Η ασφάλεια των πτήσεων αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο της αεροπορικής δραστηριότητας, τόσο στη στρατιωτική όσο και στην πολιτική αεροπορία. Παρά την εντυπωσιακή πρόοδο της τεχνολογίας, τα αυστηρά πρωτόκολλα και την εντατική εκπαίδευση, αεροπορικά δυστυχήματα εξακολουθούν να συμβαίνουν.
Το παρόν άρθρο γράφεται με χρονική απόσταση από σχετικά πρόσφατο περιστατικό που απασχόλησε την κοινή γνώμη, με σεβασμό στη μνήμη των θυμάτων, και με σκοπό να φωτίσει πτυχές που συχνά αποσιωπώνται από τη δημόσια συζήτηση.
Η Πολεμική Αεροπορία – όπως και κάθε σοβαρός αεροπορικός οργανισμός – διαθέτει εσωτερικούς μηχανισμούς διερεύνησης, με σκοπό την κατανόηση των αιτίων κάθε συμβάντος και την αποτροπή μελλοντικών. Το ζητούμενο, ωστόσο, είναι κατά πόσον τα συμπεράσματα αυτών των ερευνών κοινοποιούνται και γίνονται αντικείμενο επεξεργασίας και αποδοχής από την κοινωνία.
Συχνά η κοινή γνώμη μένει με την εντύπωση πως τα αίτια είναι πάντα «μηχανική βλάβη» ή «κακές καιρικές συνθήκες», ενώ υποβαθμίζονται πιθανά σφάλματα χειρισμού. Αυτή η επιλεκτική πληροφόρηση προστατεύει μεν το κύρος της Αεροπορίας, αλλά δημιουργεί προβλήματα διαφάνειας, λογοδοσίας και, εν τέλει, ασφάλειας.
Τα διεθνή δεδομένα δείχνουν ότι ο ανθρώπινος παράγοντας είναι καθοριστικός. Το 71% των σοβαρών περιστατικών που διερευνήθηκαν από την Πολεμική Αεροπορία των ΗΠΑ το 2022 σχετίζονταν με ανθρώπινα λάθη. Αντίστοιχα, η FAA αποδίδει το 70–80% των στρατιωτικών και πολιτικών ατυχημάτων σε σφάλματα πιλότου. Ο ICAO επισημαίνει ότι η πρόληψη προϋποθέτει διαρκή εκπαίδευση, συστηματικό έλεγχο και υποχρεωτικές αναφορές.
Όταν όμως αυτή η γνώση δεν διαχέεται στην κοινωνία, χάνεται η ευκαιρία για ουσιαστική πρόληψη. Το κοινό παραμένει εγκλωβισμένο σε μια εξιδανικευμένη εικόνα του πιλότου ως «ήρωα» – με συγκινησιακούς όρους, όχι αντικειμενικούς.
Η αυθόρμητη – αλλά συχνά χωρίς να περνάει από κάποιο φίλτρο – ηρωοποίηση, ειδικά όταν αφορά θανάτους πιλότων, δημιουργεί φραγμούς στην αναζήτηση της αλήθειας. Τι ακριβώς συνέβη; Μπορούσε να αποφευχθεί; Υπήρχαν ευθύνες; Η τιμή και ο σεβασμός είναι αυτονόητα και αναγκαία. Όμως όταν η ηρωοποίηση λειτουργεί ως μηχανισμός αποφυγής της κριτικής, τότε υπονομεύει την ασφάλεια και την πρόοδο.
Επιπλέον, ο υπερτονισμός της επικινδυνότητας του επαγγέλματος ενδέχεται να λειτουργεί αποτρεπτικά για ικανά και άξια στελέχη που, παρότι ενδιαφέρονται για μια καριέρα στην Πολεμική Αεροπορία, αποθαρρύνονται από την εντύπωση ότι πρόκειται για αποστολή με προδιαγεγραμμένο υψηλό ρίσκο και περιορισμένα περιθώρια ασφάλειας. Έτσι, ενισχύεται ένας φαύλος κύκλος, όπου η δημόσια εικόνα της Πολεμικής Αεροπορίας – αντί να εμπνέει εμπιστοσύνη και επαγγελματισμό – αναπαράγει τον φόβο και αποδυναμώνει τη δεξαμενή των μελλοντικών στελεχών.
ΔΕΝ θα συνέβαινε όμως αν τα πορίσματα έπαυαν να είναι απόρρητα (εξαιρουμένων, φυσικά, διαβαθμισμένων στρατιωτικών πληροφοριών) και δινόταν στη δημοσιότητα, όπως ακριβώς συμβαίνει με τα πορίσματα που αναρτά στο διαδίκτυο το δικαστικό σώμα της ισχυρότερης αεροπορίας του κόσμου, αυτής των ΗΠΑ, βάσει του νόμου Freedom of Information Act. Παρόμοια πολιτική, αλλά κατόπιν αίτησης, εφαρμόζουν και η γνωστή μας RAF και η Καναδική Πολεμική Αεροπορία.
