Του Γεωργίου Ζγαρδανά*
Ο όρος κυριαρχία ενσαρκώνεται και ταυτίζεται με την ύπαρξη του κράτους, αφού χωρίς αυτό θα ήταν μια έννοια άνευ περιεχομένου. Χρησιμοποιώντας λοιπόν τον όρο κυρίαρχο κράτος, εννοούμε ένα κράτος αυτόνομο, ανεξάρτητο και ικανό να αποφασίζει μόνο του για τις υποθέσεις και την επικράτειά του. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι χειρίζεται τις εσωτερικές του υποθέσεις μόνο του.
Η κυριαρχία μπορεί να χωριστεί σε δυο κατηγορίες: την εσωτερική και την εξωτερική. Η εσωτερική κυριαρχία σχετίζεται με την διακυβέρνηση ενός κράτους, ώστε είτε ένα άτομο είτε μια ομάδα ατόμων ανάλογα με το πολίτευμα που επικρατεί να ασκούν την εκτελεστική και νομοθετική εξουσία εξασφαλίζοντας την εύρυθμη λειτουργία του κράτους. H εξωτερική κυριαρχία αντίθετα σχετίζεται με την εκτέλεση όλων των αρμοδιοτήτων που χαίρει κάθε κυρίαρχο και ανεξάρτητο κράτος όπως είναι: η σύναψη συμφωνιών πάσης φύσεως,η συνομολόγηση ειρήνης,η κήρυξη πολέμου κ.τ.λ. (1)
Η κυριαρχία διαθέτει κάποια ουσιώδη χαρακτηριστικά τα οποία είναι τα εξής:
- Η Μονιμότητα, πράγμα που σημαίνει ότι όσο υπάρχει και εξακολουθεί να είναι ανεξάρτητο ένα κράτος, τόσο θα υπάρχει και η κυριαρχία.
- Η Αποκλειστικότητα, που συνεπάγεται ότι ο κυρίαρχος μιας πολιτείας πρέπει να είναι ένας και μοναδικός.
- Η Πληρότητα, δηλαδή η κυρίαρχη δύναμη δεν υπόκειται σε κανενός είδους διάκριση,αλλά αντιθέτως εφαρμόζεται καθολικά και είναι όλοι υποχρεωμένοι να υπόκεινται στην κυριαρχία.
- Το αναπαλλοτρίωτο, είναι ένα ακόμα χαρακτηριστικό της κυριαρχίας. Κανένας δηλαδή δεν έχει την δυνατότητα να αφαιρέσει την κυριαρχία ενός κράτους.
- Η ενότητα που αποτελεί την πεμπτουσία της έννοιας της κυριαρχίας και πηγάζει από τον πόσο ενωμένα είναι τα μέλη ενός κράτους.
- Το αδιαμφισβήτητο, είναι ένα ακόμα χαρακτηριστικό,καθώς η ισχύς της κυριαρχίας δεν κινδυνεύει όσο υπάρχει κράτος.
- Ένα άλλο χαρακτηριστικό είναι το αδιαίρετο,το γεγονός δηλαδή ότι δεν μπορεί να χωριστεί αλλά παρουσιάζεται σαν μια και ενιαία.
- Η κυριαρχία είναι απόλυτη και δεν υπόκειται σε καμία άλλη εξουσία.
