Όταν εμφανίσθηκε το ανθρώπινο είδος, πριν από 100.000 περίπου χρόνια και μέχρι πριν περίπου από 10.000 χρόνια, οπότε και εμφανίζονται οι πρώτες μόνιμες εγκαταστάσεις, οι άνθρωποι ζούσαν σε μικρές ομάδες περιπλανώμενοι, ως κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες.
Μεταξύ των ομάδων αυτών υπήρχαν βέβαια επαφές, αλλά αυτές ήταν αραιές και σπάνιες.
Μετά την ανάπτυξη της γεωργίας, τη μόνιμη εγκατάσταση, την παραγωγή πλεονάσματος τροφής, άρχισαν δειλά δειλά και οι πρώτες εμπορικές ανταλλαγές.
Έχοντας στο μυαλό μας αυτό το καλά θεμελιωμένο στην Ιστορία σχήμα, μπορούμε να συνάγουμε και συμπεράσματα για τη δυνατότητα εξάπλωσης λοιμωδών (μεταδοτικών) ασθενειών σε αυτούς τους πληθυσμούς.
Και να καταλάβουμε πώς η εξάπλωση, στην περίπτωση των κυνηγών τροφοσυλλεκτών, ήταν περιορισμένη, ενώ στην περίπτωση των γεωργών που συναλλάσσονται με άλλους πληθυσμούς ήταν και εκτενής και επίμονη.
Σκεφτείτε μια ομάδα κυνηγών τροφοσυλλεκτών 50 ατόμων στη βραχοσκεπή του Ασπροχάλικου στο Λούρο (μία σημαντική θέση παλαιολιθικής κατοίκησης στην Ήπειρο). Και μία άλλη, επίσης 50 ατόμων, στη βραχοσκεπή του Κλειδιού στο Βοϊδομάτη (μία ακόμη σημαντική θέση παλαιολιθικής κατοίκησης στην Ήπειρο). Μεταξύ τους η απόσταση είναι αρκετά χιλιόμετρα και για να φτάσεις από τη μία θέση στην άλλη πρέπει να περάσεις βουνά και κοιλάδες. Τώρα είναι χειμώνας και η κάθε ομάδα λουφάζει προστατευμένη από το κρύο. Μπορεί όμως να συναντηθούν το καλοκαίρι, κάπου ανάμεσα στους δύο καταυλισμούς. Ας πούμε για ψάρεμα στην Παμβώτιδα. Θα ανταλλάξουν απόψεις για το ψάρεμα, πληροφορίες για τόπους κυνηγιού, αλλά μπορεί να γίνει και καμία ανταλλαγή γυναικών, κανένα προξενιό. Ποιος ξέρει; Αλλά είπαμε, τώρα είναι χειμώνας… Και μάλιστα βαρύς… Κάπου κάπου ξεμυτίζουν για να κυνηγήσουν και ξαναμαζεύονται στη σπηλιά γύρω από τη φωτιά… Πενήντα νοματαίοι όλοι και όλοι… Ένας ιός, που μολύνει το αναπνευστικό, περνάει από τις νυκτερίδες, σε ένα από τα παιδιά… Από το παιδί στη μάνα, στη θεία, στον πατέρα, στους θείους και τα ξαδέρφια… Πενήντα νοματαίοι όλοι και όλοι… Μέχρι να βγει ο χειμώνας αρρώστησαν όλοι… Πέθανε μόνο ένας, ο δευτεροξάδερφος του πρώτου παιδιού. Δεν έδωσαν και ιδιαίτερη σημασία, πέθαναν και άλλοι μέσα στο χειμώνα. Καθώς όμως όλοι οι άλλοι επέζησαν, αφού αρρώστησαν, ο ιός δεν είχε που αλλού να πάει και μέχρι την άνοιξη εξαφανίσθηκε.
Όταν το καλοκαίρι βρέθηκαν με την άλλη ομάδα για ψάρεμα στην Παμβώτιδα, είχαν πολλά να πουν. Κάποιοι ανέφεραν και το γεγονός πως το παιδί είχε υψηλό πυρετό και μετά από κάποιες μέρες δεν μπορούσε να πάρει ανάσα. Αλλά δεν έδωσαν μεγαλύτερη σημασία. Οι άλλοι βέβαια είχαν πεθάνει πιο φυσιολογικά. Οι περισσότεροι από μολυσμένα τραύματα και κάποιοι από διάρροια… Αλλά τι τα θες και τα σκαλίζεις.. Μήπως μπορούσε να γίνει κάτι; Στο μεταξύ, είχαν γεννηθεί και δύο παιδιά…
Όσο και να κουβέντιασαν εκείνες τις μέρες, όσο και να αγκαλιάστηκαν, όσο και να φταρνίσθηκαν, ο ιός δεν μεταδόθηκε, γιατί είχε προ καιρού μολύνει όσους μπορούσε να μολύνει και είχε εξαφανισθεί πλέον από την κυκλοφορία μεταξύ των ανθρώπων. Για πάντα…
Τα χρόνια πέρασαν, τα πράγματα άλλαξαν. Τα εγγόνια των εγγονών, των εγγονών, των εγγονών, των εγγονών… των δύο αυτών ομάδων, άρχισαν να καλλιεργούν τη γη και να βόσκουν κοπάδια προβάτων. Η παραγωγή πλούσια, το κρέας αρκετό πλέον για να χορτάσουν όλοι και το αλεύρι, αχ αυτό το αλεύρι από τα σιτηρά που μπορούσες να το χρησιμοποιήσεις ως τροφή όλο το χρόνο. Αρκεί να το αποθήκευες σε ξηρό μέρος και να το πρόσεχες από τις ορδές των ποντικών. Αν το έκανες αυτό, είχες να φας όλο το χειμώνα και δεν χρειαζόταν πλέον να κυνηγάς κάθε μέρα. Περισσότερα στόματα πλέον μπορούσαν να τραφούν. Οι άνθρωποι αυξήθηκαν. Άρχισαν και τα ταξίδια με σκοπό τις ανταλλαγές αγαθών, μιας και είχαν πλεονάσματα. Στάρι αυτοί, γούνες οι άλλοι. Κριθάρι αυτοί, ξερά σύκα οι άλλοι.
