Το απαραίτητο ζητούμενο: η εξωστρέφεια
Ενα καίριο μάθημα που μας έχει διδάξει η πανδημία του κορoνοϊού είναι ότι απαιτείται να προσανατολισθεί η οικονομία της Ελλάδος περισσότερο προς την εξωστρέφεια, συμπληρωματικά μεν αλλά και πέραν της εξάρτησης της από την ηγεμονία του τουρισμού.
i) Κλάδος με καθαρές εισροές το 2019 τα €21.6 δις, με τη μεικτή συνεισφορά να φτάνει στα €60 δις, σχεδόν 33% του ΑΕΠ της χώρας, απασχολώντας πάνω απο 900,000 εργαζόμενους, ο τουρισμός υπέστη το 2020 μιά καθίζιση της τάξεως του 77%+ και στις αφίξεις και στα έσοδα και στην απασχόληση. Και οι προοπτικές για το 2021, και ίσως πέραν αυτής, είναι μάλλον χλωμές. Στην καλύτερη περίπτωση να επανέλθουν στο 40-50% του επιπέδου του 2019, λόγω τρίτου κύματος του COVID-19 και βραδύτητας εμβολισμού στις περισσότερες μεγάλες Ευρωπαϊκές αγορές αφίξεων τουριστών της Ελλάδος. (1)
Αυτή η ανάγκη για εξωστρεφή ανάπτυξη γίνεται ακόμη πιό επιτακτική άν ληφθεί υπόψη ότι μετά το 2022, η Ελλάδα έχει να αντιμετωπίσει τις υφιστάμενες μεταρρυθμιστικές δεσμεύσεις της Ενισχυμένης Εποπτείας, γιά συμμάζευμα στα ελλείματα, με υποχρέωση για πρωτογενή πλεονάσματα 2,2% του ΑΕΠ σταθερά μέχρι το 2060. Κυρίως όμως, πρέπει να συμμορφωθεί με τους κανόνες περιορισμού του χρέους του Δημοσιονομικού Συμφώνου Σταθερότητος, το οποίο λόγω έκρηξης κρατικών δαπανών προς αντιμετώπιση της πανδημίας, έχει εκτινάχθεί ήδη στο 207% του ΑΕΠ. Και χωρίς πλέον να έχει την αρώγή της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας (ΕΚΤ), που λόγων των συνθηκών COVID-19, διακρατά περίπου το 25% του χρέους αυτού.
Το μόνο παρήγορο, πέραν της ισχνής πιθανότητoς είτε διαγραφής του μεριδίου του χρέους της ΕΚΤ, είτε τροποποίησης των κανόνων του Συμφώνου Σταθερότητος στην νέα πραγματικότητα, είναι ότι η Ελλάδα έχει περιθώριο μέχρι το 2032 να βελτιώσει την αναπτυξιακή της προοπτική ώστε το χρέος να βρεθεί σε πτωτική ρότα. Γιατί τότε λήγει η περίοδος χάριτος αποπληρωμής των τόκων των μνημονιακών δανείων από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας (EFSF). (2)
Η βελτίωση αυτή, πέραν της ενίσχυσης της απασχόλησης και της εσωτερικής κατανάλωσης, θα προέλθει μόνο άν αυξηθεί σημαντικά η ικανότητα της χώρας να βγάζει το ψωμί της πουλώντας (κατά το δυνατόν πράσινης ή ψηφιακής υφής) προϊόντα και υπηρεσίες στην διεθνή αγορά. Να επιδιώξει με άλλα λόγια, μιά ολοσχερή εξωστρεφή ανάπτυξη της οικονομίας της. Και έχουμε μόνο μία δεκαετία να το κατορθώσουμε.
ii) Βεβαίως, στροφή προς μεγένθυση του εξαγωγικού δυναμικού καταγράφεται ήδη. Εντελώς ενδεικτικά, είτε μέσω ενίσχυσης του θεσμικού πλαισίου δραστηριοτήτων όπως αυτών του οπτικοακοουστικού χώρου, όπου, βελτιώνοντας προηγούμενο καθεστώς tax rebates και φορολογικών ελαφρύνσεων (βλ νόμο (4704/2020/Υπουργείου Ψηφιακής Διακυβέρνησης), εγκρίθηκαν 31 διεθνείς κινηματογραφικές παραγωγές που θα απασχολήσουν περίπου 24.000 εργαζόμενους.
Είτε επίσης μέσω επίμονων προσπαθειών προσέλκυσης άμεσων ξενων επενδύσεων σε καινοτόμα πρότζεκ με σαφή εξωστρεφή προσανατολισμό, άλλα βρισκόμενα σε στάδιο υλοποίησης, όπως π.χ η δημιουργία τουλάχιστον έξι μεγάλων νέων data hubs από τις Microsoft, Digital Realty και Amazon για κάλυψη υπηρεσιών Cloud στη ΝΑ Ευρώπη, Αίγυπτο και Β.Αφρική, ή όπως η δημιουργία, μέσω της Next.e.Go, εγχώριας παραγωγής μικρών ηλεκτροκίνητων αυτοκινήτων (EV) με σαφή εξαγωγικό χαρακτήρα και πρόθεση δημιουργίας 5,000 μόνιμων άμεσων και έμμεσων θέσεων εργασίας.
Αλλα, τέλος, ευρισκόμενα σε καποιο στάδιο προχωρημένης προετοιμασίας, όπως π.χ. η συμμετοχή της Ελλάδος σε σχέδιο 42 εταιριών και 12 κρατών, ύψους €2,9 δις, ονόματι European Battery Innovation, το οποίο θα στοχεύει στην δημιουργία μιάς αυτόχθονης Ευρωπαϊκής παραγωγής τεχνολογικά προχωρημένων μπαταριών, κυρίως γιά χρήση στην βιομηχανία EV. (3)
(A) - Η Προοπτική της Πράσινης Ανάπτυξης
Π.Δ.Π. & «Νext Generation EU
iii) Η Ελλάδα έχει εναποθέσει σχεδον όλες τις αναπτυξιακές της ελπίδες στην εμπλοκή της χώρας με τα Προγράμματα της Ευρωπαϊκής Ενωσης (ΕΕ).
