Τα μαθήματα της δεκαετίας [3]

Έθεσα ένα ερώτημα σε μερικούς ανθρώπους, τις απόψεις των οποίων διαβάζω καθημερινώς. Συγγραφείς και πανεπιστημιακοί οι περισσότεροι, και μία πολιτικός που εκτιμώ βαθιά. Η ερώτησή μου ήταν η εξής: «Τι μάθαμε κυρίως αυτή τη δεκαετία; Ή καλύτερα: τι θα έπρεπε να είχαμε μάθει;» Τις απαντήσεις τους διαβάσαμε τη Δευτέρα, στο πρώτο μέρος αυτού του αφιερώματος, και εχθές, στο δεύτερο, και θα διαβάσουμε σήμερα στο τρίτο και αύριο στο τελευταίο μέρος. Τους ευχαριστώ όλους πολύ — η τιμή που μου έκαναν ήταν πολύ μεγάλη. Και ευχαριστώ και εσάς, εκ των προτέρων, για τις κοινοποιήσεις.

* * *

Άννα Διαμαντοπούλου (Πρόεδρος του Δικτύου για τη Μεταρρύθμιση στην Ελλάδα και την Ευρώπη, πρ. Επίτροπος ΕΕ, πρ. Υπουργός): «Ίσως η κρίση της τελευταίας δεκαετίας να έβαλε στην αρχή στον μεγεθυντικό φακό τα ελαττώματά μας, αλλά αυτό οδήγησε σε μια πορεία ωρίμανσης τις πολιτικές ηγεσίες και την κοινωνία, που ακόμα συνεχίζεται»

Με το ξέσπασμα της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης το 2008, η Ελλάδα βρέθηκε στο μάτι του κυκλώνα, μ' ένα εξωφρενικό χρέος, με δυσθεώρητα δημοσιονομικά ελλείμματα και με ελάχιστη προετοιμασία απέναντι στις τεχνολογικές εξελίξεις. Η τυπική χρεοκοπία της αποφεύχθηκε χάρη στη συμμετοχή της στην Ευρωζώνη. Η δεύτερη δεκαετία του 21ου αιώνα ήταν σκληρή, τραυματική για το σύνολο των Ελλήνων πολιτών, αλλά κυρίως για τους πλέον αδύναμους. Ο μακροχρόνιος πολιτικός, οικονομικός και κοινωνικός παρασιτισμός οδήγησε τη χώρα ένα βήμα πριν τον όλεθρο.

Οι κρίσεις, όταν έχουν τόσο βαθιά οικονομικά και πολιτικά χαρακτηριστικά, δεν ανατάσσονται από την μια μέρα στην άλλη. Η αντιμετώπισή τους απαιτεί πολιτικούς αποφασισμένους και αφοσιωμένους για την ανόρθωση της πατρίδας, καθώς και αλλαγές στην κοινωνία που έχουν μεγάλη σχέση με τη γενικότερη παιδεία και όχι μόνο με το εκπαιδευτικό σύστημα.

Τι θα έπρεπε και τι πρέπει ν' αλλάξει ως αντίληψη, με βάση αυτά που μάθαμε ή κατανοήσαμε;

