Γράφει ο Lawrence Reed
Ο σημαντικότερους «Αναγεννησιακός Άνθρωπος» του 15ου αιώνα ήταν αναμφισβήτητα ο Λεονάρντο ντα Βίντσι (1452-1519). Τα ενδιαφέροντά του περιελάμβαναν μεταξύ άλλων τη ζωγραφική, τη μηχανική, την αρχιτεκτονική, την ανατομία και τη γλυπτική.
Δύο δεκαετίες μετά τη γέννηση του Λεονάρντο, γεννήθηκε ένας άλλος πολυμαθής που μπορούσε δικαίως να διεκδικήσει τον τίτλο του «Αναγεννησιακού Ανθρώπου» του 16ου αιώνα. Το όνομά του ήταν Νικόλαος Κοπέρνικος (1473-1543). Τα ενδιαφέροντά του περιελάμβαναν την αστρονομία, τα μαθηματικά, τη θεολογία, την ιατρική και την πολιτική. Είναι περισσότερο γνωστός ως ο εκκινητής της «Κοπερνίκειας Επανάστασης» - μιας μνημειώδους μετατόπισης του επιστημονικού παραδείγματος από την πτολεμαϊκή θεώρηση των ουρανών (που είχε τη Γη στο κέντρο) στο ηλιοκεντρικό μοντέλο.
Ο Κοπέρνικος υπέθεσε σωστά ότι ο Ήλιος, και όχι η Γη, βρίσκεται στον πυρήνα του ηλιακού συστήματος. Ο ηλιοκεντρισμός του Κοπέρνικου που επιβεβαιώθηκε έναν αιώνα αργότερα από τις παρατηρήσεις ενός άλλου «Αναγεννησιακού Ανθρώπου», του Γκαλιλέο Γκαλιλέι, μεταμόρφωσε για πάντα την αστρονομική επιστήμη. Ακόμη, πιστεύεται ότι ο Κοπέρνικος ήταν ο πρώτος που υποστήριξε ότι η Γη περιστρέφεται γύρω από τον άξονά της κάθε 24 ώρες.
Όλα αυτά μπορεί να τα θυμάστε από τα μαθήματα φυσικών επιστημών στο γυμνάσιο. Αλλά σας είπαν οι δάσκαλοί σας ότι ο Κοπέρνικος διατύπωσε επίσης οξυδερκείς συνεισφορές στον τομέα των οικονομικών επιστημών, δύο αιώνες πριν τα οικονομικά αναδυθούν ως αυτόνομη επιστήμη στον Πλούτο των Εθνών του Άνταμ Σμιθ;
Οι Γερμανοί και οι Πολωνοί μελετητές διαφωνούν ως προς την εθνικότητα του Κοπέρνικου, ο οποίος έζησε μεν σε μια γερμανόφωνη περιοχή (τη μετέπειτα Πρωσία) που όμως εκείνη την εποχή ανήκε στην Πολωνία. Ο ίδιος ήταν μικτής Πολωνο-Γερμανικής καταγωγής και μιλούσε και τις δύο γλώσσες.
Πολωνός ή Γερμανός ή Πολωνο-Γερμανός —επιλέξτε— ο Κοπέρνικος έγραψε πολλές πραγματείες για οικονομικά θέματα. Αναμφισβήτητα τα δύο πιο διορατικά σχετικά του έργα είναι το Meditata, που δημοσιεύτηκε το 1517, και το Περί της αρχής της έκδοσης χρήματος, που δημοσιεύτηκε το 1526. Ξεκινά το τελευταίο με αυτήν την αξιοσημείωτη παράγραφο:
“Αν και υπάρχουν αμέτρητες μάστιγες που γενικά καταστρέφουν βασίλεια, πριγκιπάτα και δημοκρατίες, οι τέσσερις πιο σημαντικές (κατά την κρίση μου) είναι η διχόνοια, η θνητότητα, το άγονο έδαφος και η υποτίμηση του νομίσματος. Τα τρία πρώτα είναι τόσο προφανή που κανείς δεν αγνοεί την ύπαρξή τους. Αλλά το τέταρτο, που αφορά τα χρήματα, λαμβάνεται υπόψη από λίγα άτομα και μόνο από τα πιο οξυδερκή, καθώς υπονομεύει τα κράτη, όχι με μία μόνο επίθεση και διαμιάς, αλλά σταδιακά και με κρυφό τρόπο”.