Κατ’ αρχήν, στην αξιοποίηση της συμμετοχής στα διάφορα μακροχρόνια Τομεακά Προγράμματα (π.χ. ΚΑΠ, EΣΠΑ, Ταμείο Συνοχής, CEF, Horizon, κτλ) που βρίσκονται υπό την σκέπη του κεντρικού προϋπολογισμού δράσης της ΕΕ για τα έτη 2021-2027, γνωστό ως Πολυετές Δημοσιονομικό Πλαίσο ( ΠΔΠ). Υψους €1,074 τρίς, το 25% των οποίων πρέπει υποχρεωτικά να συνυφαίνοται με κλιματικές δράσεις.
Δεύτερον, η χώρα προσβλέπει επείσης στη αξιοποίηση πόρων από το νεο και καινοτόμο πρόγραμμα «Νext Generation EU/NGEU» συνολικού ύψους πανευρωπαϊκά €750 δις. Σε αυτό υπάγεται, μεταξύ άλλων (ΙnvestEU, ReactEU, κ.α) το ειδικό «Ταμείο Δίκαιης Μετάβασης/JTF», ύψους €40 δις πανευρωπαϊκά, με ~€5δις επδοτήσεις να υπαγονται στο εθνικό σκέλους του JTF, γνωστό ως Σχέδίο Δίκαιης Αναπτυξιακής Μετάβασης (Σ/ΔΑΜ). Το JTF-Σ/ΔΑΜ αφορά σε πρώτη φάση, τις λιγνιτοπεριοχές της Δυτικής Μακεδονίας και Μεγαλούπολης. Eστιάζει αποκλειστικά στην στήριξη περιοχών εξαρτώμενες από την εξόρυξη/καύση ορυκτών (κάρβουνο, λιγνίτη, πετρέλαιο,τύρφη), δραστηριότητες που θα πρέπει ολοσχερώς να καταργηθούν μέχρι το τέλος του 2023, δοθέντως της καινούργιας έμφασης της Επιτροπής ΕΕ στην μείωση των ρύπων CO2.
Η αιχμή όμως του αναπτυξιακού δόρατος βρίσκεται στο πυρήνα του NGEU, στο Πρόγραμμα «Μηχανισμός Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας/RRF», το χρηματοδοτικό ύψους των διαθέσιμων πόρων του οποίου ανέρχεται πανευρωπαϊκά στα €672.5 δίς, εκ του οποίου €31 δις αναλογούν στην Ελλάδα. (4)
iv) Κοινώς γνωστό ως «Ταμείο Ανάκαμψης», είναι διάρκειας μέχρι τον Αύγουστο 2026 και έχει δύο σημαντικές ιδιαιτερότητες. Πρώτον, τα εθνικά προγράμματα που θα υποβληθούν οφείλουν να συνδυάζουν αφ’ενός άμεση υποστήριξη της αντιμετωπίσης των κοινωνικών και οικονομικών επιπτώσεων του COVID-19, αφ’ετέρου να προωθούν τον διττό στόχο αιεφορίας (με 37% της δαπάνης του προγράμματος) και ψηφιακής ανάπτυξης (20% της δαπάνης) της Ενωσης. Δεύτερον, οι πόροι που θα διατεθούν, επιμερίζονται σε επιδοτήσεις €312.5 δις και, για πρώτη φορά στην ιστορία της ΕΕ, €360 δις σε δάνεια Ενωσιακής εγγύησης (με έκδοση ομολόγων). Οι εκταμιεύσεις θα γίνονται ανά εξάμηνο, άν και εφ’ όσον κρίνεται κάθε φορά ικανοποιητική η πορέια υλοποίησης του κάθε έργου ξεχωριστά.
Το Ταμείο πρέπει να έχει την έγκριση από όλα τα κράτη μέλη, προκειμένου να μπορεί η Επιτροπή να προσφύγει στον απαιτούμενο δανεισμό, κάτι το οποίο δεν έχει λάβει ακόμη από δέκα κράτη. Επιπλέον η προβλεπόμενη ομοσπονδιοποίηση του χρέους, έχει πρόσφατα προσβληθεί νομικά στο Γερμανικό Συνταγματικό Δικαστήριο, το οποίο δέν έχει ακόμη εκδόσει αποφαση. Και χωρίς εγκρίσεις απ’ όλα τα κράτη μέλη και προφανώς χωρίς τη σύμφωνη συνταγματική γνώμη της Γερμανιας, η λειτουργία του Ταμείου Ανάκαμψης θα καθυστερήσει, άν δεν λοξοδρομήσει. (5)
v) Το εθνικό πρόγραμμα του Ταμείου Ανάκαμψης που κατατίθεται στη ΕΕ, ονομάζεται «Ελλάδα 2.0». Αποτελείται από 170 προτάσεις ώριμων έργων που έχουν υποβληθεί από όλα τα υπουργεία και οι οποίες καταχωρούνται σε δέσμη τεσσάρων στρατηγικών πυλώνων, (Πράσινη Μετάβαση, Ψηφιακή Μετάβαση, Απασχόληση-Δεξιότητες-Κοινωνική Συνοχή, και Ιδιωτικές Επενδύσεις/Μετασχηματισμός της Οικονομίας). Τα έργα αυτά διασυνδέονται με χρηματοδοτικές γραμμές και στόχους πλειάδας άλλων προγραμμάτων, τόσο με αφομοίωση αδιάθετων πόσων του προγούμενου ΕΣΠΑ 2014-2020 ή του ΙnvestEU, (διάδοχο σχήμα του Σχεδίου Γιούνκερ), όσο και με νέα (ΕΣΠΑ 2021-27, ΠΔΕ, Horizon, κτλ) και καλύπτουν δημόσιες, ΣΔΙΤ και ιδιωτικές συμμετοχές.
O προϋπολογισμός του «Ελλάδα 2.0» ανέρχεται σε €18,191 εκατ. επιδοτήσεις και σε €12,728 εκατ. δάνεια. Στα ποσά όμως αυτά προβλέπεται ότι θα υπάρξει κινητοποίηση ιδιωτικών κεφαλαίων, είτε ως μόχλευση στο σκέλους των δανείων, είτε ως συχρηματοδότηση στο σκέλος των επιδοτήσεων, ούτως ώστε οι συνολικοί προβλεπόμενοι πόροι του προϋπολογισμού να ανέρχονται σε €57,467 εκατ.