- Η πρωτοτυπία, με τον όρο αυτό εννοούμε ό,τι ο κυρίαρχος είναι αυτός που θα επιλέξει τον τρόπο με τον οποίο θα ασκήσει και θα χρησιμοποιήσει την κυριαρχία. (2)
Στη νεωτερική φιλοσοφική σκέψη συναντάμε μια πανσπερμία απόψεων, αντικρουόμενων ή και σύμφωνων πάνω στο ζήτημα της κυριαρχίας. Πρώτος ο Jean Bodin τον 16ο αιώνα χρησιμοποίησε τον όρο,επιθυμώντας να ενισχύσει το κύρος και την δύναμη του Γάλλου βασιλιά έναντι των φεουδαρχών και κατά συνέπεια να υποστηρίξει την εύκολη μετάβαση από ένα φεουδαρχικό καθεστώς σε ένα εθνικιστικό.(3)
Ο Grotius θεωρεί ότι είναι έμφυτη με την δημιουργία του κράτους και δεν εξαρτάται από τα συμβαλλόμενα μέρη. Ο στοχαστής όμως που απέδωσε τον όρο κυριαρχία,έτσι όπως τον γνωρίζουμε σήμερα είναι ο Thomas Hobbes, ο οποίος σχολίασε ότι σε μια κατάσταση πραγμάτων, σε μια πόλη ή κράτος, το άτομο ή το σύνολο των ατόμων που αναλαμβάνουν να θεσπίσουν νόμους και να προχωρήσουν στην διάκριση των εξουσιών, αυτό που καταφέρνουν συνήθως είναι να εξαλείψουν την ενότητα του κράτους.
Λίγο αργότερα τον 17ο και 18ο αιώνα οι αντιλήψεις του John Lockeκαι Jean Jacques Rousseau, παρατηρείται ότι συγκλίνουν και εισάγουν την βάση για την γένεση της λαϊκής κυριαρχίας, διατυπώνοντας την άποψη ό,τι οι πολίτες αποφασίζουν ελεύθερα να ορίσουν μια κυβέρνηση την οποία έχουν επιλέξει οι ίδιοι για να προασπίσει τα συμφέροντά τους και να διασφαλίσει την αρμονική συνύπαρξη των ανθρώπων της. (4)
Αυτή η τελευταία άποψη αντικατοπτρίζεται και στο κείμενο της Διακήρυξης της Αμερικανικής Ανεξαρτησίας στις 4 Ιουλίου 1776.Συμπερασματικά,το ενδιαφέρον εστιάζεται στο γεγονός ότι η λαϊκή και η εθνική κυριαρχία είναι όροι που συνδέονται άρρηκτα μεταξύ τους καθώς είναι απαραίτητα τόσο η ύπαρξη ενός έθνους,ενός δηλαδή συνόλου ανθρώπων που συνδέονται με κοινά χαρακτηριστικά όπως: γλώσσα, φυλή, θρήσκευμα, καταγωγή όσο και η ύπαρξη ενός οργανωμένου κράτους.(5)
Η Ευρώπη είναι αδήριτη ανάγκη να ενισχύσει την θέση και τον ρόλο της στον παγκόσμιο πολιτικό στίβο προκειμένου να κερδίσει εκ νέου την εμπιστοσύνη των κρατών που την απαρτίζουν πάνω στα παγκόσμια ζητήματα, όπως είναι το οικονομικό και μεταναστευτικό και ειδικότερα στο ζήτημα της κυριαρχίας. Είναι απαραίτητο να μεταβιβάζεται η κυριαρχία από το επίπεδο των κρατών στο επίπεδο οργάνωσης της Ένωσης όχι με την μορφή εξαναγκασμού, αλλά με βάση τις συνθήκες προσχώρησης. Αυτό που καταδεικνύεται ως πρόσφορο είναι ότι για να μπορέσει η Ευρωπαϊκή Ένωση να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά οποιαδήποτε απειλή είτε εξωτερικής είτε εσωτερικής φύσεως, θα πρέπει να βελτιώσει την εσωτερική της οργάνωση μέσω μιας μεγαλύτερης κάθετης, ομοσπονδιακής, εθνικής, περιφερειακής ολοκλήρωσης.
