Ο θεμελιώδης σκοπός της ιστορικής ανάλυσης είναι να παρατηρήσει πώς εξελίσσονται τα συστήματα, πώς μετασχηματίζονται οι κοινωνίες, οι οικονομίες και οι τεχνολογίες με την πάροδο του χρόνου και, να εντοπίσει τους μηχανισμούς πίσω από αυτούς τους μετασχηματισμούς. Καθώς βρισκόμαστε αντιμέτωποι με τις πιο γρήγορες και βαθιές αλλαγές που έχουν συμβεί ποτέ, η μελέτη αυτών των μηχανισμών είναι πιο σημαντική από ποτέ. Το 2024, βρισκόμαστε σε ένα σταυροδρόμι μιας τέτοιας μετασχηματιστικής περιόδου, στο τέλος ενός παγκόσμιου οικονομικού μεγακύκλου και στην αυγή ενός νέου.
Η ιστορική αλλαγή, είτε σε πολιτικά συστήματα, είτε σε οικονομίες, είτε σε τεχνολογίες, δεν συμβαίνει απομονωμένα. Οδηγείται από μια σύνθετη αλληλεπίδραση δυνάμεων- οικονομικές καινοτομίες, τεχνολογικές ανακαλύψεις, κοινωνικές μεταβολές και γεωπολιτικές αναδιατάξεις. Η κατανόηση των ευρύτερων προτύπων που διέπουν τις ιστορικές μεταβολές, μας επιτρέπει να ερμηνεύσουμε την παρούσα χρονική στιγμή και να προβλέψουμε μελλοντικές εξελίξεις. Αυτό που παρατηρούμε σήμερα δεν είναι απλώς η συνέχιση καθιερωμένων τάσεων, αλλά η εκθετική επιτάχυνση της αλλαγής, ιδιαίτερα στους τομείς της τεχνολογίας και της παγκόσμιας οικονομίας. Ιστορικά, στιγμές σημαντικής μετάβασης, συχνά, είχαν προκληθεί από τεχνολογικές καινοτομίες.
Οι Βιομηχανικές Επαναστάσεις, για παράδειγμα, μεταμόρφωσαν θεμελιωδώς όχι μόνο την οικονομία, αλλά και την ίδια τη δομή της κοινωνίας, μεταβάλλοντας τη σχέση μεταξύ εργασίας, κεφαλαίου και παραγωγής. Αντίστοιχα, η ψηφιακή επανάσταση, στα τέλη του 20ού αιώνα, αναμόρφωσε βιομηχανίες, δημιούργησε νέες αγορές και επανακαθόρισε την επικοινωνία και την ανταλλαγή πληροφοριών. Σήμερα, το 2024, βρισκόμαστε στο χείλος μιας ακόμη επανάστασης, η οποία οδηγείται από την Τεχνητή Νοημοσύνη, την αυτοματοποίηση, την κβαντική υπολογιστική και τις τεχνολογίες ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Αυτές οι εξελίξεις δεν είναι απομονωμένες, αλλά βαθιά συνδεδεμένες με το παγκόσμιο οικονομικό σύστημα.
Η έννοια των οικονομικών μεγακύκλων αναφέρεται σε μακροπρόθεσμα πρότυπα επέκτασης και συρρίκνωσης στην παγκόσμια οικονομία. Αυτοί οι κύκλοι, που συχνά εκτείνονται σε πολλές δεκαετίες, χαρακτηρίζονται από φάσεις ανάπτυξης, κορεσμού, κρίσης και αναπροσαρμογής. Από το 1800, έχουμε γίνει μάρτυρες αρκετών τέτοιων κύκλων, καθένας με τα δικά του ξεχωριστά χαρακτηριστικά, με πιο πρόσφατα τη μεταπολεμική άνθηση, την άνοδο της παγκοσμιοποίησης, στα τέλη του 20ού αιώνα, και την τεχνολογική άνοδο που προκλήθηκε από την ψηφιακή επανάσταση. Ωστόσο, ο μεγακύκλος, στον οποίο αφήνουμε αυτή την χρονιά - ο οποίος κυριαρχήθηκε από χαμηλά επιτόκια, υψηλό χρέος και άνευ προηγουμένου παρέμβαση των κεντρικών τραπεζών - φτάνει στο τέλος του σύμφωνα με το διάγραμμα 1.