Δύο ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του προγράμματος είναι αφ’ενός ότι υπάρχει ένταξη σημαντικών έργων διαρθρωτικής μεταρρύθμισης που είναι ευθυγραμμισμένα με τις Προτάσεις Πισσαρίδη. Aφ’ ετέρου η ιδιωτική δανειοδότηση δεν θα βασίζεται σε κρατικές εγγυήσεις, αλλά θα παρέχεται μόνο μέσω του εγχώριου, κοινωτικού (π.χ ΕΤΕς) ή του διεθνούς χρηματοπιστωτικού συστήματος. (6)
vi) Αθροιζοντας το ποσοστά των πόρων του ΠΔΠ (25%), του Ταμείου Δίκαιης Μετάβασης (100%) και του Ταμείου Ανάκαμψης (37%) που πρέπει υποχρεωτικά να υποστηρίζουν πράσινες μεταρρυθμίσεις ή κλιματικές δράσεις, προκύπτει το θηριώδες ποσό των €836 δις. Και αυτό χωρίς καν να υπολογίζονται οι όποιες εξ αυτών προσδοκόμενες μοχλεύσεις ιδιωτικών κεφαλαίων. Είναι έτσι προφανές ότι σχεδόν ολόκληρο το πολιτικό και κανονιστκό «οικοσύστημα» των Προγραμμάτων της ΕΕ προσανατολίζεται με τις κατευθύνσεις της κορυφαίας και εμβληματικής στρατηγικής επιλογής της Επιτροπής von der Leyen, δηλαδή την αντιμετώπιση της Κλιματικής Αλλαγής.
H στρατηγική αυτή, γνωστή ως Green Deal/«Πράσινη Συμφωνία», έχει σήμα κατατευθέν την πλήρη απο-ανθρακοποίηση ολόκληρης της Ευρωπαϊκής οικονομίας μέχρι το 2050, καθιστώντας έτσι, όπως τουλάχιστον ελπίζεται, την Ευρώπη ως την πρώτη ανθρακικά ουδέτερη (net-zero carbon) ήπειρο. Η νομική της βάση είναι ο εν ισχύ λεγόμενος Kλιματικός Νόμος (Κανονισμός 2018/1999), η εκτενής επικαιροποίηση του οποίου θα έχει ολοκληρωθεί εντός του 2021. Πρόσφατα δε (12/2020) συμφωνήθηκε μεταξύ Συμβουλίου,Επιτροπής και Κοινοβούλιου να γίνει ακόμη αυστηρότερος και ο ενδιάμεσος στόχος μείωσης του αποτυπώματος CO2 το 2030, απο 40% που ήταν αρχικά, να φτάσει τουλάχιστον στο 55% του αντίστοιχου επίπεδου του 1990. (7)
Μετρώντας τους ρύπους CO2
vii) Αναντήρητα η απειλή της Κλιματικής Αλλαγής είναι πραγματική και πλανητική. Ωστόσο δεν έχουν όλοι την ίδια ευθύνη ή ευαισθησία για αντιμετώπιση της ρύπανσης που την προκαλεί.
Οι εκπομπές ρύπων CO2 όλων μαζί των κρατών της ΕΕ ανέρχονται (το 2019) μόλις σε 8.1% του παγκόσμιου συνόλου, ποσοστό πολύ μικρό σε σύγκριση με αυτές της Κίνας (27.9%) ή των ΗΠΑ (14.5%) και ως εκ τούτου ουχί πρόσφορο γιά διεθνή αποδοχή μεγάλης έκτασης που επιδιώκει η Ενωση. Απόρριψη που έχει ήδη συμβει σε επαφές της ΕΕ με την Αφρικανική Ενωση, και μόλις πρόσφατα, φαίνεται ότι την ακολουθούν στην πράξη, η Κίνα και η Ινδία . Πράγμα που ενέχει ρίσκο για την ανταγωνιστικότητα των Ευρωπαϊκών επιχειρήσεων στη περίπτωση, όπως συμβαίνει, που άλλες χώρες αρνηθούν να υιοθετήσουν τις Ευρωπαϊκές κλιματικές ανησηχίες και πολιτικά υποδείγματα. (8)
viii) Στην Ελλάδα οι εκπομπές ρύπων CO2 το 1990 ανήρχοντο σε 83.3Mtco2. Σήμερα, συμφωνά με τα στοιχεία (2019) της Global Carbon Project, οι εκπομπές αυτές ανέρχονται σε 67Mtco2, μόλις 0.184% του παγκόσμιου συνόλου (36,441Mtco2). Ποσοστό εντελώς αμελητέο ως προς τις επιπτώσεις στην υπερθέρμανση του πλανήτη από αυτή την εντόπια συσσώρευση των ανθρακικών ρύπων.
Ωστόσο, το σημερινό Ελληνικό κατα κεφαλήν αποτύπωμα CO2 ανέρχεται σε 6.4tco2, σχεδόν ταυτόσημο με το 6.5tco2 μέσο όρο της ΕΕ των 27. Είναι μεν υποδεέστερο από το αντίστοιχο π.χ της Ολλανδίας (9.1tco2), του Βελγίου (8.7tco2), της Γερμανίας (8.4tco2), ακόμη της Τσεχίας (9.4tco2) ή της Πολωνίας (8.5tco2), όλες χώρες με μεγάλες και βαριά ρυπογόνες βιομηχανίες.
Είναι όμως σαφώς δε υψηλότερο από το αντίστοιχο όλων των άλλων Μεσογειακών κρατών της Ενωσης, δηλαδή της Γαλλίας (5.0 tco2), της Ιταλίας (5.6 tco2), της Μάλτας (3.5tco2), της Κύπρου (6.1tco2), της Ισπανίας (5.4tco2) και της Πορτογαλίας (4.8 tco2).
Και αυτός είναι ένας βασικός λόγος για τον οποίον η κυβέρνηση Μητσοτάκη έχει επιλέξει να υιοθετήσει πλήρως την ατζέντα της Πράσινης Συμφωνίας, να διατυπώσει και να προσπαθήσει να υλοποιήσει μιά ιδιαίτερα φιλόδοξη και πρωτοποριακή πολιτική περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής. (9)
«Εναρκτήριο λάκτισμα» και Οδικός Χάρτης
ix) Η σύμπλευση της Ελλάδος με τους στόχους και τις εξαγγελίες της Πράσινης Συμφωνίας αποτυπώνεται μέσω πολλαπών προτάσεων και σχεδίων. Αμεσα όμως πραγματώνεται, λειτουργόντας ως ένα είδος εναρκτήριο λάκτισμα (kick-start) του όλου πράσινου μετασχηματισμού της Ελληνικής οικονομίας, αφ’ενός μέσω της πολιτικής ταχύρρυθμης απολιγνιτοποίησης, και των έξ αυτής 80 συνοδευτικών ιδιωτικών σχεδίων και 16 μεγάλων επενδυτικών προτάσεων του Σ/ΔΑΜ (όπου οι κυριώτερες αφορούν επενδύσεις δημιουργίας φωτοβολταϊκών πάρκων, πάρκα βιομηχανιας φαρμάκου, ηλεκτροκίνησης (EV), μονάδων αποθήκευσης ενέργειας, υδροπονίας, έρευνας/παραγωγής υδρογόνου, επεξεργασάς βιομάζας, διαχείρισης αποβλήτων). (10)
Αφ’έτέρου όμως και κυρίως, μέσω των 33 προτάσεων έργου, τόσο επενδυτικής όσο και μεταρρυθμιστικής υφής, που καταγράφονται στους άξονες του Πυλώνα «Πράσινης Μετάβασης» του εθνικού προγραμματος «Ελλάδα 2.0», συνολικής αξίας (πόροι + μοχλεύσεις) €10,395.