Τέσσερις αιώνες αργότερα, είτε το συνειδητοποιούσε είτε όχι, ο Βρετανός οικονομολόγος Τζων Μέιναρντ Κέινς απηχούσε τον Κοπέρνικο όταν έγραψε το περίφημο:
“Δεν υπάρχει πιο λεπτό, πιο σίγουρο μέσο για την ανατροπή της υπάρχουσας βάσης της κοινωνίας από το να χάσει την αξία του το νόμισμα. Η διαδικασία αυτή εμπλέκει όλες τις κρυφές δυνάμεις του οικονομικού νόμου στην πλευρά της καταστροφής, και το κάνει με τρόπο που ούτε ένας άνθρωπος στο εκατομμύριο δεν είναι σε θέση να διαγνώσει”.
Ο οικονομολόγος της Αυστριακής Σχολής Μάρεϊ Ρόθμπαρντ σημείωσε ότι ο Κοπέρνικος άρχισε να ενδιαφέρεται για τα οικονομικά όταν ο βασιλιάς της Πολωνίας Σιγισμούνδος Α' του ζήτησε να σχεδιάσει μια νομισματική μεταρρύθμιση. Ο Marcin Chmielowski, αντιπρόεδρος του Ιδρύματος για την Ελευθερία και την Επιχειρηματικότητα στο Κατοβίτσε της Πολωνίας, μου λέει ότι το πεδίο της οικονομία πιθανότατα συγκίνησε τον Κοπέρνικο πολύ νωρίτερα.
«Καταγόταν από οικογένεια εμπόρων και ασχολούταν με θέματα χρήματος, τιμών χρυσού και άλλων εμπορευμάτων από τότε που ήταν παιδί», λέει ο Chmielowski. «Ήταν επίσης ο διαχειριστής των εκκλησιαστικών περιουσιών στο Φρόμπορκ και συμμετείχε σε συνέδρια όπου συζητούνταν οικονομικά ζητήματα».
Η αύξηση των τιμών που προέκυψε από την ευρεία υποτίμηση των νομισμάτων τράβηξε την προσοχή του Κοπέρνικου στις αρχές του 15ου αιώνα. Οι κυβερνήσεις που σφετερίζονται τη λειτουργία της αγοράς να παρέχει ένα μέσο συναλλαγής (και στη συνέχεια το καταστρέφουν) είναι ένα διαχρονικό πρόβλημα. Ακόμη και ο αρχαίος προφήτης Ησαΐας το είχε καταδικάσει όταν στηλίτευσε τους Ισραηλίτες με αυτά τα λόγια: «Το ασήμι σου έγινε σκουριά, το κρασί σου ανακατεμένο με νερό» (Ησαΐας 1:22). Σε όλη την κατεστραμμένη από τον πόλεμο Ευρώπη τον 16ο αιώνα, οι κυβερνήσεις εξαπατούσαν τους λαούς τους μειώνοντας την περιεκτικότητα των νομισμάτων τους σε πολύτιμα μέταλλα.
«Το μεγαλύτερο και πιο απαγορευτικό λάθος είναι όταν ένας ηγεμόνας προσπαθεί να αποκομίσει κέρδος από την κοπή νομισμάτων εισάγοντας και κυκλοφορώντας νέα νομίσματα με μικρότερο βάρος και καθαρότητα, μαζί με τα πρωτότυπα, και ισχυρίζεται ότι είναι ίσης αξίας». έγραψε ο Κοπέρνικος. «Το χρήμα χάνει την αξία του πάνω από όλα λόγω της υπερβολικής αφθονίας».