· Πριν απ' όλα αυτογνωσία. Η εξωπραγματική ευμάρεια που ζήσαμε ως κοινωνία στηριζόταν σε σαθρά θεμέλια που διαλύθηκαν στον μεγάλο οικονομικό σεισμό. Παρ' όλα αυτά, ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού πίστευε και πιστεύει ότι η επιστροφή στην προηγούμενη κατάσταση είναι, απλώς, θέμα εξαγγελιών ενός πολιτικού ηγέτη. Όπως χαρακτηριστικά είπε πρόσφατα ο Διονύσης Σαββόπουλος, «Ο κόσμος δεν θύμωσε επειδή αλόγιστα και αντιπαραγωγικά δανειζόμασταν και χρεοκοπήσαμε. Θύμωσε με τους πολιτικούς επειδή δεν είχαν την ικανότητα να συνεχίσουμε να δανειζόμαστε και ν' αναβάλλεται επ' άπειρον η χρεοκοπία». Πάνω σ' αυτή την αντίληψη βρήκε πρόσφορο έδαφος ο λαϊκισμός και σάρωσε τα πάντα. Η ανάγκη να αναλύσουμε τις πραγματικές αιτίες της δικής μας κρίσης, τα συλλογικά και ατομικά λάθη, ήταν ζητήματα που έμειναν επί μακρόν εκτός δημοσίου διαλόγου. Όμως, ο χρόνος που πέρασε οδήγησε στην αποκάλυψη του κυβερνήσαντος λαϊκισμού και βοήθησε στην εθνική αυτογνωσία. Ένα μεγάλο μέρος του ελληνικού λαού συνειδητοποιεί, πλέον, την πραγματικότητα και απαιτεί αλήθεια, πρόγραμμα και πράξη αντί για δημαγωγικές ρητορείες.

· Αξιοκρατία. Το ελληνικό κράτος από την ίδρυσή του υπήρξε λάφυρο των κομμάτων με καταστρεπτικές συνέπειες στην παραγωγή, την οικονομική δραστηριότητα και τη λειτουργία του Δημόσιου τομέα. Μπορούμε να διαλύσουμε αυτόν τον παρασιτισμό; Η απάντηση είναι σαφώς ναι, με  αξιοκρατία παντού! Χωρίς επετηρίδες και μονιμότητες και με τη λειτουργία του κράτους στα χέρια των ικανότερων και πλέον άξιων Ελλήνων και Ελληνίδων. Το σημαντικό είναι, όχι απλά να απαιτούμε αξιοκρατία, αλλά να ορθώσουμε τείχος απέναντι στην αναξιοκρατία.

·  Απολογισμός παντού και από όλους.  Πρόκειται για άγνωστη λέξη στους κατέχοντες δημόσια αξιώματα. Οι πολιτικοί ψηφίζονταν με βάση το τι υπόσχονταν και όχι το τι μπορούσαν πραγματικά να κάνουν. Οι ατέλειωτοι κατάλογοι υποσχέσεων οδήγησαν τον λαό στη θυμόσοφη, και συνάμα τυχοδιωκτική αντίληψη, ότι «το ένα στα δέκα που υπόσχεται αν κάνει, τότε θα είμαστε καλά». Χρειαζόμαστε την παιδεία του απολογισμού ώστε να την απαιτούμε συστηματικά και με διαφάνεια από όλους όσους κατέχουν δημόσια θέση. Αυτό πρέπει να γίνει ένα από τα βασικά κριτήρια με τα οποία οι πολίτες θα επιλέγουν τους πολιτικούς.

· Ο σεβασμός τού ανήκειν στο Έθνος. Μέσα στην περίοδο της δανεικής ευμάρειας μεγάλωσαν γενιές των οποίων αμβλύνθηκε σε σημαντικό βαθμό, εξαιτίας των μεγάλων ευχερειών που είχαν, η αίσθηση του καθήκοντος και της ανταπόδοσης στη χώρα. Σήμερα, στην εποχή της πιο έντονης παγκοσμιοποίησης, επανέρχεται επιτακτικά το αίτημα για  την ισχυρή αναβίωση του έθνους-κράτους. Η ανάγκη των πολιτών να ανήκουν στο εθνικό τους σύνολο είναι σαφής και εξηγήσιμη, μόνο που θα πρέπει όλοι να κατανοήσουν ότι είναι εξίσου αναγκαίο και αυτοί να υπηρετούν την εθνική τους οντότητα, την πατρίδα τους. Το μεγάλο στοίχημα μιας οργανωμένης πολιτείας είναι ο συνδυασμός του κοσμοπολιτισμού με την εθνική ταυτότητα και η δυνατότητα ενσωμάτωσης νέων πληθυσμών με σεβασμό, δικαιοσύνη και κανόνες.