Τμήματα σχεδόν όλων των πιό εμβληματικών πράσινων έργων του Πυλώνα αυτού (απολιγνιτοποίηση, αποθήκευση ενεργειας ΑΠΕ, δέσμευση & αποθήκευση άνθρακα/CCSCCUS, ενεργειακή θωράκιση κτηρίων, ηλεκτροκίνηση, διατήρηση της βιοποικιλότητας, αναδασώεις, κ.α.) απορρέουν από το Εθνικό Σχέδιο για την Ενέργεια και το Κλίμα (ΕΣΕΚ), όπως αυτό αναθεωρήθηκε από το προηγούμενο του 2018, με πιό εντατικές και εκτενείς προσεγγίσεις.
Πρόκειται για έναν οιονεί οδικό χάρτη των προς επίτευξη κεντρικών πράσινων στόχων, μεσοπρόθεσμα έως το 2030. Συνοδεύεται δε από μια επισκόπηση των πιθανών ακολουθητέων παρεμβάσεων μέχρι το 2050. Το ΕΣΕΚ δηλαδή είναι ουσιαστικά η κύρια έμπρακτη πρόταση άμεσης μεταφοράς στην Ελλάδα της επιζητούμενης γενικότερης απανθρακοποίησης που αποτελεί τον πυρήνα του Πράσινη Συμφωνίας. (11)
x) Εντελώς συνοπτικά, οι κύριοι στόχοι του αναθεωρημένου ΕΣΕΚ, είναι η διείσδυση των ΑΠΕ σε ποσοστό 60% μέχρι το 2030, μείωση ρύπων θερμοκηπίου κατά 10Mtco2 προερχόμενες από διάφορες δραστηριότητες (κυρίως από την ενεργειακή αναβαθμιση κτιρίων (Πρόγραμμα «Εξοικονομώ», και η αύξηση των ετήσιων πωλήσεων ΕV σε ποσοστό 30% έως το 2030, (Πρόγραμμα «Κινούμαι Ηλεκτρικά».
Υπάρχουν βεβαια και άλλοι κατευθυντήριoi στόχοι του ΕΣΕΚ, που μερικώς περιλαμβάνονται στο Ευρώπη 2.0, αλλά θα καλυφθούν εκτενέστερα με ποσά από το νέο ΕΣΠΑ, τα ΠΔΕ κ.α. Κυρίως αφορά την αναβάθμιση του ενεργειακού δικτύου, (έργα των ΑΔΜΗΕ και ΔΕΔΔΗΕ), έργα προστασίας της φύσης και υποδομών περιοχών Natura, έργα δημιουργίας μονάδων διαχείρισης στερεών και υγρών αποβλήτων, (αστικά λήματα, βιομάζα) και πρωτοβουλίες προώθησης της κυκλικής οικονομίας (κυρίως απόσυρσης πλαστικών μιάς χρήσης) όπως και περιαστικές φυτεύσεις δενδρυλλίων του Εθνικού Σχεδίου Αναδασώσεων. (12)
Η κορυφαία όμως επιλογή είναι η υπερταχεία απένταξη του μεριδίου λιγνίτη στην ηλεκτροπαραγωγή. Συνοδεύεται με χρονοδιάγραμμα απόσυρσης όσων λιγιτικών μονάδων βρίσκονται σήμερα σε λειτουργία το 2023, και πλήρη απένταξη τους, ακόμα και της υπο κατασκευής σύγχρονης μονάδος Πτολεμαϊδα 5, από την ηλεκτροπαραγωγής μέχρι το 2028 (άν και αυτό επανεξετάζεται). Ετσι, εντός του 2022, με την απένταξη του λιγνίτη από την υφιστάμενη παραγωγή της ΔΕΗ, θα μειωθούν οι συνολικές εκπομπές ρύπων της χώρας από 67Μtco2 και του κατα κεφαλή 6.4tco2 αποτύπωματος του 2019, σε 57.8Μtco2 και 5.05tco2 αντιστοίχως! (13)
xi) Η αντικατάσταση λιγνιτικής καύσης θα βασισθεί, τόσο μέσω της ραγδαίας ανάπτυξης των ΑΠΕ, όσο και με χρήση του, κατα 50% λιγότερο ρυπογόνου, φυσικoύ αερίου {το οποίο ελπίζεται σε απώτερο μέλλον να αντικατασταθεί, ή να αναμειχθεί στα δίκτυα μεταφοράς με εγχύσεις (πράσινου) υδρογόνου}. Ηδη έχουν προγραμματισθεί κατασκευή και ανάπτυξη δικτύων μεταφοράς (1,466 χλμ) και διανομής (1,830χλμ) σε 35 πολεις της χώρας. (14)
Να σημειωθεί πάντως πως εδώ υπάρχει σημαντικό πρόβλημα, δοθέντως της υφιστάμενης εμπλοκής χρηματοδότησης όλων των επενδύσεων φυσικού αερίου. Ωφείλεται κυρίως στο ότι θεωρούνται ως μη επιλέξιμες δαπάνες, σύμφωνα με την αρχή της «μη πρόκλησης σημαντικής ζημίας» στο περιβάλλον του νέου Κανονισμού Ταξινομίας Bιώσιμης Xρηματοδότησης (Sustainable Finance Taxonomy), όπου θα κρίνεται, στο πλαίσιο ετήσιας Λίστας, η επιλεξιμότητα έργου βάσει προδιαγραφών ρύπανσης της Λίστας ώστε οι σχετικές επενδύσεις να είναι αποδεκτές, αλλά και να δικαιούνται μειωμένης φορολογικής επιβάρυνσης. Επανεξέταση κα αποφάσεις για το ζήτημα αναβλήθηκαν για το μέλλον. (15)
Σύντομα Σχόλια και Αποτίμηση
xii) Ισως είναι σκόπιμο να τονισθεί πόσο θετική είναι η ένταξη και των τριών ενοτήτων του προγράμματος «Εξοικονομώ» (κατοικίες, κτήρια ΜΜΕ, δημόσια κτήρια) στο «Ελλάδα 2.0», και μάλιστα ως έργο με τον μεγαλύτερο προϋπολογισμό (€1,731 δισ.).