Γενικότερα αυτό που αποτελεί ουσιαστικά τροχοπέδη στην αποτελεσματικότητα της Ένωσης είναι η μεταφορά νομοθεσίας,η οποία σαφώς και θα διευκόλυνε την αντιμετώπιση ζητημάτων οικονομικών και μεταναστευτικών.Αυτό που πρέπει να τονιστεί είναι η ανάγκη για μεγαλύτερη εμπλοκή της Ένωσης στα διεθνή πράγματα, η αύξηση των πόρων της μέσα από την σύναψη εμπορικών και οικονομικών συμφωνιών και γενικά η συμμετοχή στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων για τον καθορισμό της πορείας της και των μικρότερων κρατών της.(6)
Με την εδραίωση παγκόσμιων δομών διακυβέρνησης στο επίπεδο συναλλαγών εμπορίου και οικονομίας, αντιλαμβάνεται κανείς ότι υπάρχει εκχώρηση της κρατικής εξουσίας. Τα κράτη είναι ιδιαίτερα συχνό φαινόμενο να εκχωρούν ένα σημαντικό κομμάτι της εθνικής τους κυριαρχίας συμμετέχοντας σε διεθνείς οργανισμούς. Αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα ότι το κράτος και η κυριαρχία παραπαίουν, αλλά ότι ενδεχομένως αναλαμβάνουν νέες αρμοδιότητες. Το βασικό πλεονέκτημα από την επικράτηση της παγκοσμιοποίησης είναι η απελευθέρωση των αγορών αφενός και η πρόοδος της κοινωνίας της πληροφορίας και της τεχνολογίας αφετέρου που οδήγησαν στην μείωση του κόστους συναλλαγών και στην εγκαθίδρυση της παγκόσμιας αγοράς.
Σταδιακά παρατηρείται μετατόπιση της σφαίρας αρμοδιοτήτων από την κρατική εξουσία σε άλλες ζώνες επιρροής και ανάπτυξη των διακρατικών σχέσεων και των σχέσεων των κρατών με άλλους διεθνείς φορείς από όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης. Στο παγκοσμιοποιημένο πλέον περιβάλλον, η κυριαρχία αλλάζει μορφή και από θεσμό, που υποδηλώνει την αυτονομία και την ανεξαρτησία ενός κράτους,μεταμορφώνεται σε θεσμό που ενσωματώνεται πλέον στις διακρατικές δομές.
Σίγουρα αυτές οι διακρατικές δομές διαθέτουν κάποιο βαθμό αυτονομίας εξαιτίας του γεγονότος ότι δεν υπάρχει άμεσος και εκτενής έλεγχος από τις κυβερνήσεις.Ωστόσο τα κράτη ακόμα και αν λειτουργούν σε αυτό το πλαίσιο, διαθέτουν μια μοναδική ικανότητα να μπορούν να ασκούν κάποιες από τις αρμοδιότητες τους και να συνεχίζουν σαν ατομικές μονάδες να διαδραματίζουν ένα κυρίαρχο ρόλο στο παγκόσμιο πολιτικό γίγνεσθαι. Η παραπάνω εκδοχή είναι η θετική εξέλιξη μέσα σε αυτό το συνεχώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον,η αρνητική παρουσιάζει το κράτος πλήρως αποδυναμωμένο μέσα στο παγκοσμιοποιημένο πλαίσιο χωρίς να μπορεί να επηρεάζει άμεσα και αποτελεσματικά την εθνική του οικονομία και κοινωνία.(7)
Τα νέα ζητήματα που προκύπτουν και αποτελούν κίνδυνο για όλους είναι καλύτερο να αντιμετωπιστούν σε παγκόσμιο επίπεδο παρά σε εθνικό.Αξίζει να σημειωθεί βέβαια ότι υπάρχουν πολλά παραδείγματα κρατών, όπως η Σομαλία, η Ζιμπάμπουε, το Κονγκό κ.α. που αδυνατούν να ελέγξουν τόσο τα σύνορα τους όσο και τις εσωτερικές τους υποθέσεις αν και είναι κυρίαρχα. (8)
Επιπλέον,το γεγονός ότι ένα κράτος μπορεί να συμμετέχει στην παγκόσμια διακυβέρνηση είτε μέσω ενός διεθνή οργανισμού είτε μέσω κάποιου άλλου φορέα δεν συνεπάγεται αυτόματα την μόνιμη δέσμευση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η Αγγλία που με το Brexit αποφάσισε να θυσιάσει την συμμετοχή της σε μια κοινή διακυβέρνηση με άλλα κράτη στο βωμό της εθνικής της κυριαρχίας και διακυβέρνησης.(9)
Η πολυεπίπεδη διακυβέρνηση στοχεύει στο να γκρεμίσει οποιοδήποτε τείχος εγείρεται μεταξύ διεθνούς και εσωτερικής πολιτικής.Σύμφωνα μάλιστα με τους Hooghe και Marks (2001a, σελ. 3-4) τρία είναι τα βασικά χαρακτηριστικά της πολυεπίπεδης διακυβέρνησης:
- Το κέντρο λήψης αποφάσεων σταδιακά μετατοπίζεται από το εθνικό επίπεδο σε άλλους φορείς ακόμα και παγκόσμιου βεληνεκούς.