· Ο σεβασμός προς τους νόμους και τη Δημοκρατία. Η  έλλειψη σεβασμού των συλλογικών κανόνων, των νόμων, της δημόσιας περιουσίας και του δικαιώματος της ελευθερίας έκφρασης αυτών που έχουν αντίθετη άποψη με τη δική μας είναι βασικές αδυναμίες μας, τις οποίες πληρώνουμε ακριβά. Η αποδοχή και η ιδεολογικοποίηση της βίας, η καταστροφή δημόσιας και ιδιωτικής περιουσίας ως επαναστατική πράξη, η προώθηση των δικαιωμάτων μιας ομάδας σε βάρος, πολλές φορές, όλης της κοινωνίας είναι στοιχεία που ανατρέπονται μέσα από πολιτικές, ιδεολογικές και κυρίως παιδαγωγικές διαδικασίες.

Τα παραπάνω θα είχε ενδιαφέρον να αποτελέσουν όχι μόνο συλλογικό αναστοχασμό, αλλά και ατομική αναζήτηση. Ας δούμε ο καθένας και η καθεμιά μας ποιο είναι το λάθος μας, αν συμβιβαζόμαστε με την αναξιοκρατία όταν μας βολεύει, αν κάνουμε προσωπικό απολογισμό, αν πραγματικά αγαπάμε την πατρίδα μας και αν σεβόμαστε τον διπλανό μας.

Ίσως η κρίση της τελευταίας δεκαετίας να έβαλε στην αρχή στον μεγεθυντικό φακό τα ελαττώματά μας, αλλά αυτό οδήγησε σε μια πορεία ωρίμανσης τις πολιτικές ηγεσίες και την κοινωνία, που ακόμα συνεχίζεται. Είθε…

* * *

Βασίλης Βαμβακάς (αναπληρωτής καθηγητής Κοινωνιολογίας της Επικοινωνίας στο Τμήμα Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ τού ΑΠΘ): «Μάθαμε να παθαίνουμε χωρίς να πεθαίνουμε»

Η δεκαετία που πέρασε ισοδυναμεί με αιώνες σε σχέση με άλλες δεκαετίες. Οποιοσδήποτε απολογισμός της είναι καταδικασμένος στη μερικότητα όχι μόνο εξαιτίας του υποκειμενισμού αλλά και γιατί έχουν συμβεί άπειρα γεγονότα που στιγμάτισαν τις ζωές όλων μας — δύσκολο να μπουν σε μια λογική σειρά.

Το ότι «πάθαμε και μάθαμε» δεν είναι καθόλου σίγουρο. Οι κοινωνίες ποτέ δεν μαθαίνουν σε εποχή κρίσης, φθοράς και διχασμού. Αυτό που πιθανότατα συνέβη είναι να καταλάβαμε, ένα μεγάλο μέρος της ελληνικής κοινωνίας δηλαδή, ότι δεν είμαστε μόνοι στον κόσμο. Ούτε στα αρνητικά ούτε στα θετικά.

Ο διττός ελληνικός εξαιρετισμός, είτε αυτός που σηματοδοτεί ένα ξεχωριστό και κυνηγημένο έθνος είτε αυτός που υπονοεί μια χώρα που δεν μοιάζει με τις άλλες προηγμένες χώρες της Δύσης (μια ανορθογραφία), διαψεύστηκε ολοσχερώς. Η Ελλάδα στη δεκαετία που πέρασε δεν υπήρξε ούτε εργαστήρι δοκιμής της νεοφιλελεύθερης αναλγησίας ούτε κοιτίδα επαναστατικής πρωτοπορίας. Υπήρξε η πρώτη ευρωπαϊκή χώρα που λόγω των διαρθρωτικών της αδυναμιών βίωσε την κρίση της παγκοσμιοποίησης σε πιο έντονο βαθμό, με λιγότερες δυνατότητες κατανόησης και απεμπλοκής από αυτήν.