Αφ’ενός, διότι η ενεργειακή αναβάθμιση κτιρίων,θα προσφέρει απασχόληση σε δεκάδες χιλιάδες εργαζόμενους του ευρύτερου κατασκευαστικού κλάδου που έχει χτυπηθεί απο την πανδημία. Αφ’ετέρου, διότι αποσκοπεί σε εξοικονόμηση ενέργειας τουλάχιστον κατά 30% (μέσω αντικατάσταση κουφωμάτων, ηλιακούς θερμοσίφωνες, αναβάθμιση συστημάτων ψύξης/θέρμανσης, φωτοβολταϊκά στις στέγες, κτλ), όταν τα ίδια τα κτήρια είναι υπέυθυνα για περίπου 40% της ενεργειακής κατανάλωσης στην ΕΕ και 36% των εκπομπών ρύπων θερμοκηπίου.
Το «Εξοικονομώ» βρίσκεται έτσι στη ρότα ευθυγραμμίσης με την Ενωσιακή δέσμευση για μιά κατα 60% μείωση των επομπών αυτών και κατα 14% μείωση της ενεργειακής των κατανάλωσης μέχρι το 2030.
xiii) Eξ ίσου θετική είναι η συνπερίληψη στο «Ελλάδα 2.0», του Σχεδίου Αναδασώσεων, με σημαντικό ποσό επιδότησης (€ 224 εκατ) το οποίο προβλέπεται να ενισχυθεί στο μέλλον με επιπρόσθετα ποσά από το ΕΣΠΑ. Αφορά φύτευση 30 εκατομμυρίων δενδρυλλίων σε 165,000 (περιαστικών) στρεμμάτων. Τα δένδρα, όταν ωριμάσουν (10ετία) είναι μιά από τις καλύτερες πηγές απορρόφησης CO2 που υπάρχουν, κάτι ιδιαίτερα σημαντικό στα πλαίσια της λογικής του zero-net carbon.
xiv) Ειδική αναφορά είναι χρήσιμο να γίνει και για την ένταξη της ηλεκτροκίνησης (Πρόγραμμα «Κινούμαι Ηλεκτρικά»), στο «Ελλάδα 2.0», με προϋπολογισμό €79 εκατ προς υποστήριξη του roll-out εθνικού δικτύου 8.500 φορτιστών.
Οι προβλέψεις έγκυρoυ οίκου ερευνών σημειώνουν εντυπωσιακή μεγένθυση του στόλου EV (τύπων ΒEV και PHEV) μέχρι το 2030, τόσο στην Eυρώπη, όσο ιδιαιτέρως στην Ελλάδα, όπου μέσα στη δεκαετία 2020-2030, το σύνολο μεγαλώνει κατά 100+ φορές!! Ωστόσο τα συγκριτικά μεγέθοι παρουσιάζουν μιά λιγότερη εντυπωσιακή εικόνα. Ομιλούν για Ευρωπαικό στόλο ~488,600 εκατ. συμβατικών οχημάτων εσωτερικής κάυσης (ICE) το 2030 και ~31,700 εκατ. EV (επιβατικά + βάν), ήτοι μόνο 6.48% του συνόλου. Για την Ελλάδα τα αντίστοιχα στοιχεία καταγράφουν μέγεθος στόλου οχημάτων ICE να ανέρχεται σε ~6,040 εκατ. με τα ηλεκτροκίνητα να φθάνουν περί τα ~114,800, δηλαδή σχεδόν 1,9% του εντόπιου συνόλου. Μόνο!
Η επαρκής παρουσία σταθμών φόρτισης είναι ένας κρίσιμος παραγοντας ανάπτυξης της ηλεκτροκίνησης. Αλλά δεν είναι ο μόνος, ούτε ο απόλυτα καθοριστικός. Σημαντικό ρόλο παίζει η χιλιομετρική εμβέλια μεταξύ φόρτισης, ικανοποιητική σήμερα μόνο σε high-end μοντέλα, και κυρίως η τιμή, που παραμένει ακόμη πολύ υψηλή για τα μέσα βαλάντια.
Ασφαλώς όλοι οι παράμετροι αυτοί θα βελτιωθούν σημαντικά μέσα στον χρόνο. Ωστόσο, πάντα σύμφωνα με τις ίδιες προβλέψεις, μέχρι το 2030, άλλα και αρκετά πέραν αυτής χρονικά, o κλάδος των ΕV θα παραμείνει αγορά «niche», δηλαδή αρκετά περιορισμένου μεγέθους.
Παραμένει έτσι γεγονός ότι, αυτό το περιορισμένο μεγεθος EVs επί του συνολικού στόλου, σημαίνει λιγότερη και πιό αργή μείωση στις εκπομπές ρύπων, απ΄ότι πολλοί αναμένουν. Αυτή θα προέρχεται κυρίως από αυστηρότερα ορία οδικής ρύπανσης που θα εκπέμπουν τα οχήματα ICE (βάσει του πρωτύπου Euro 7), πιθανώς από το 2025, σύμφωνα με νομοθετικό πακέτο (ονόματι «Fit for 55») που προτίθεται να εκδόσει η Επιτροπη, άγνωστο όμως πότε. Συνεπώς, καλό είναι να παραμένει κανείς εγκρατής, ως προς τις προσδοκίες περί σημαντικού πράσινου οφέλους σύντομα από την διάδοση των EV. Αυτό θα προκύψει μόνο αρκετά χρόνια μετά το 2030. (16)
xv) Τέλος, είναι απορίας άξιον γιατί η δυνητική αξιοποίηση της γεωθερμίας, υψηλής αλλά και χαμηλής ενθάλπειας, στην θέρμανση αλλά και στην παραγωγή ηλεκτρισμού, παραπέμπεται στo ΕΣΕΚ μόνο μετά το 2027, και ως εκ τούτου απουσιάζει από το Ευρώπη 2.0, ούτε αναφέρεται στο Σ/ΔΑΜ, παρότι υπάρχουν πολλές πηγές γεωθερμίας στην δυτική Μακεδονία.
