Η θεωρία της κοινωνικής επιλογής αναλύει υπό ποιες συνθήκες οι προτιμήσεις και οι αξίες διαφορετικών ατόμων μπορούν (ή δεν μπορούν) να μετατραπούν σε κοινωνικές προτιμήσεις και αξίες ικανές να νομιμοποιήσουν συλλογικές επιλογές. Με το περίφημο Θεώρημα του Αδυνάτου (Imposibility Theorem) ο οικονομολόγος Νόμπελ Kenneth Arrow ήταν ο κύριος ιδρυτής αυτού του πεδίου μελέτης (βλ. Kenneth J. Arrow, Social Choice and Individual Values [Yale University Press, 1963· 1951 για την πρώτη έκδοση]).
Τα οικονομικά της ευημερίας ήταν ένας πρόδρομος της κοινωνικής επιλογής και είχαν παρόμοια αποτελέσματα: δεν υπάρχει τρόπος χωρίς αυθαίρετες αξιολογικές κρίσεις να συγκεντρωθούν οι ατομικές προτιμήσεις και αξίες σε μια «συνάρτηση κοινωνικής ευημερίας» αντιπροσωπευτική των προτιμήσεων όλων των ατόμων.
Να ένα απλό παράδειγμα: Ας υποθέσουμε ότι μια κοινωνία που αποτελείται από δύο άτομα, το Α και το Β. Εάν το προτιμώμενο χρώμα του Α είναι το μπλε και του Β είναι το κίτρινο, μήπως αυτό σημαίνει ότι το πράσινο είναι το κοινωνικά προτιμώμενο χρώμα τους, για να επιβληθεί καταναγκαστικά σε όλους; Οι Α και Β θα απαγορεύεται να αγοράζουν αυτοκίνητα οποιουδήποτε άλλου χρώματος εκτός από το πράσινο και θα αναγκάζονται να πλέκουν μόνο πράσινα πουλόβερ για τα εγγόνια τους.
Το Υπουργείο Εμπορίου θα επιτρέψει την εισαγωγή μόνο πράσινου υλικού από την Κίνα. Και ούτω καθεξής. Ή αλλιώς η κοινωνική επιλογή είναι το μπλε επειδή ο Α είναι «δικτάτορας». (Ο αναγνώστης θα αναγνωρίσει τη μη ύπαρξη «δικτάτορα» ως μία από τις προϋποθέσεις του Arrow για μια αντιπροσωπευτική ή θεμιτή κοινωνική επιλογή). Η συμβατική σοφία των καιρών μας υιοθετεί τη μία ή την άλλη από αυτές τις κοινωνικές επιλογές: όλα πράσινα ή όλα μπλε, δηλαδή είτε ένα είδος αόριστου κοινοτισμού, είτε η δικτατορία της πλειοψηφίας.
Οι προτιμήσεις και οι επιλογές σε μια πραγματική κοινωνία περιλαμβάνουν έναν πολύ μεγάλο αριθμό αγαθών και δραστηριοτήτων, που κατά κανόνα δεν μπορούν να αναμειχθούν όπως τα χρώματα, καθώς και μεγάλο αριθμό ατόμων με διαφορετικές προτιμήσεις και αξίες. Αλλά το παράδειγμα των χρωμάτων μπορεί να είναι χρήσιμο για την απεικόνιση του βασικού προβλήματος της κοινωνικής επιλογής.
Εκτός ίσως από τις μικρές φυλές ή μια ιδανική δικτατορία ενός ατόμου, οι κοινωνικές επιλογές είναι συλλογικές επιλογές με ένα ορισμένο επίπεδο φορμαλισμού. Και οι συλλογικές επιλογές δεν είναι παρά κυβερνητικές αποφάσεις.
