Το «σκληρό» 30% όσων πιστεύουν σε θεωρίες συνωμοσίας θα παραμείνει ως έχει και μετά την πανδημία, δηλώνει στο liberal.gr ο Κώστας Φουντουλάκης. Ο καθηγητής Ψυχιατρικής στο ΑΠΘ προσθέτει αυτό το κομμάτι των συνωμοσιολόγων μπορεί να προκαλέσει ζημιά όταν απαιτείται η συνεργασία του σε μια εθνική προσπάθεια, όπως με τους εμβολιασμούς ή με τη χρήση μάσκας.
Ο κ. Φουντουλάκης προσθέτει πως συνομιλώντας κανείς με όσους πιστεύουν σε θεωρίες συνωμοσίας γίνεται αντιληπτό ότι στη βάση τους βρίσκεται το συναίσθημα και κυρίως ο θυμός: «Έτσι εξηγείται και γιατί τα λογικά επιχειρήματα δεν «πολυπιάνουν». Διότι εκείνο που μετράει στις θεωρίες συνωμοσίας είναι ο θυμός, όχι η λογική».
Συνέντευξη στον Γιώργο Φιντικάκη
- Έχετε ασχοληθεί σε βάθος με τις επιπτώσεις της πανδημίας στην ψυχική υγεία του πληθυσμού. Τι δείχνουν τα ευρήματα των μελετών σας;
Δείχνουν διπλασιασμό του ποσοστού της κατάθλιψης σε ποσοστό γύρω στο 10%, όταν δε θα έπρεπε αυτό να ξεπερνά ένα 5%-6%. Δείχνουν διπλασιασμό των αυτοκτονικών σκέψεων και μια έντονη αύξηση του γενικότερου άγχους, χωρίς ευτυχώς αυτή να φτάνει σε κλινικά επίπεδα. Σε οικογένειες με προβλήματα - από εντάσεις μέχρι το απλό γεγονός της παρουσίας εφήβων- σίγουρα οι συνθήκες του lockdown, συνέβαλαν ώστε συχνά να ξεφεύγει ο έλεγχος.
Καταγράφονται επίσης πολλά τηλεφωνήματα στις γραμμές βοήθειας για ενδοοικογενειακά συμβάντα, κακοποίηση και συγκρούσεις. Η εκτίμηση είναι ότι όλα αυτά αυξήθηκαν, ωστόσο δεν γνωρίζουμε σε τι έκταση. Δεν είμαστε σε θέση να ζυγίσουμε την ακριβή επίδραση της πανδημίας ή κατά πόσο η πληθώρα των κλήσεων συνδέεται με την ενεργοποίηση περισσότερων γραμμών βοήθειας μέσα στην πανδημία. Στο θέμα για παράδειγμα της σεξουαλικής κακοποίησης, η εκτίμηση είναι ότι όπου προϋπήρχε ζήτημα, αυτό θα ενταθεί, ωστόσο δύσκολα μπορούμε να μιλήσουμε με ποσοστά.
- Αυτά που περιγράφετε, θα τα δούμε με ακόμη μεγαλύτερη ένταση να ξεδιπλώνονται μετά το τέλος της πανδημίας;
Η εμπειρία μας από την πρόσφατη δεκαετή οικονομική κρίση έδειξε ότι κάποια φαινόμενα ήρθαν για να μείνουν. Κάποια άλλα θα ξεφουσκώσουν με το που θα ανοίξουν κοινωνία και οικονομία και μαζί τους και οι δίαυλοι εκτόνωσης του άγχους. Σημειωτέον ότι σε πρωτόγνωρες καταστάσεις όπως αυτή που ζούμε σήμερα, ενεργοποιείται το λεγόμενο φαινόμενο του «προβολέα». Στρέφουμε δηλαδή πάνω στα προβλήματα τον «προβολέα», κάτι το οποίο αποφεύγουμε να κάνουμε σε φυσιολογικές περιόδους, όπου και τα ζητήματα στριμώχνονται κάτω από το χαλί.