Δοθέντος μάλιστα του ότι η χρήση της γεωθερμίας, σε αντίθεση με τις άλλες ΑΠΕ, ούτε επηρεάζεται από καιρικές συνθήκες, είναι συνεχής και σταθερή χωρίς ανάγκη αποθήκευσης,. Και ούτε απαιτεί αντικατάσταση εξοπλισμού άνα εικοσαετία, όπωςσυμβαίνει με τα φωτοβολταικά και τα αιολικά.
Διεθνώς η εκμετάλλευση της γεωθερμίας αναπτύσεται σταθερά σε περίπου 20 χώρες. Ταυτόχρονα έχει μπεί ξανα στο στόχαστρο μεγάλων εταιρειών πετρελαίου στις ΗΠΑ, όπου η τεχνογνωσία βαθιών γεωτρήσεων που κατέχουν προσφέρεται για ανακάλυψη μεγάλων νέων ταμιευτήρων. Στην Ελλάδα, εκτός από το πιλοτικό εγχείρημα της ΔΕΗ Ανανεώσιμες που έχει ξεκινήσει στο πεδίο υψηλής ενθάλπειας σην Νίσυρο και κάποιων δημοτικών προσπάθειών εκμετάλλευσης γεωθερμικών ταμιευτήρων στη Καβάλα, Αλεξανδρουπολη,το ενδιαφέρον έχει ατονίσει, ακριβώς γιατί η γεωθερμία δεν θεωρείται επιλέξιμη δαπάνη στο Ταμείο Ανάκαμψης, με το σκεπτικό ότι εμποδίζει την ανάπτυξη λύσεων υδρογόνου (!!). (17)
xvi) Οσο καλοπροαίρετοι κι’άν είναι όλοι αυτοί οι κυβερνητικοί σχεδιασμοί στο Ευρώπη 2.0 και το Σ/ΔΑΜ, δεν παύουν να ανήκουν στην σφαίρα προσδόκιμων (aspirational) πολιτικών. Προσδοκίες υλοποίησης πάνω στις οποίες όμως στηρίζεται και η απρόσκοπτη Ενωσιακή επιδότηση, αλλά και η άφιξη ιδιωτικών επενδύσεων. Και εκεί, στην υλοποίηση και εφαρμογή, θα κριθεί η επιτυχία του όλου αναπτυξιακού εγχειρήματος.
Αυτό όμως που χαρακτηρίζει αυτή την στρατηγική είναι ο σχεδόν καθολικά εσωστρεφής προσανατολισμός της. Πέραν από τις περιπτώσεις ενίσχυσης, τόσο νέων εξαγωγικών κλάδων που ήδη αναφέρθηκαν (οπτικοακουστικά, data centres, Next.e.Go. κ.α.), όσο και των δύο μεγάλων «greenfield» προτάσεων που υπάρχουν στο Σ/ΔΑΜ περί δημιουργίας μεγάλης φαρμακοβιομηχανικής μονάδος στη Μεγαλόπολή και παραγωγής νέας γενεάς τεχνολογίας μπαταριών EV στην Δ. Μακεδονία, το κέντρο βάρους της πολιτικής βρίσκεται στην πράσινη μετάβαση και βελτίωση λειτουργίας της εσωτερικής αγοράς. Λείπει με δύο λόγια, η έμφαση στην όδευση προς την εξωστρέφεια.
αυτόχθονες κλάδοι, αρωγοί προς μιά τέτοια κατεύθυνση υπάρχουν, οι οποίοι είναι ταυτόχρονα όχι μόνο εξωστρεφείς, αλλά και στενά συνδεδεμένοι με τις υλικές ανάγκες πραγμάτωσης της πράσινης οικονομίας, παν-ευρωπαϊκά και όχι μόνο. Αφ’ενός, η βιομηχανία εξόρυξης/εκμετάλλευσης των μεταλλείων και μεταλλευμάτων, αφ’ετέρου αυτή της εξόρυξης/εκμετάλλευσης των υδρογονανθράκων. Και μάλιστα, αμφότεροι με ισχυρά εντόπια συγκριτικά πλεονεκτήματα.
Υποσημειώσεις
(1) Tourism Now Generates Over One Quarter of Greece’s GDP - https://greekreporter.com/2019/05/30/tourism-now-generates-over-one-quarter-of-greeces-gdp/ (30/05/2019); (23/02/2021); Ι.Σ.Ε.Τ.Ε. - Στατιστικό Δελτίο #66: Απολογισμός 2020 https://insete.gr/wpcontent/uploads/2021/02/Bulletin_2102.pdf (02/2021).
(2) Μιράντα Ξαφά - Δημοσιονομική πολιτική στη μετά-κορωνοϊό εποχή - https://www.moneyreview.gr/opinion/18001/monima-protogeni-pleonasmata-eos-to-2032 (15/02/2021); «Χονδρό Παιχνίδι στην Ευρώπη - https://www.economistas.gr/oikonomia/33879_hondro-paihnidi-stin-eyropi 22/02/2021).
(3) Αποδίδουν τα κίνητρα για κινηματογραφικές παραγωγές - https://www.kathimerini.gr/economy/local/1087121/apodidoyn-ta-kinitra-gia-kinimatografikes-paragoges/ (13/07/2020); Ισχυρός «παίκτης» στην αγορά των data centers η Ελλάδα -https://www.euro2day.gr/news/economy/article/2066075/ishyros-paikths-sthn-agora-ton-data-centers-h- ella.html (18/02/2021); Αποκαλυπτήρια για την επένδυση της Next e.GO Mobile - https://www.newmoney.gr/roh/palmos-oikonomias/business-stories/apokaliptiria-gia-tin-ependisi-tis-next-e- go-mobile-dite-live-tin-ekdilosi-parousia-mitsotaki/ (16/12/2020); Europe’s big battery bet -https://www.politico.eu/article/europe-battery-electric-tesla-china/ (26/07/2020); Η ΕΕ έδωσε το "πράσινο φως" για πανευρωπαϊκό σχέδιο ανάπτυξης μπαταριών ύψους 2,9 δισ. Ευρώ-Μεταξύ των χωρών και η Ελλάδα - https://energypress.gr/news/i-ee-edose-prasino-fos-gia-paneyropaiko-shedio-anaptyxis-mpatarion-
ypsoys-29-dis-eyro-metaxy (26/01/2021).