Διάγραμμα 1: Μεγάκυκλοι 56 ετών
Το 2024 σηματοδοτεί μια κρίσιμη καμπή. Η παγκόσμια οικονομία αντιμετωπίζει τις συνέπειες της πανδημίας του COVID-19, τις πληθωριστικές πιέσεις, τις αυξανόμενες γεωπολιτικές εντάσεις και την αυξανόμενη συνειδητοποίηση ότι οι υπάρχουσες οικονομικές δομές είναι μη βιώσιμες μακροπρόθεσμα. Τα οικονομικά παραδείγματα που χαρακτήρισαν τα τελευταία 30 χρόνια - παγκοσμιοποίηση, ελεύθερο εμπόριο και νομισματική πολιτική - αμφισβητούνται. Με πολλούς τρόπους, το 2024 αντιπροσωπεύει το σημείο καμπής, όπου το υπάρχον παγκόσμιο οικονομικό σύστημα θα υποστεί μια ριζική μεταμόρφωση, πιθανότατα δίνοντας τη θέση του σε νέα μοντέλα οικονομικής διακυβέρνησης, νομισματικής πολιτικής και εμπορικών σχέσεων.
Το διεθνές χρηματοπιστωτικό σύστημα μπορεί να υποστεί σημαντικές μεταρρυθμίσεις. Οι κεντρικές τράπεζες, οι οποίες υπήρξαν καθοριστικές στη σταθεροποίηση των οικονομιών, μέσω ανορθόδοξων νομισματικών πολιτικών, ενδέχεται να χρειαστεί να επανεξετάσουν τις προσεγγίσεις τους, υπό το πρίσμα των πληθωριστικών πιέσεων και των μη βιώσιμων επιπέδων χρέους. Τα ψηφιακά νομίσματα, η τεχνολογία blockchain και οι πλατφόρμες αποκεντρωμένης χρηματοδότησης (DeFi) αναδεικνύονται επίσης ως πιθανοί παράγοντες που θα αλλάξουν τον τρόπο με τον οποίο διεξάγονται οι παγκόσμιες συναλλαγές, προκαλώντας την κυριαρχία των παραδοσιακών χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων.
Γίνεται σαφές ότι αυτή η χρονιά σηματοδοτεί μια κρίσιμη στιγμή στην εξέλιξη της παγκόσμιας οικονομίας και του τεχνολογικού τοπίου. Η σύγκλιση πολλαπλών δυνάμεων -οικονομικών, τεχνολογικών και γεωπολιτικών- υποδηλώνει το τέλος της παλαιάς τάξης και την αρχή μιας νέας. Ο τρόπος με τον οποίο θα διαχειριστούμε αυτές τις μεταβάσεις θα καθορίσει την πορεία των επόμενων δεκαετιών. Αυτή η στιγμή απαιτεί, όχι μόνο κατανόηση του παρελθόντος, αλλά και εκτίμηση των μηχανισμών που καθοδηγούν την ιστορική αλλαγή.
Οι προκλήσεις που αντιμετωπίζουμε είναι τεράστιες, αλλά εξίσου μεγάλες είναι και οι ευκαιρίες. Όπως προηγούμενες εποχές τεχνολογικής και οικονομικής μεταμόρφωσης οδήγησαν σε νέες περιόδους ανάπτυξης και ευημερίας, έτσι και οι αλλαγές που συμβαίνουν το 2024 θα μπορούσαν να ανοίξουν τον δρόμο για μια πιο ανθεκτική, δίκαιη και καινοτόμα παγκόσμια οικονομία. Ωστόσο, για να επιτευχθεί αυτό, απαιτείται προσεκτική διαχείριση, καθοδηγούμενη από βαθιά κατανόηση της ιστορικής αλλαγής και των μηχανισμών που τη διαμορφώνουν.
