο ως την πανδημία, εποχές και γενιές δρώντων υποκειμένων, εμείς, οι άνθρωποι του δυτικού κόσμου, του κέντρου και της περιφέρειας, σε μια αλληλοδιαδοχή κοινωνικής δράσης που γεφύρωσε την παγκόσμια κουλτούρα από τη νεωτερικότητα στη μετα-νεωτερικότητα, όλη αυτή δυναστεία αποθέωσης του μέσου ανθρώπου γίνεται πρωταγωνιστής.
Κι αυτό χρειάζεται τόλμη και δύναμη, και για να το συνθέσει κάποιος ως έργο, και για να το αφομοιώσει ως νόημα. Ευτυχώς, το πρώτο βρέθηκε, ο Παναγής Παναγιωτόπουλος μας προκαλεί να αποδείξουμε ότι υπάρχει και το δεύτερο.
* Ο Γιάννης Χαραλαμπίδης είναι Ιστορικός, ΠΜΣ Σύγχρονη Ελληνική & Ευρωπαϊκή Ιστορία, Πανεπιστήμιο Κρήτης