(4) Next multiannual financial framework and recovery package: Council presidency reaches political agreement with the European Parliament - https://www.consilium.europa.eu/en/policies/the-eu- budget/long-term-eu-budget-2021-2027/ (10/11/2020); Commission welcomes the political agreement on the Just Transition Fund - https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/IP_20_2354 (11/12/2020); Εγκρίθηκε ο Μηχανισμός Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας - https://www.consilium.europa.eu/el/policies/eu-
recovery-plan/ (11/02/2021).
(5) 'Time is of essence': Brussels urges countries to ratify recovery fund - https://www.euronews.com/2021/04/14/time-is-of-the-essence-eu-budget-chief-urges-countries-to-ratify- recovery-fund (14/04/2021); Polish Vote on EU Fund Faces Further Delay As Coalition Bickers -https://www.bloomberg.com/news/articles/2021-04-13/polish-vote-on-eu-fund-faces-further-delay-as- coalition-bickers (13/04/2021) Professor Nein: Economist threatens EU recovery fund - https://www.politico.eθνικόu/article/bernd-lucke-economist-germany-recovery-fund-europe-professor-nein/ (5/04/2021).
(6) Eλληνική Δημοκρατία/Next Generation EU - Ελλάδα 2.0 - https://www.liberal.gr/ckfinderIMG/userfiles/images/Greece-2_0-det-EL-31032021.pdf (1/04/2021); Αλ.Πατέλης ( Οικ Συμβουλος Πρωθυπουργού): Κεφάλαια 31 δισ. ευρώ θα κινητοποιήσει το Ελλάδα 2.0 -
https://www.liberal.gr/news/al-patelis-kefalaia-31-dis-euro-tha-kinitopoiisei-to-ellada-2-0-/367231 (31/03/2021); Τα 170 έργα του Ταμείου Ανάκαμψης - https://www.kathimerini.gr/economy/561312316/ta-170-erga-toy-tameioy-anakampsis/ (31/03/2021); Σχέδιο Ανάκαμψης: «Μαραθώνιος» με έπαθλο 3 δισ. ευρώ ανά εξάμηνο - https://www.econNext Generatioomistas.gr/oikonomia/35116_shedio-anakampsis-
marathonios-me-epathlo-3-dis-eyro-ana-examino (1/04/2021).
(7) Council EU: Proposal for a REGULATION//amending Regulation (EU) 2018/1999 (European Climate Law) - https://data.consilium.europa.eu/doc/document/ST-14171-2020-INIT/en/pdf (17/12/2020); Επενδυτικό Σχέδιο της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας - https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/?uri=CELEX%3A52020DC0021 (14/01/2020); Simone Tagliapietra - Το σχέδιο της Κομισιόν για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής - https://energypress.gr/news/shedio-tis-komision-gia-tin-
antimetopisi-tis-klimatikis-allagis (28/09/2020); The 5 labors of Ursula von der Leyen - https://www.politico.eu/article/chapter-two-the-politics-of-the-green-deal/ (27/10/2020); 2030 Climate Target Plan - https://ec.europa.eu/clima/policies/eu-climate-action/2030_ctp_en (17/09/2020); European Council Meeting: Conclusions 10/11/December 2020 - https://www.consilium.europa.eu/media/47296/1011-12-20-euco-conclusions-en.pdf (11/12/2020).
(8) Global Carbon Project - http://www.globalcarbonatlas.org/en/CO2-emissions (02/2021); How to sell the Green Deal - https://www.politico.eu/article/european-green-deal-policy-guide-exporting-climate-change- trade-cop26-methane/ (1/12/2020); African Union to EU: We’ve got our own strategy, thanks - https://www.politico.eu/article/commission-in-africa-ursula-von-der-leyen-frans-timmermans-moussa-faki/ (27/02/2020): US and EU search for a China climate doctrine that works - https://www.politico.eu/article/u-s- and-eu-search-for-a-china-climate-strategy-after-snub/ (9/03/2021); ). The World’s Three Biggest Coal Users Get Ready to Burn Even More - https://www.bloomberg.com/news/articles/2021-03-16/world-s-three- biggest-coal-users-getting-ready-to-burn-even-more (16/03/2021); Climate change: Net zero targets are 'pie in the sky' - https://www.bbc.com/news/science-environment-56596200 (31/03/2021).
(9) Global Carbon Project – op.cit; ΥΠΕΚΑ - Annual Inventory Submission of Greece under the Convention Kyoto Protocol for Greenhouse and Other Gases for the years 1990-2006 - https://unfccc.int/documents/65722 (15/04/2018).
(10) ΥΠΕΝ: Σχέδιο δίκαιης αναπτυξιακής μετάβασης λιγνιτικών περιοχών - http://www.opengov.gr/minenv/wp-content/uploads/downloads/2020/10_fin-cons.pdf (31/10/2020);Παρουσιάστηκε το masterplan για την απολιγνιτοποίηση στο Υπουργικό Συμβούλιο - 80 ιδιωτικά σχέδια εκ των οποίων 16 εμβληματικές επενδύσεις άνω των 3,5 δις ευρώ - https://energypress.gr/news/paroysiastike-
masterplan-gia-tin-apolignitopoiisi-sto-ypoyrgiko-symvoylio-80-idiotika-shedia-ek (7/12/2020).
(11) Εθνικό Σχέδιο για την Ενέργεια και το Κλίμα - 2019 F Εθνικό-Σχέδιο-για-την-Ενέργεια-και-το-Κλίμα-ΕΣΕΚ.pdf & Μακροχρόνια Πολιτική για το 2050 - https://ypen.gov.gr/wp-content/uploads/2020/11/lts_gr_el.pdf (12/2019) και ΦΕΚ-Β-4893-2020/11; Αλ. Σδούκου (ΓΓ/ΥΠΕΝ): Τα έξι βήματα για την ενεργειακή μετάβαση της Ελλάδας - https://energypress.gr/news/al-sdoykoy-ta-exi-vimata-gia-tin-energeiaki-metavasi-tis-elladas (11/ 09/2020).
(12) Πέντε δισ. ευρώ για την μετάβαση στην μετα-λιγνίτη εποχή - https://www.liberal.gr/economy/pente-
dis-euro-gia-tin-metabasi-stin-meta-ligniti-epochi/322417 (10/09/2020); Ποιοι είναι οι 8 "πράσινοι" άξονες παρεμβάσεων του ΥΠΕΝ - https://www.capital.gr/oikonomia/3495394/poioi-einai-oi-8-prasinoi-axones-parembaseon (15/11/2020); Αλ. Σδούκου: Προτεραιότητά μας η αναβάθμιση των δικτύων ηλεκτρικής ενέργειας - Επενδυτικό project 3.5 δις ευρώ μέχρι το 2030 - https://energypress.gr/news/sdoykoy-
proteraiotita-mas-i-anavathmisi-ton-diktyon-ilektrikis-energeias-ependytiko-project-35 (17/02/2021).