Το έτος 2024 σηματοδοτεί την αυγή μιας νέας εποχής που θα διαμορφώσει την πορεία της ανθρωπότητας για το υπόλοιπο του αιώνα. Αυτή η περίοδος, η αρχή ενός νέου μεγακύκλου 56 ετών, υπόσχεται βαθιές μεταμορφώσεις σε όλες τις πτυχές της ανθρώπινης ζωής, καθοδηγούμενες από εκθετικές τεχνολογικές προόδους. Όπως και οι προηγούμενοι κύκλοι (1800-1856, 1856-1912, 1912-1968, 1968-2024) στην ιστορία, η περίοδος 2024-2080 θα αντιμετωπίσει τη φάση στασιμότητας από το 2024 έως το 2052, ακολουθούμενη από μια φάση ισχυρής οικονομικής ανάπτυξης από το 2052 έως το 2080. Νέες τεχνολογίες -ιδιαίτερα στην ενέργεια, την Τεχνητή Νοημοσύνη (AI) και τη βιοτεχνολογία- θα βρεθούν στο επίκεντρο, όπως ακριβώς η πληροφορική και οι τηλεπικοινωνίες επαναστατικοποίησαν τις τελευταίες δεκαετίες (1968-2024). Αυτές οι καινοτομίες θα επαναπροσδιορίσουν όχι μόνο τις οικονομίες αλλά και τις γεωπολιτικές ισορροπίες, τις κοινωνικές δομές και την παγκόσμια κατανομή ισχύος.
Ένα από τα πιο κρίσιμα στοιχεία της φάσης της στασιμότητας, που αναμένεται να διαρκέσει έως το 2052, είναι η συνεχιζόμενη παγκόσμια κρίση χρέους. Καθώς ο κόσμος πλησιάζει το τέλος του τρέχοντος κύκλου χρέους, πολλά νομίσματα αντιμετωπίζουν τον κίνδυνο υποτίμησης, ενώ η ζήτηση για χρυσό, ως ασφαλές καταφύγιο πλούτου, αναμένεται να αυξηθεί δραματικά. Αυτή η εξέλιξη δεν είναι πρωτοφανής στην παγκόσμια οικονομική ιστορία, καθώς παρόμοιες κρίσεις έχουν σημειωθεί επανειλημμένα σε διάφορες εποχές. Κατανοώντας τα ιστορικά δεδομένα και τους μηχανισμούς που διέπουν τις οικονομικές κρίσεις χρέους, μπορούμε να αναλύσουμε πώς αυτή η φάση θα επηρεάσει τα παγκόσμια χρηματοοικονομικά συστήματα και τις οικονομίες.
Κατά τη διάρκεια μιας κρίσης χρέους, όταν οι κυβερνήσεις και οι κεντρικές τράπεζες επιδιώκουν να καλύψουν τις δαπάνες τους, μέσω του δανεισμού ή της εκτύπωσης περισσότερων χρημάτων, η προσφορά νομισμάτων αυξάνεται υπέρμετρα. Αυτό συχνά οδηγεί σε υποτίμηση των νομισματικών μονάδων.
Οι επενδυτές και οι αποταμιευτές, βλέποντας την αξία των χρημάτων τους να μειώνεται, στρέφονται προς τον χρυσό, ο οποίος παραδοσιακά θεωρείται ως ασφαλές καταφύγιο πλούτου σε περιόδους κρίσεων. Αυτή η αυξανόμενη ζήτηση για χρυσό είναι μια κλασική αντίδραση απέναντι στην αβεβαιότητα των χρηματοοικονομικών συστημάτων και την απειλή πληθωρισμού.
Ο χρυσός, από τις αρχές του 2000, έχει φθάσει από τα 200$ στα 2.720$. Τα ρολόγια Rolex, από 12.000$, στις αρχές του 2017, έφθασαν στα 21.200$ (αφού έκαναν υψηλό στα 30.000$ τον Φεβρουάριο του 2022). Το Bitcoin, από τις 11.000$, στις αρχές του 2023, έφθασε στα 69.000$. Οι επενδυτές αναζητούν απεγνωσμένα καταφύγια σταθερότητας για την διασφάλιση των χρημάτων τους.
Αν και τα κρυπτονομίσματα δεν θεωρούνται παραδοσιακά σταθερά περιουσιακά στοιχεία, έχουν αρχίσει να παίζουν σημαντικό ρόλο στο επενδυτικό χαρτοφυλάκιο ορισμένων επενδυτών. Το Bitcoin, για παράδειγμα, θεωρείται από ορισμένους ως "ψηφιακός χρυσός" λόγω της σπανιότητάς του και της ανεξαρτησίας του από τα παραδοσιακά τραπεζικά συστήματα.