Το πρόβλημα της εκτίναξης των τιμών δεν ήταν το ίδιο το νόμισμα, αλλά οι κυβερνώντες που του αφαιρούσαν την αξία και πολλαπλασίαζαν την κυκλοφορία του. Σύμφωνα με τον ίδιο:
“Αλλά αν έχουν σεβασμό προς το κοινό καλό, σίγουρα δεν θα μπορούν να αρνηθούν ότι το υγιές χρήμα ωφελεί όχι μόνο το κράτος αλλά και τους ίδιους και κάθε τάξη ανθρώπων, ενώ η υποτιμημένη νομισματοκοπία είναι επιβλαβής… Διότι βλέπουμε ότι οι χώρες που ευημερούν περισσότερο είναι αυτές που έχουν υγιές χρήμα, ενώ εκείνες που χρησιμοποιούν κατώτερη νομισματοκοπία παρακμάζουν και καταρρέουν”.
Μπορεί ο Κοπέρνικος να μην το ονόμασε με τον ίδιο όρο, αλλά παρατήρησε αυτό που αργότερα έγινε γνωστό ως ποσοτική θεωρία του χρήματος - την παρατήρηση ότι οι αλλαγές στις τιμές αντιστοιχούν σε αλλαγές στην προσφορά χρήματος. Είναι μια χονδροειδής γενίκευση, αλλά χρήσιμη, αν και Αυστριακοί οικονομολόγοι επεσήμαναν αργότερα ότι οι υποκειμενικές αποτιμήσεις από τους καταναλωτές παίζουν σημαντικότερο ρόλο στις τιμές και την αξία του χρήματος παρά από μόνη της η ποσότητα του χρήματος. «Η αξία των πάντων», έγραψε ο Κοπέρνικος, «είναι το αποτέλεσμα της φθηνότητας του χρήματος, διότι οι τιμές αυξάνονται και μειώνονται ανάλογα με την κατάσταση του χρήματος».
Αυτό που οι οικονομολόγοι αποκαλούν σήμερα «Νόμος του Γκρέσαμ» είχε προβλεφθεί από τον Νικόλαο Κοπέρνικο δεκαετίες πριν εντοπιστεί από τον οικονομικό σύμβουλο της βασίλισσας Ελισάβετ Α’ της Βρετανίας, Σερ Τόμας Γκρέσαμ. Η αρχή αυτή εκφράζεται συνήθως ως «το κακό χρήμα διώχνει το καλό», ένα φαινόμενο που συμβαίνει όταν οι κυβερνήσεις εκδίδουν ένα υποτιμημένο νόμισμα για να κυκλοφορήσει μαζί με ένα καλύτερο. Ο Κοπέρνικος επεσήμανε ότι όταν η Πρωσία έκοψε δύο νομίσματα της ίδιας ονομαστικής αξίας αλλά με διαφορετικά ποσοστά πολύτιμου μετάλλου, οι άνθρωποι ξόδευαν το υπερτιμημένο νόμισμα και αποθησαύριζαν το υποτιμημένο.
Οι μεγαλύτερης ηλικίας Αμερικανοί θα πρέπει να γνωρίζουν αυτόν τον νόμο της οικονομίας από προσωπική εμπειρία. Οι δεκάρες, τα τέταρτα και τα μισά δολάρια ήταν 90% ασήμι μέχρι το 1965, όταν η περιεκτικότητα σε ασήμι αφαιρέθηκε εντελώς από τις δεκάρες και τα τέταρτα και μειώθηκε σε μόλις 40 τοις εκατό στα μισά δολάρια (και στη συνέχεια αφαιρέθηκε εντελώς το 1969). Τα νομίσματα που κόπηκαν πριν το 1964 συσσωρεύονταν ή έλιωναν ενώ οι άνθρωποι ξόδευαν τα εξευτελισμένα. Αν έχετε δύο τέταρτα στην τσέπη σας, το ένα με ημερομηνία 1964 και 90% ασήμι και το άλλο με ημερομηνία 1974 χωρίς καθόλου ασήμι, ποιο από τα δύο θα βάλετε σε έναν αυτόματο πωλητή;
Για να είμαστε δίκαιοι με τους Έλληνες, ο Κοπέρνικος δεν ήταν ο πρώτος που παρατήρησε ότι το κακό χρήμα διώχνει το καλό. Ο Αθηναίος θεατρικός συγγραφέας Αριστοφάνης έγραψε γι' αυτό στην Αθήνα τον 5ο αιώνα π.Χ. (Βλέπε το Gresham or Copernicus? του Μπέρναρντ Ζίφερ.)