Σήμερα ξέρουμε ότι όλες λίγο-πολύ οι ευρωπαϊκές χώρες (ακόμη και οι ΗΠΑ) μπήκαν στον πολιτικο-οικονομικό κύκλο της κρίσης που εμείς γνωρίσαμε πρώτοι, και μάλιστα σε πολλές περιπτώσεις με ακόμη μεγαλύτερα κρούσματα εθνικισμού, λαϊκισμού και εντέλει πολιτικού αδιεξόδου (βλ. Μεγάλη Βρετανία).

Άρα το δίδαγμα αυτής της δεκαετίας, αν υπάρχει και αν θέλαμε να το κάνουμε σύνθημα, θα ήταν: «Μάθαμε να παθαίνουμε χωρίς να πεθαίνουμε». Δεν είναι λίγο, δεν ξέρουμε αν είναι αρκετό.

* * *

Λώρη Κέζα (συγγραφέας και δημοσιογράφος): «Η πατριαρχία δεν πτοήθηκε από τους νόμους ισότητας που ψηφίστηκαν στο παρελθόν»

Δεν υπάρχει κανένα οριστικό κεκτημένο. Αυτό μάθαμε τα τελευταία δέκα χρόνια.

Πριν ξεκινήσει η οικονομική κρίση, είχαμε την εντύπωση ότι τα δικαιώματα και όλα τα προνόμια θα υπάρχουν στο διηνεκές, ανεξάρτητα από τις εξελίξεις. Αποδείχτηκε ότι τα πάντα μπορούν να καταρρεύσουν. Αποδείχτηκε ότι οι παθογένειες μπορούν να συμπαρασύρουν τις σωστές πολιτικές. Κεκτημένα όπως η οκτάωρη εργασία, η ασφάλιση, η αποζημίωση απόλυσης, ο βασικός μισθός χάθηκαν από το κάδρο. Ποιος θα έλεγε πριν από δέκα χρόνια ότι θα καταργηθεί ο δέκατος τέταρτος μισθός; Ήταν αδιανόητο.

Η Σιμόν ντε Μποβουάρ είχε πει ότι δεν υπάρχει κανένα οριστικό κεκτημένο. Μιλούσε για το γυναικείο κίνημα. Μάθαμε μέσα στη δεκαετία, εμπεδώσαμε δηλαδή, ότι οι γυναίκες προορίζονται για τη φασίνα. Η συμμετοχή τους στην πολιτική ζωή τα χρόνια της κρίσης είναι ισχνή. Επιπλέον, η τελευταία δεκαετία δυνάμωσε τις φωνές που ισχυρίζονται ότι «οι γυναίκες φταίνε που δεν συμμετέχουν, οι γυναίκες φταίνε που δεν γίνονται υπουργοί, οι γυναίκες φταίνε που δεν ψηφίζουν γυναίκες».

Μάθαμε λοιπόν ότι η πατριαρχία δεν πτοήθηκε από τους νόμους ισότητας που ψηφίστηκαν στο παρελθόν.

* * *

Ρωμανός Γεροδήμος (πολιτικός επιστήμονας, αναπληρωτής καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Bournemouth? το βιβλίο του «Ανταποκρίσεις από τον 21ο αιώνα» θα κυκλοφορήσει τον Ιανουάριο από τις εκδόσεις Παπαδόπουλος): «Ο ελέφαντας στο δωμάτιο της τελευταίας δεκαετίας ήταν μια μόνο λέξη που σπάνια χρησιμοποιήθηκε: η ευθύνη»