Ωστόσο, τα κρυπτονομίσματα παρουσιάζουν υψηλές διακυμάνσεις και ρίσκα, γεγονός που καθιστά την επένδυση σε αυτά πιο αβέβαιη σε σχέση με άλλα σταθερά περιουσιακά στοιχεία καθώς δεν αντιπροσωπεύουν καμία αξία. Παρά τις προκλήσεις, υπάρχουν επενδυτές που θεωρούν τα κρυπτονομίσματα ως μια εναλλακτική λύση σε περιόδους οικονομικής αβεβαιότητας.
Αυτή η φυγή κεφαλαίων από την παραγωγική διαδικασία μπορεί να επιδεινώσει την κρίση, καθώς μειώνει περαιτέρω τη ρευστότητα στις αγορές και εντείνει τις πληθωριστικές πιέσεις. Το φαινόμενο αυτό δεν είναι νέο· παρόμοιες καταστάσεις έχουν καταγραφεί σε διάφορες περιόδους της παγκόσμιας ιστορίας, όπως στην εποχή του Μεσοπολέμου και στη μεγάλη ύφεση του 1930.
Ένα από τα πιο άμεσα αποτελέσματα του χρέους (το οποίο δημιουργείται όταν οι κυβερνήσεις δαπανούν περισσότερα χρήματα από τα έσοδά τους) και της υποτίμησης των νομισμάτων είναι η άνοδος του πληθωρισμού την τελευταία τριετία. Καθώς η αξία των χρημάτων μειώνεται, οι τιμές των αγαθών και των υπηρεσιών αυξάνονται, επιβαρύνοντας τα νοικοκυριά και τις επιχειρήσεις. Η μείωση της αγοραστικής δύναμης των καταναλωτών έχει σημαντικές επιπτώσεις στην οικονομική δραστηριότητα, ενώ οι επιχειρήσεις βρίσκονται αντιμέτωπες με αυξημένα κόστη παραγωγής και μειωμένη κερδοφορία.
Μια άλλη συνέπεια είναι ότι οι χώρες που αντιμετωπίζουν κρίση χρέους συχνά αναγκάζονται να αποπληρώνουν τα χρέη τους σε υποτιμημένα νομίσματα. Αυτή η πρακτική μπορεί να οδηγήσει σε σημαντική απώλεια αξίας για τους πιστωτές, ιδιαίτερα εάν τα χρέη είναι σε διεθνές νόμισμα ή συνδεδεμένα με τον χρυσό. Επιπλέον, η αποπληρωμή των χρεών, με υποτιμημένα νομίσματα, ασκεί πρόσθετη πίεση στα παγκόσμια χρηματοοικονομικά συστήματα, καθώς οι πιστωτές υφίστανται ζημιές και μειώνεται η εμπιστοσύνη στο παγκόσμιο οικονομικό σύστημα.
Η κρίση χρέους που αναμένεται να συνεχιστεί θα μπορούσε να έχει βαθιές επιπτώσεις στη σταθερότητα των παγκόσμιων χρηματοοικονομικών συστημάτων. Οι τράπεζες και τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα που είναι εκτεθειμένα σε επισφαλή δάνεια ή σε χώρες που αντιμετωπίζουν κρίση χρέους θα αντιμετωπίσουν αυξημένους κινδύνους. Επιπλέον, τα κράτη θα αναγκαστούν να αναθεωρήσουν τις οικονομικές τους πολιτικές, προσπαθώντας να περιορίσουν τα ελλείμματα και να βρουν τρόπους για τη σταθεροποίηση του νομίσματός τους.
Σε παγκόσμιο επίπεδο, η κρίση αυτή θα μπορούσε να οδηγήσει σε αλλαγές στον τρόπο με τον οποίο οι χώρες διαχειρίζονται τα χρέη τους, ενώ θα μπορούσε να ενισχύσει τις τάσεις προς την υιοθέτηση εναλλακτικών συστημάτων, όπως τα ψηφιακά νομίσματα ή άλλες μορφές περιουσιακών στοιχείων που θεωρούνται ασφαλέστερα. Η αναζήτηση σταθερών νομισμάτων και εναλλακτικών μορφών πλούτου θα μπορούσε να αναμορφώσει τις διεθνείς χρηματοοικονομικές σχέσεις και να οδηγήσει σε έναν επαναπροσδιορισμό των κυρίαρχων οικονομικών δομών.
*Ατσαλάκης Γιώργος, Οικονομολόγος, Αναπληρωτής Καθηγητής Πολυτεχνείου Κρήτης, Εργαστήριο Ανάλυσης Δεδομένων και Πρόβλεψης