Παρεμπιπτόντως, ο βασιλιάς της Πολωνίας Σιγισμούνδος Α' έλαβε υπόψη τη συμβουλή του Κοπέρνικου. Ανέλαβε δράση για να αποκαταστήσει το υγιές χρήμα και σύμφωνα με τον Αμπντουλάχ Μπιν Αμπάς, «αναγνώρισε και ανέφερε τα έργα του Κοπέρνικου, χαρίζοντας του ευρεία φήμη και αναγνώριση».
Ο Mikolaj Pisarski είναι πρόεδρος του Instytut Misesa στο Βρότσλαβ της Πολωνίας. Του ζήτησα να αξιολογήσει την ιστορική επίδραση του Κοπέρνικου. Μου απάντησε ως εξής:
“Η κληρονομιά του ως οικονομολόγου είναι στενά συνδεδεμένη με την πολωνική ιστορία. Όχι μόνο συνέταξε την αριστοτεχνική πραγματεία του για το νόμισμα κυριολεκτικά κάτω από πυρά, ενώ ο ίδιος ο Κοπέρνικος ήταν επικεφαλής της υπεράσπισης του πολιορκημένου Olsztyn κατά τη διάρκεια του Πολωνο-Τευτονικού πολέμου, αλλά και πέτυχε με αυτήν αυτό που πολλοί οικονομολόγοι σήμερα μπορεί καν να μην ονειρεύονται: διαβάστηκε και εφαρμόστηκε ευρέως τόσο στην Πρωσία, όσο και στην Πολωνία. Η μνήμη του Κοπέρνικου ως οικονομολόγου διατηρήθηκε ακόμη και στον κομμουνισμό του 20ού αιώνα, όταν το πρόσωπό του, ως μια τραγική ειρωνεία, κοσμούσε τα χαρτονομίσματα των 1.000 ζλότι - ένα από τα σύμβολα της Λαϊκής Δημοκρατίας της Πολωνίας”.
Ο Νικόλαος Κοπέρνικος έζησε σε μια εποχή κυβερνητικών μονοπωλίων πάνω στο χρήμα. Μπορεί να θεωρούσε δεδομένο αυτό το γεγονός χωρίς να φαντάζεται ότι οι ελεύθερες αγορές και ο ανταγωνισμός θα μπορούσαν να εξυπηρετήσουν τις νομισματικές ανάγκες της ανθρωπότητας καλύτερα από τους πολιτικούς. Αλλά σίγουρα κατάλαβε κάποια ζωτικής σημασίας φαινόμενα. Τα εξής: Το υγιές χρήμα απαιτεί περιορισμούς στην ποσότητα του. Η υποτίμηση του νομίσματος προκαλεί αύξηση των τιμών και εξαφάνιση του καλού χρήματος από την κυκλοφορία. Και αυτός που ευθύνεται για τη διάβρωση της αξίας του χρήματος είναι πάντα μια ανέντιμη κυβέρνηση.
Για περαιτέρω πληροφορίες, δείτε:
The Meditata του Nicolaus Copernicus
An Empirical Discussion of Monetary Policy του Abdullah Bin Abbas
Gresham or Copernicus? του Bernard Ziffer
Treatise On the Minting of Coin and Copernicus Views on Economics του Leszek Zigner
Monete Cudende Ratio – Essay on the Coinage of Money του Nicolaus Copernicus
Copernicus’ Secret: How the Scientific Revolution Began του Jack Repcheck
A More Perfect Heaven: How Copernicus Revolutionized the Cosmos της Dava Sobel
--
Ο Lawrence W. Reed είναι επίτιμος πρόεδρος του Foundation for Economic Education και συγγραφέας των βιβλίων Real Heroes: Inspiring True Stories of Courage, Character and Conviction και Excuse Me, Professor: Challenging the Myths of Progressivism.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 28 Φεβρουαρίου 2022 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Foundation for Economic Education (FEE) και τη συνεργασία του ΚΕΦίΜ - Μάρκος Δραγούμης.