- Συμπληρωματικά με το προηγούμενο χαρακτηριστικό, εφόσον οι αποφάσεις δεν λαμβάνονται πλέον μόνο σε εθνικό επίπεδο,αυτό εκ των πραγμάτων συνεπάγεται και μείωση της επιρροής των εθνικών κυβερνήσεων, ενδεχομένως και απώλεια ελέγχου.
- Η έννοια της άσκησης πολιτικής έχει αρχίσει να υπονομεύεται και το κέντρο βάρους να πέφτει στις διακρατικές ενώσεις που έχουν δημιουργηθεί.Τα υπερεθνικά μορφώματα είναι αυτά που πρωταγωνιστούν και συμμετέχουν πλέον ολοένα και περισσότερο στη διαμόρφωση της εθνικής πολιτικής και στην εξωτερική εκπροσώπηση των κρατών. Μέσα από αυτές τις νέες συνθήκες ανοίγονται πολύπλευροι δίοδοι αναζήτησης συμφερόντων. Η έννοια της πολυεπίπεδης διακυβέρνησης δεν προσπαθεί να υπονομεύσει το κράτος με την παραδοσιακή του σημασία και να το ξεπεράσει αλλά να εξαπλωθεί η διακυβέρνηση πέρα από αυτό.Σε αυτό το σημείο πρέπει να γίνει η διάκριση και να σημειωθεί η ειδοποιός διαφορά μεταξύ διακυβερνητισμού και υπερεθνισμού, στην πρώτη περίπτωση τα κράτη εκούσια εκχωρούν μέρος της κυριαρχίας τους και των εθνικών τους συμφερόντων σε μορφώματα,όπως είναι η Ευρωπαϊκή Ένωση,ενώ στην δεύτερη περίπτωση του υπερεθνισμού παραιτούνται πλήρως από την άσκηση της κυριαρχίας στο πλαίσιο εγκαθίδρυσης μιας υπερκρατικής δομής.Ουσιαστικά όμως αυτό που δεν διαθέτει η Ε.Ε. στην προκειμένη περίπτωση και δεν μπορεί να καταργήσει τελείως την κυριαρχία ενός κράτους είναι κατασταλτικούς μηχανισμούς,δηλαδή μια ευρωπαϊκή αστυνομία ή έναν ευρωπαϊκό στρατό προκειμένου να μπορεί να τον χρησιμοποιήσει σε περίπτωση μη συμμόρφωσης με τους νόμους της. Αντιθέτως οι Hooghe και Marks επισημαίνουν ότι δεν είναι απαραίτητο να υφίστανται οι παραπάνω μηχανισμοί αλλά αρκεί ο πολιτικός έλεγχος που είναι σε θέση να ασκεί.(10)
Οι συνέπειες της παγκοσμιοποίησης στη δομή του κοινωνικοπολιτικού συστήματος του εθνικού κράτους άρχισαν να γίνονται ορατές μόλις τα τελευταία χρόνια. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της τρέχουσας κατάστασης είναι ότι ο περιορισμός της κρατικής κυριαρχίας που συνεπάγεται και περιορισμό της λαϊκής κυριαρχίας. Επιπλέον η παγκοσμιοποίηση και ο αυξανόμενος ανταγωνισμός τείνουν να οξύνουν τις οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες τις οποίες είχε κατορθώσει τα τελευταία χρόνια να αμβλύνει επιτυχώς το κοινωνικό κράτος.(11)
Ένας άλλος κίνδυνος που ελλοχεύει είναι η διαρκής ανάπτυξη του «ατομισμού» (12),γεγονός που κλονίζει βαθύτατα την συνοχή της πολιτικής κοινότητας και την αρχή της αλληλεγγύης προκειμένου τα άτομα να ζουν αρμονικά. Επομένως οι πιέσεις που δέχεται το συνταγματικό κράτος και η κυριαρχία του από την εδραίωση της παγκοσμιοποίησης είναι έντονες τόσο για την άσκηση εθνικής πολιτικής όσο και για την εκπλήρωση των στόχων για τους οποίους δημιουργήθηκε το κράτος.