(13) Τρενάρει για τα τέλη του 2021 την απόφαση για το καύσιμο της «Πτολεμαΐδας V» η ΔΕΗ – Κλειδί οι μέχρι τότε τεχνολογικές εξελίξεις -https://energypress.gr/news/trenarei-gia-ta-teli-toy-2021-tin-apofasi-gia-kaysimo-tis-ptolemaidas-v-i-dei-kleidi-oi-mehri (30/12/2020): Πώς η ΔΕΗ θα μειώσει κατά 40% τις εκπομπές CO2 - https://www.capital.gr/epixeiriseis/3530802/pos-i-dei-tha-meiosei-kata-40-tis-ekpompes-co2
(9/03/2021).
(14) 1.466 χιλιόμετρα το δίκτυο φυσικού αερίου του ΔΕΣΦΑ - Ο χάρτης του Διαχειριστή και οι περιοχές που καλύπτει energypress.gr (14/08/2020); ΔΕΔΑ: Με αφετηρία Ξάνθη και Δράμα ξεκινά η επέκταση του δικτύου αερίου σε 34 πόλεις - Έργα 300 εκατ. ευρώ - https://energypress.gr/news/deda-me-afetiria-xanthi-kai-drama-xekina-i-epektasi-toy-diktyoy-aerioy-se-34-poleis-erga-300 (12/03/2021).
(15) Taxonomy: Final report of the Technical Expert Group on Sustainable Finance https://ec.europa.eu/info/sites/info/files/business_economy_euro/banking_and_finance/documents/200309-sustainable-finance-teg-final-report-taxonomy_en.pdf (03/2020); EU Taxonomy – Commission publishes draft green list - https://www.schjodt.no/en/news--events/newsletters/eu-taxonomy--commission-publishes-draft-green-list/ (23/11/2020); Νέο μπλόκο μετά την ΕΤΕπ: Έξω και από τη χρηματοδότηση του Ταμείου Δίκαιης Μετάβασης μένουν τα έργα φυσικού αερίου - https://energypress.gr/news/neo-mploko-meta-tin-etep-exo-kai-apo-ti-hrimatodotisi-toy-tameioy-dikaiis-metavasis-menoyn-ta (3/07/2020); Προβλήματα χρηματοδότησης για τις ηλεκτροπαραγωγικές μονάδες φυσ. αερίου - Δεν τις θεωρεί αειφόρες ο νέος κανονισμός της Ε.Ε. energypress.gr (30/10/2020); "Ξαναβλέπει" η Κομισιόν το χαρακτηρισμό του φυσικού αερίου ως μη "πράσινου" - Προσδοκίες για τη χρηματοδότηση επενδύσεων https://energypress.gr/news/xanavlepei-i-komision-haraktirismo-toy-fysikoy-aerioy-os-mi-prasinoy-prosdokies-gia-ti (28/01/2021); Κομισιόν: Αναβολή στις αποφάσεις για την "πράσινη ταμπέλα" των επενδύσεων σε αέριο και πυρηνικά - https://energypress.gr/news/komision-anavoli-stis-apofaseis-gia-tin-prasini-tampela-ton-ependyseon-se-aerio-kai-pyrinika ti (16/04/2021).
(16) EE - Renovation Wave - https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/IP_20_1835 (14/10/2020); Ραφαήλ Μωυσής - «Περί αναδασώσεων και απολιγνιτοποίησης» - https://www.kathimerini.gr/opinion/readers/561206992/peri-anadasoseon-kai-apolignitopoiisis/ (24/12/2020); Fitch Solutions: Europe & China - Electric Vehicles Total Fleet Size & Total Passenger Size until 2030. – Country Risks & Industry Research pdf (01/2021); How Europe Became the World’s Biggest Electric- Car Market—and Why It Might Not Last - https://www.wsj.com/articles/how-europe-became-the-worlds- biggest-electric-car-marketand-why-it-might-not-last-11614508200 (28/02/2021); Death rattle of the internal combustion engine sparks a political battle - https://www.politico.eu/article/germany-slams-push- for-eu-car-ban-plan/ (10/03/2021); No deadline yet for phasing out polluting cars, says EU - https://www.euronews.com/2021/03/22/no-deadline-yet-for-phasing-out-polluting-cars-says-eu (22/03/2021).
(17) Λ. Γεωργαλάς: Αξιοποιούμε λιγότερο από το 1% του γεωθερμικού δυναμικού της χώρας - https://energypress.gr/news/axiopoioyme-ligotero-apo-1-toy-geothermikoy-dynamikoy-tis-horas (30/11/2017); Fitch Solutions: Global Geothermal Power Report - 2019 Fitch Global Geothermal Power Report - 2019-07-16.pdf (06/2019); ΥΠΕΝ: Ετήσια Εκθεση 2018 - Μεταλλευτική και Λατομική Δραστηριότητα στην Ελλάδα/Γεωθερμία - http://www.latomet.gr/ypan/Hypertrak/BinaryContent.aspx?pagenb=25379 (11/2019); Oil Majors Poised To Make Biggest Geothermal Investments In 30 Years - https://oilprice.com/Energy/Energy-General/Oil-Majors-Poised-To-Make-Biggest-Geothermal-Investments-In-30-Years.html (24/01/2021); Κατακυρώθηκε η ΗΛΕΚΤΩΡ ως στρατηγικός εταίρος της ΔΕΗ Ανανεώσιμες για την αξιοποίηση 4 γεωθερμικών πεδίων - https://energypress.gr/news/katakyrothike-i-ilektor-os-stratigikos-etairos-tis-dei-ananeosimes-gia-tin-axiopoiisi-4 (24/06/2020); Ως το τέλος του 2021 η αξιοποίηση του γεωθερμικού πεδίου στην Αλεξανδρούπολη - https://energypress.gr/news/os-telos-toy-2021-i-axiopoiisi-toy-geothermikoy-pedioy-stin-alexandroypoli (14/01/2021); Ραφαήλ Μωυσής: Η απολιγνιτοποίηση και η πράσινη λύση για θέρμανση στη Δ. Μακεδονία- https://energypress.gr/news/i-apolignitopoiisi-kai-i-prasini-lysi-gia-thermansi-sti-d-makedonia (13 04 2021).