Εκεί που σε κάθε περίπτωση μπορούμε να μιλήσουμε με νούμερα είναι όσον αφορά στην κατάθλιψη. Γνωρίζαμε ότι το ποσοστό του παγκόσμιου, όπως και του ελληνικού πληθυσμού, που πάσχει από κατάθλιψη, κινείται μεταξύ 3% και 6%. Τώρα αυτό κινείται κοντά στο 10%. Είχαμε επίσης μετρήσει τις αυτοκτονικές σκέψεις, οι οποίες ήταν της τάξης του 1% του γενικού πληθυσμού. Επίσης έχουν αυξηθεί.
- Συνδέονται κατά κάποιο τρόπο όλα τα παραπάνω με τις θεωρίες συνωμοσίας και αν ναι, με ποιόν;
Συνομιλώντας κανείς με όσους πιστεύουν σε θεωρίες συνωμοσίας γίνεται αντιληπτό ότι στην βάση τους βρίσκεται το συναίσθημα και κυρίως ο θυμός. Έτσι εξηγείται και γιατί τα λογικά επιχειρήματα δεν «πολυπιάνουν». Διότι εκείνο που μετράει στις θεωρίες συνωμοσίας είναι ο θυμός, όχι η λογική.
Από τις αναλύσεις που έχουν γίνει τόσο παγκοσμίως, όσο και από εμάς, προκύπτει ότι πιθανότατα, οι θεωρίες συνωμοσίας είναι ένας ψυχολογικός τρόπος διαχείρισης του θυμού, του άγχους και του φόβου απέναντι σε ένα περίπλοκο και απειλητικό κόσμο. Είναι πολύ πιο εύκολο να συγκεκριμενοποιείς την απειλή ή και να την αρνείσαι. «Δεν είναι τόσο πολλοί θάνατοι, πρόκειται για μια γριπούλα», είναι η πλέον συνηθισμένη και πιο δημοφιλής θεωρία συνωμοσίας διεθνώς.
- Ισχύει ότι όσοι πιστεύουν σε θεωρίες συνωμοσίας ανέρχονται σε ένα 30% του παγκόσμιου πληθυσμού; Και ότι αν προστεθούν σε αυτούς και οι λιγότερο βέβαιοι, δηλαδή όσοι απαντούν, «ίσως και να ισχύει η τάδε θεωρία», το ποσοστό ξεπερνά ακόμη και το 50%;
Καταρχήν, υπάρχει ένα «σκληρό» 30% του παγκόσμιου πληθυσμού που πιστεύει τέτοιες απόψεις. Από εκεί και πέρα υπάρχει μια κατάταξη στις θεωρίες συνωμοσίας: Από τις πιο αληθοφανείς, δηλαδή τις κοινωνικο-πολιτικά αποδεκτές, όπως ότι υπάρχει μια γενικότερη ιδεολογική συνωμοσία, μέχρι τις πιο παράδοξες, όπως ότι τα 5G κατευθύνουν τον ιό στους πνεύμονες ή ότι οι εξωγήινοι καθορίζουν τα πάντα.
Όσο επιχειρούμε να εστιάσουμε και να μετρήσουμε τους επιρρεπείς στις αληθοφανείς θεωρίες συνωμοσίας, τόσο αυξάνονται και τα ποσοστά. Για παράδειγμα, τα ποσοστά όσων πιστεύουν ότι τα πάντα κανονίζει η Λέσχη Μπίλντενμπεργκ ή ότι υπάρχει μια εβραϊκού τύπου συνωμοσία πάνω από τον πλανήτη, φτάνουν το 60% και 70%. Σχεδόν δύο στους τρεις συμπολίτες μας πιστεύουν αληθοφανείς θεωρίες! Είναι τρομακτικό το ποσοστό. Σχετική έρευνα διεξήγαγε πρόσφατα η Ιατρική Σχολή του ΑΠΘ, σε συνεργασία με το Πανελλήνιο Ιατρικό Σύλλογο και δημοσιεύτηκε στο Journal of Affective Disorders.