Συνοψίζοντας καταλήγουμε ότι το μοντέλο που πρέπει να εφαρμοστεί,βρίσκεται κάπου στην μέση,αφενός δηλαδή να μην εξαφανιστεί η έννοια της κυριαρχίας και τα κράτη να έρθουν αντιμέτωπα με την ουσιαστική και ολοκληρωτική εκχώρηση κυριαρχικών τους δικαιωμάτων και αφετέρου να δημιουργηθούν υπερεθνικές δομές οι οποίες όμως θα έχουν κάποια όρια στην άσκηση της πολιτικής τους.Πιθανότατα τα όρια αυτά θα πρέπει να τεθούν από τα κράτη που θα τις απαρτίζουν καθώς οφείλουν οι δράσεις τους να είναι σύμφωνες με την κυριαρχία των κρατών μελών.Τα οφέλη που μπορεί να προκύψουν από μια παγκοσμιοποιημένη κοινωνία είναι αντιληπτά σε τομείς όπως το εμπόριο και οι συναλλαγές αλλά αν η σφαίρα επιρροής τους μετατοπιστεί και σε άλλους τομείς τότε ίσως παρατηρηθούν περιστατικά ασυδοσίας.
*O Γεώργιος Ζγαρδανάς είναι αξιωματικός του ΕΣ, MSc Operational Research
**Το παρόν αποτελεί σύνοψη ερευνητικής εργασίας για το ΚΕΔΙΣΑ
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
(1) Prachi Juneja, 'What is sovereignty 'https://www.managementstudyguide.com/what-is-sovereignty.html
(2) http://www.politicalsciencenotes.com/essay/sovereignty-meaning-and-characteristics-of-sovereignty/254
(3) Άρης Στυλιανού, Θεωρίες του κοινωνικού συμβολαίου (1η έκδ, Πόλις, 2006, 60)
(4) Μανόλης Αγγελίδης, Θεωρίες της πολιτικής και του κράτους (Σαββάλας, 2005, 21)
(5) The editors of encyclopedia <https://www.britannica.com/topic/sovereignty>
(6) Anderson B, ' Imagined Communities', London: Verso, 2006
(7) BaumanZ, 'Παγκοσμιοποίηση. Οι συνέπειες για τον άνθρωπο' , 2004, σ. 92-93
(8) Vayrynen Raimo, ΄International Relations of the Asia-Pacific' (2001)1)227-246. Database: Political Science Complete
(9) https://www.debatingeurope.eu/2016/02/10/is-sovereignty-still-relevant-in-the-21st-century/#.W8Hl1tMzbIU
(10) Hooghe L. and Marks G, (2001b) 'Types of Multi-Level Governance'. European Integration Online Papers 5(11), available at <http://eiop.or.at/eiop/texte/2001- 011.htm>
(11) Bauman Z, 'Παγκοσμιοποίηση' ,σ. 33 επ.
(12) Giddens A, 'Ο Τρίτος Δρόμος', 1998, σ. 54.