Για τους περισσότερους κλασικούς φιλελεύθερους, οι θεμιτές συλλογικές ή κυβερνητικές επιλογές είναι δυνατές αλλά μόνο εντός ενός περιορισμένου πεδίου. Η κυρίαρχη σύγχρονη οικονομική θεωρία χαρακτηρίζει αυτό το περιορισμένο πεδίο ως την παραγωγή ή χρηματοδότηση «δημόσιων αγαθών» όπως αυτά ορίζονται επίσημα από τον Paul Samuelson (ακόμη ένας νομπελίστας οικονομολόγος) σε δύο άρθρα της δεκαετίας του 1950 στο Review of Economics and Statistics («The Pure Theory of Public Expenditures» και «Diagrammatic Exposition of a Theory of Public Expenditure»). Οι οικονομολόγοι που ανήκουν στην κλασική φιλελεύθερη παράδοση έχουν επεξεργαστεί διαφορετικές απόψεις για το σημείο όπου πρέπει ακριβώς να περιοριστεί ο τομέας των συλλογικών επιλογών.
Ο James Buchanan, επίσης νομπελίστας οικονομολόγος, υποστήριξε ότι δημόσια αγαθά είναι οτιδήποτε παρέχεται δημόσια σύμφωνα με βασικούς συνταγματικούς κανόνες που συμφωνήθηκαν ομόφωνα στο πλαίσιο ενός σιωπηρού κοινωνικού συμβολαίου. Ο Buchanan είδε σίγουρα τον ρόλο του κράτους πιο περιορισμένο από τον Samuelson, ο οποίος δεν ήταν φιλοσοφικά ένας κλασικός φιλελεύθερος. (Μεταξύ των άρθρων μου για τη θεωρία του Buchanan, βλέπε την κριτική μου στο Econlib για το βιβλίο του The Limits of Liberty: Between Anarchy and Leviathan του 1975.)
Ο νομπελίστας οικονομολόγος Φρίντριχ Χάγιεκ έβλεπε την ελεύθερη κοινωνία ως μια αυτορυθμιζόμενη τάξη, η οποία επέτρεπε ακόμα και έναν αρκετά ευρύ ρόλο της κυβέρνησης. (Βλέπε κυρίως το τρίτο μέρος του Law, Legislation, and Liberty, το οποίο παρουσίασα στο Econlib· αργότερα έγινε λιγότερο ανεκτικός έναντι της κρατικής εξουσίας.)
Ο Anthony de Jasay, ένας συναρπαστικός οικονομολόγος και πολιτικός φιλόσοφος που αυτοπροσδιοριζόταν τόσο ως κλασικός φιλελεύθερος όσο και ως αναρχικός, υποστήριξε ότι κάθε κοινωνική επιλογή είναι δικτατορική: μια συλλογική επιλογή ευνοεί αναγκαστικά ορισμένα άτομα εις βάρος άλλων ατόμων που αναγκάζονται να υπακούσουν και να επιλέξουν αυτό που διαφορετικά δεν θα διάλεγαν αν δεν απειλούνταν με πρόστιμα και φυλάκιση αν όχι με χειρότερες ποινές. Με άλλα λόγια, μια πραγματική κοινωνική επιλογή είναι αδύνατη.
Μια «κοινωνική επιλογή» επιβάλλεται πάντα εξαναγκαστικά σε ορισμένα ειρηνικά άτομα. Είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι ο Buchanan είναι σχεδόν τόσο επικριτικός απέναντι στην «κοινωνική επιλογή» όσο και ο de Jasay, εκτός από τη δυνατότητα ενός σιωπηρού κοινωνικού συμβολαίου, που θα ήταν η μόνη αληθινή κοινωνική επιλογή. Αν έχετε όρεξη να μελετήσετε βαθιά πολιτική φιλοσοφία που στηρίζεται σταθερά στα οικονομικά, ίσως το καλύτερο βιβλίο που μπορείτε να διαβάσετε του de Jasay μετά το The State είναι το Against Politics: On Government, Anarchy, and Order (Routledge, 1997). Να περιμένετε ότι πεποιθήσεις σας θα αμφισβητηθούν.
*Ο Pierre Lemieux είναι οικονομολόγος στο Τμήμα Διοικητικών Επιστημών του Πανεπιστημίου του Κεμπέκ στο Outaouais.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 22 Δεκεμβρίου 2023 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια της Library of Economics and Liberty και τη συνεργασία του Κέντρου Φιλελεύθερων Μελετών.