- Τα ποσοστά αυτά θα μείνουν τα ίδια και μετά το τέλος της πανδημίας;
Ας μην γελιόμαστε, το φαινόμενο υπήρχε, υπάρχει και θα συνεχίσει να υπάρχει. Ας ξεκαθαρίσουμε επίσης κάτι πολύ σημαντικό: Ο χώρος των συνωμοσιολογιών έχει απ’ όλα και για όλους. Είσαι λευκός ; Στα σκαριά βρίσκεται σχέδιο αντικατάστασης του λευκού πληθυσμού από μετανάστες. Είσαι μαύρος ; Στα σκαριά βρίσκεται σχέδιο εξόντωσης των μαύρων, προκειμένου να ξαναγίνουν αφεντικά οι λευκοί. Είσαι Εβραίος; Οι Ιρανοί παρασκευάζουν ιούς. Είσαι Ιρανός; Η CIA και οι Εβραίοι παρασκευάζουν ιούς. Είσαι δεξιόστροφος πολιτικά ; Υπάρχουν θεωρίες συνωμοσίας, όπως αυτές που λάνσαρε με μεγάλη επιτυχία ο Ντόναλντ Τραμπ. Είσαι αριστερόστροφος πολιτικά; Υπάρχουν τεχνοφοβικού τύπου θεωρίες.
Σας τα λέω αυτά για να γίνει κατανοητό ότι η αποδοχή μιας θεωρίας συνωμοσίας συνδέεται με την ψυχολογική ωριμότητα του πολίτη ανεξαρτήτως χρώματος, φύλλου, ιδιολογίας, πολιτικής προτίμησης. Τα πάντα εξαρτώνται από την ψυχολογική μας ωριμότητα, από το κατά πόσο έχουμε ανάγκη να πιστέψουμε μια συνωμοσιολογική εκδοχή του κόσμου που έχουμε στο μυαλό μας…
Ανακεφαλαιώνοντας υπάρχει ένα «σκληρό» 30% συνωμοσιολόγων, και ένα «μαλακό» 30%, το οποίο δεν καθορίζει τη ζωή του με βάση τέτοιες θεωρίες. Είναι για παράδειγμα όσοι δηλώνουν πως δεν πρόκειται να εμβολιαστούν, αλλά τελικά θα εμβολιαστούν. Απαντώντας επομένως στην ερώτησή σας θα έλεγα ότι το «σκληρό» 30% όσων πιστεύουν σε θεωρίες συνωμοσίας θα παραμείνει ως έχει και μετά την πανδημία. Το υπόλοιπο ποσοστό μετά το πέρας της Covid-19 εκτιμώ ότι θα ξεφουσκώσει.
- Υπάρχει «εμβόλιο» απέναντι στις θεωρίες συνωμοσίες; Έχετε κάποια πρόταση;
Το ζητούμενο είναι τι γίνεται με το «σκληρό» 30%, το οποίο μπορεί να προκαλέσει ζημιά όταν απαιτείται η συνεργασία του σε μια εθνική προσπάθεια, όπως με τους εμβολιασμούς ή με τη χρήση μάσκας. Εδώ, μιλάμε για ένα πολύ μεγάλο ποσοστό, ώστε να μπορεί να αντιμετωπιστεί απλά και μόνο με χρήση αστυνομικών μέτρων, όπως για παράδειγμα αυστηρά πρόστιμα σε όσους δε φορούν μάσκα.