Τα 2010s ήταν η δεκαετία στην οποία η Ελλάδα έμαθε ότι μπορεί να επιβιώσει. Παρά τη χειρότερη οικονομική κρίση από την Κατοχή, παρά την ανεργία, τις περικοπές μισθών και συντάξεων, την απώλεια κεκτημένων, την παρακμή δημοσίων υπηρεσιών και την επιδείνωση της ποιότητας ζωής, παρά το τσουνάμι λαϊκισμού και πόλωσης, την αλλαγή οκτώ πρωθυπουργών, τις κυβερνήσεις συνασπισμού, τις συχνές εκλογές και το αντισυνταγματικό δημοψήφισμα, παρά την εμφάνιση και εγκληματική δράση της Ακροδεξιάς στο πολιτικό σύστημα και την ενίσχυση της Ακροαριστεράς εκτός αυτού, παρά την κρίση του δικαστικού συστήματος, την αποσάθρωση των ΜΜΕ και το brain drain – παρ' όλα αυτά, το πολιτικό σύστημα, η οικονομία, ο κοινωνικός ιστός και η θέση της Ελλάδας στην ευρωπαϊκή κοινότητα και αρχιτεκτονική ασφάλειας επιβίωσαν.

Μάθαμε ότι δεν υπάρχει αυτόματος πιλότος: ότι οι πράξεις έχουν συνέπειες, όπως και η απραξία? ότι η ύπαρξη σχεδίου και στρατηγικής έχει συνέπειες? όπως και η απουσία τους. Μάθαμε ότι το ένα άτομο έχει την ισχύ να κλονίσει ολόκληρο το σύστημα, είτε αυτό είναι μία εξουσιομανής πρόεδρος της Βουλής, είτε ένας επιδειξιμανής υπουργός Οικονομικών, είτε ένας ψυχικά τραυματισμένος τραμπούκος-λοχαγός των νεοναζί. Το ένα άτομο όμως μπορεί και να το σώσει, είτε αυτό είναι ένας τραπεζικός διοικητής που εργάζεται αθόρυβα και ακάματα στο παρασκήνιο, είτε ένας βουλευτής που με την ομιλία του ή την ψήφο του —τη μόνη διαφωνούσα ψήφο— θα εκφράσει μια σιωπηλή πλειοψηφία, είτε ένας εθελοντής που θα βοηθήσει τα ζώα που τραυματίστηκαν στις φωτιές.

Ο ελέφαντας στο δωμάτιο της τελευταίας δεκαετίας —το ταμπού της κοινωνίας— ήταν μια μόνο λέξη που σπάνια χρησιμοποιήθηκε: η ευθύνη. Μια κοινωνία που είχε μάθει να ρίχνει την ευθύνη στους άλλους αναγκάζεται να πάρει την ευθύνη πάνω της. Κι επειδή η κοινωνία αποτελείται μόνο από άτομα, τα άτομα —οι Έλληνες πολίτες— τη δεκαετία του 2010 έμαθαν ότι έχουν και αυτά πολιτική ευθύνη.

* * *

Καρολίνα Μέρμηγκα (συγγραφέας? μόλις κυκλοφόρησε το μυθιστόρημά της «Κάτι κρυφό μυστήριο» από τις εκδόσεις Μελάνι): «Μάθαμε ότι τίποτα δεν είναι αυτονόητο»

Τι μάθαμε αυτή τη δεκαετία — ή τι έπρεπε να είχαμε μάθει:

1. Τη σημασία της αποταμίευσης (πόσο δίκιο είχαν οι σχολικές εκείνες εκθέσεις).

2. Το ότι οι ψηφοφόροι δεν ξεχνούν και εκδικούνται. Ακόμα και πριονίζοντας τα ποδαράκια τους.

3. Το ότι η Ελλάδα παραμένει η χώρα τού «Παρά Τρίχα Γλιτώσαμε».

4. Το ότι η «Ενωμένη Ευρώπη» δεν είναι καθόλου ενωμένη και καθόλου αυτονόητη.

5. Το ότι γενικώς τίποτα δεν είναι αυτονόητο. Rewind για το ότι τα παιδιά πρέπει να εμβολιάζονται, η γη, ναι, είναι στρογγυλή, και η θεωρία του Δαρβίνου, ναι, ισχύει.