Κάποια στιγμή εμφανίσθηκε μια ασθένεια. Υψηλός πυρετός, βήχας, γενικότερη σωματική κατάρρευση. Κάποιοι πέθαναν. Πριν περάσει το κακό, κάποιοι από την κοινότητα στάλθηκαν με σκοπό να ανταλλάξουν στάρι με γούνες αγριόγιδου, μερικά χιλιόμετρα βορειότερα. Μέχρι να επιστρέψουν, ο ένας πέθανε στο δρόμο, με υψηλό πυρετό και δύσπνοια. Το κακό κράτησε μερικούς μήνες και μετά η ζωή επανήλθε στους φυσιολογικούς της ρυθμούς.
Όμως, το κακό έκανε τώρα την εμφάνισή του στην δεύτερη κοινότητα, λίγες μόνο μέρες μετά την αναχώρηση της ομάδας της πρώτης. Πριν καταλαγιάσει, μερικοί της δεύτερης κοινότητας ξεκίνησαν για να ανταλλάξουν τομάρια αγριόγιδου για ξερά σύκα με μια κοινότητα μακριά, στη Θεσσαλία. Στο δρόμο αισθάνθηκαν αδιαθεσία, κατάφεραν όμως να ολοκληρώσουν την ανταλλαγή και να επιστρέψουν. Αρρώστησαν βαριά και οι τρείς, αλλά στο τέλος τα κατάφεραν. Και σε αυτή την περίπτωση, το κακό κράτησε μόνο μερικούς μήνες.
Χρόνια μετά από αυτά τα γεγονότα που σημάδεψαν τη ζωή των δύο κοινοτήτων, μια αποστολή εμπόρων από τη Θεσσαλία, έφτασε στην πρώτη κοινότητα για να ανταλλάξει ξερά σύκα με παστά ψάρια. Ένας από αυτούς φαινόταν ιδιαίτερα εξουθενωμένος. Οι πιο πολλοί το θεώρησαν φυσιολογικό. Το ταξίδι ήταν μακρύ. Κάποιοι όμως, οι γεροντότεροι, συνδύασαν την παρατήρηση αυτή με την αρρώστια που ξέσπασε στην κοινότητα, αμέσως μετά την αποχώρηση της αποστολής από τη Θεσσαλία. Πυρετός, βήχας, δύσπνοια άρχισαν να ταλαιπωρούν όλο και πιο πολλούς συντρόφους τους. Οι γεροντότεροι θυμήθηκαν την αρρώστια που τους είχε βρει πριν από χρόνια. Και το αίμα τους πάγωσε από το φόβο. Παρατήρησαν όμως πως αυτοί που είχαν πριν χρόνια τα ίδια συμπτώματα, δεν μολύνονταν τώρα. Αλλά αυτοί που δεν είχαν αρρωστήσει την προηγούμενη φορά, τώρα αρρώσταιναν. Και βέβαια, τα παιδιά που είχαν γεννηθεί στο μεσοδιάστημα αρρώσταιναν και αυτά. Εν μέρει, σκέφτηκαν, αυτό δεν είναι και τόσο κακό. Σε μια παρόμοια ασθένεια, πολύ παλαιότερα, είχαν παρατηρήσει, πως αρρώσταιναν τόσο αυτοί που δεν είχαν ξαναρρωστήσει, όσο και αυτοί που είχαν. Σε κάθε περίπτωση, αυτοί που γεννιόντουσαν μετά το πρώτο κύμα της ασθένειας ήταν πάντα ευαίσθητοι στο δεύτερο. Αυτοί που γεννιόντουσαν μετά το δεύτερο κύμα, ήταν ευαίσθητοι στο τρίτο κ.ο.κ.
Τις ασθένειες αυτές, που διατηρούνται για μεγάλα χρονικά διαστήματα, καθώς μπορούν πάντα να «σιγοκαίνε» σε κάποιο σημείο της Υφηλίου και να επιστρέφουν ξανά και ξανά, σε απομακρυσμένες μεταξύ τους κοινότητες, οι οποίες όμως διατηρούν επαφές, τις ονομάσαμε ασθένειες πλήθους. Και αυτό γιατί, όπως είδαμε, απαιτούν πολυπληθείς ανθρώπινες κοινότητες.