Κοιτάξτε, ένα από τα θέματα που αναδύονται είναι ότι πρέπει να αλλάξει το εκπαιδευτικό σύστημα παγκοσμίως. Το σημερινό εκπαιδευτικό σύστημα κολακεύει τη συνωμοσιολογία. Ο τρόπος με τον οποίο μαθαίνουμε τα παιδιά μας να σκέφτονται, οι παραστάσεις που τους δίνουμε, τα εφόδια που τους προσφέρουμε στη ζωή, αποτελούν εύφορο έδαφος για τη συνωμοσιολογία. Σε όλο τον πλανήτη συμβαίνει αυτό, ακόμα και σε χώρες που προβάλλουν ένα εξιδανικευμένο και εξελιγμένο εκπαιδευτικό σύστημα.
Από εκεί και πέρα, όσο θα περνούν τα χρόνια, μαζί με την αλλαγή στα εκπαιδευτικά συστήματα και την πρόοδο της τεχνολογίας, θα μάθουμε και να γνωρίζουμε τον εαυτό μας καλύτερα. Πριν 200 ή και 100 χρόνια, αγνοούσαμε ότι ένα 20%-30% συμπολιτών μας διαθέτουν μια παράλογη άποψη για το τι συμβαίνει γύρω μας. Σήμερα το ξέρουμε, όπως επίσης ότι αυτό δεν αλλάζει εύκολα, καθώς πηγάζει από το συναίσθημα. Θα μάθουμε να συμβιώνουμε μαζί τους, όπως και εκείνοι θα μάθουν σιγά - σιγά να συμβιώνουν μαζί μας.
Έπειτα, μια και μιλήσαμε για πρόοδο της τεχνολογίας, σκεφτείτε ότι σε δύο - τρεις δεκαετίες από σήμερα, όταν οι κοινωνίες θα είναι πλέον απόλυτα αυτό-παρατηρούμενες και αυτό-αστυνομευόμενες, η πρόκληση δε θα είναι η κυριαρχία της λογικής, όσο η διατήρηση της προσωπικής ελευθερίας. Η πρόοδος της τεχνολογίας θα είναι τέτοια ώστε θα μπορεί να ελέγχεται και η παραμικρή ανθρώπινη δραστηριότητα.
Ήδη, στην δημόσια σφαίρα μιλάμε λιγότερο ελεύθερα απ’ ότι προ 20ετίας, υπό τον φόβο ότι κάποιος μπορεί να μας καταγράφει. Πριν 20 χρόνια έκαναν δηλώσεις οι πολιτικοί ότι παραποιήθηκαν ή παρεξηγήθηκαν οι δηλώσεις τους ή ζητούσαν συγνώμη για ατυχείς φράσεις; Δηλαδή η τεχνολογική εξέλιξη, έχει ήδη τροποποιήσει τη συμπεριφορά μας.
Από εκεί και πέρα, η περαιτέρω διείσδυση της τεχνολογίας στη ζωή μας, με τη χρήση καταγραφικών συστημάτων παντού, ένα είδος καλοήθους «μεγάλου αδελφού», θα δώσει τρόπων τινά «λύσεις» και σε θέματα που άπτονται, για παράδειγμα της κακοποίησης. Για παράδειγμα, ο ρόλος που παίζουν οι κάμερες και τα μικρόφωνα των κινητών που καταγράφουν οτιδήποτε και το κάνουν δημόσια προσβάσιμο είναι καταλυτικός, το είδαμε και πρόσφατα. Εγκλήματα, που όπως λέγαμε στην αρχή της συζήτησης, δύσκολα αποδεικνύονται, καθώς το θύμα φοβάται να τα καταγγείλει, στο μέλλον θα είναι πιο δύσκολο να διαπραχθούν. Στο μέλλον, το ζητούμενο δε θα είναι τόσο η κυριαρχία της λογικής, η ασφάλεια και η νομιμότητα όσο η διατήρηση της ατομικής ελευθερίας και της ιδιωτικότητας.
* Ο Κώστας Φουντουλάκης είναι καθηγητής Ψυχιατρικής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