Και ενώ τα πράγματα είχαν έτσι, από την εποχή της γεωργοκτηνοτροφικής επανάστασης, η κατάσταση χειροτέρεψε καθώς ο ανθρώπινος πληθυσμός αυξήθηκε και δημιουργήθηκαν οι πρώτες πολυάνθρωπες πόλεις. Μετά το 1500, εποχή των μεγάλων ανακαλύψεων, οι ασθένειες πλήθους κάλυψαν πλέον όλη την Υδρόγειο. Πλήθος και τα παραδείγματα τέτοιων ασθενειών. Ευλογιά, φυματίωση, πανούκλα, διφθερίτιδα, γρίπη κλπ.
Την Ιστορία της ευλογιάς έχει ιδιαίτερη σημασία να την ανακαλούμε στη μνήμη μας, με αφορμή τη σημερινή πανδημία. Δε γνωρίζουμε την προέλευσή της, ξέρουμε όμως με σιγουριά πως η ασθένεια, από τον 6ο ακόμη αιώνα, ακολούθησε τους εμπορικούς δρόμους για να εξαπλωθεί από την Άπω Ασία, προς την Αραβική χερσόνησο και τη Μ. Ασία. Μια διαδικασία που κράτησε πολλούς αιώνες, μέχρι τελικά να προσβληθούν οι Σταυροφόροι εισβολείς και να την μεταφέρουν για τα καλά στην καρδιά της Ευρωπαϊκής ηπείρου. Και από εκεί στη Δ. Αφρική και στην Αμερική, μετά την ανακάλυψή της. Και ενώ στην Ασία και στην Ευρώπη ενδημούσε, προκαλώντας πολλούς βέβαια θανάτους, η εισαγωγή της στην Αμερική ήταν κάτι παραπάνω από καταστροφική. Υπολογίζεται πως το 90% των θανάτων των ιθαγενών της Αμερικής, δεν προήλθε από τα βόλια των Ευρωπαίων αλλά από την ευλογιά. Τον 20ο αιώνα, εκτιμάται πως η ευλογιά σκότωσε περί τα 300 εκ. ανθρώπους, ενώ μέχρι το 1967 οι αναφορές έκαναν λόγο για περίπου 15 εκ. κρούσματα ετησίως σε όλο τον κόσμο. Η Ιστορία όμως είναι διδακτική και για έναν επιπλέον λόγο. Έναντι της ευλογιάς αναπτύχθηκε το πρώτο στην ανθρώπινη ιστορία εμβόλιο και είναι η πρώτη ασθένεια πλήθους ιικής αιτιολογίας, που έχει πλήρως εκλείψει από την Υφήλιο. Με την εφαρμογή του εμβολίου.
Αν μας ενδιαφέρουν λοιπόν οι ανθρώπινες ζωές Σήμερα, διδασκόμαστε από το παρελθόν και σχεδιάζουμε το μέλλον με εργαλεία την Επιστήμη και την Τεχνολογία.
Από το παρελθόν κρατάμε τη γνώση πως οι ασθένειες πλήθους είναι ασθένειες που εμφανίσθηκαν ως επακόλουθο της γεωργοκτηνοτροφικής επανάστασης, που έδωσε τη δυνατότητα να παράγουμε πλεονάσματα τροφής, να αυξηθεί ο ανθρώπινος πληθυσμός και να αρχίσουμε τις ανταλλαγές. Σε αντιδιαστολή, οι κοινωνίες τροφοσυλλεκτών που προηγήθηκαν, δεν μπορούσαν να διατηρήσουν ασθένειες πλήθους. Τα μέτρα κοινωνικής αποστασιοποίησης απηχούν, στην παρούσα συγκυρία, αυτή τη γνώση.
Είμαστε μια προηγμένη κοινωνία 7 δισ. παραγωγών τροφής. Αντιμετωπίζουμε μια ασθένεια πλήθους που για την εξάπλωσή της και τη διατήρησή της στον πληθυσμό απαιτεί, μεγάλες κοινότητες και δίκτυο ανταλλαγών και επαφών. Και θα την αντιμετωπίσουμε, όπως αντιμετωπίσαμε όλες τις προηγούμενες ασθένειες πλήθους. Με την ανάπτυξη εμβολίων. Στο μεσοδιάστημα, μέχρι να ξεκινήσουν οι εμβολιασμοί, είναι προφανές, πως η αναχαίτισή της επιβάλλει τη λήψη μέτρων κοινωνικής αποστασιοποίησης.
Δεν πρόκειται συνεπώς για αποφάσεις περιορισμού της Ελευθερίας, αλλά για εφαρμογή, στην καθημερινή πρακτική, στοιχειωδών γνώσεων σχετικά με την ιστορική πορεία των ασθενειών πλήθους. Και ως εφαρμογή στέρεας Επιστημονικής Γνώσης, ο αυτοπεριορισμός, είναι προϊόν Ελευθερίας.