Η έννοια του ήρωα, κατά τον φιλόσοφο Andrew Bernstein, προϋποθέτει ηθικό μεγαλείο, αυτοθυσία και υπέρβαση. Δεν αρκεί ο τραγικός θάνατος για να απονεμηθεί ο τίτλος του ήρωα. Το δυστύχημα του John F. Kennedy Jr. το 1999, όπου η NTSB απέδωσε την πτώση σε έλλειψη κατάλληλης εκπαίδευσης, είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα αποσιώπησης κρίσιμων παραμέτρων προς όφελος του μύθου.
Στη στρατιωτική αεροπορία, η ανάδειξη του επαγγέλματος ως εξαιρετικά επικίνδυνου ενδέχεται επίσης να εξυπηρετεί και συντεχνιακού χαρακτήρα αιτήματα – όπως ειδικές εργασιακές ρυθμίσεις ή ευνοϊκή φορολογική μεταχείριση. Χωρίς να αμφισβητείται η δικαιολογημένη μέριμνα για τα δικαιώματα των ιπταμένων, είναι θεμιτό να ερωτάται κατά πόσον τέτοιες διεκδικήσεις αξιολογούνται με γνώμονα τη διαφάνεια και την κοινωνική αποδοχή.
Παράλληλα, στην πολιτική αεροπορία, ο φόβος της αρνητικής δημοσιότητας ή των νομικών επιπτώσεων μπορεί να οδηγήσει σε μετριοπαθείς ή ασαφείς δημόσιες ανακοινώσεις μετά από ένα συμβάν. Και στις δύο περιπτώσεις, το αποτέλεσμα μπορεί να είναι η αποδυνάμωση της εμπιστοσύνης του κοινού και η απώλεια πολύτιμων ευκαιριών για ουσιαστική βελτίωση της ασφάλειας.
Η ίδρυση ενός ενιαίου ανεξάρτητου φορέα για τη διερεύνηση αεροπορικών και σιδηροδρομικών ατυχημάτων στην Ελλάδα αποτέλεσε ένα θετικό θεσμικό βήμα προς την κατεύθυνση της διαφάνειας και της λογοδοσίας. Ο νέος οργανισμός, με την επωνυμία ΕΟΔΑΣΑΑΜ (Ενιαίος Οργανισμός Διερεύνησης Ατυχημάτων Μεταφορών), προέκυψε από τη συγχώνευση της Επιτροπής Διερεύνησης Ατυχημάτων και Ασφάλειας Πτήσεων (ΕΔΑΑΠ) — που είχε μέχρι πρότινος την ευθύνη διερεύνησης συμβάντων στην πολιτική αεροπορία — και της Επιτροπής Διερεύνησης Σιδηροδρομικών Ατυχημάτων και Συμβάντων (ΕΔΙΣΑΣ).
Ωστόσο, για να διατηρηθεί και να ενισχυθεί η αξιοπιστία του νέου αυτού φορέα, είναι απαραίτητο να του εξασφαλιστεί πλήρης θεσμική ανεξαρτησία και να αποκατασταθεί η εμπιστοσύνη της κοινωνίας στο έργο του. Κατά την άποψη του γράφοντα, το υψηλό κύρος που είχε οικοδομηθεί στο παρελθόν — ιδίως υπό την προεδρία του αείμνηστου Ακριβού Τσολάκη στην ΕΔΑΑΠ — ήδη έχει τρωθεί με την αμφιλεγόμενη εμπλοκή του νέου οργανισμού στην υπόθεση του σιδηροδρομικού δυστυχήματος στα Τέμπη.
Η πραγματική τιμή στους χαμένους πιλότους αποδίδεται με διαφάνεια, ειλικρίνεια και διάθεση βελτίωσης. Η ίδρυση ανεξάρτητου φορέα διερεύνησης αεροπορικών ατυχημάτων στην Ελλάδα είναι θετικό βήμα, υπό την προϋπόθεση διασφάλισης θεσμικής ανεξαρτησίας και αξιοπιστίας.
Η κοινωνία μας πρέπει να ωριμάσει και να πάψει να αναζητά ήρωες εκεί που χρειάζεται υψηλός επαγγελματισμός. Η ηρωοποίηση τιμά το παρελθόν. Η αλήθεια προστατεύει το μέλλον.
Βιβλιογραφία
1. Federal Aviation Administration (FAA). (2019). Aviation Safety Reporting System (ASRS) Annual Report. U.S. Department of Transportation. https://www.faa.gov
2. International Civil Aviation Organization (ICAO). (2020). Safety Management Manual (SMM). ICAO Document 9859, 4th Edition. Montreal, Canada: ICAO.
3. U.S. Air Force (USAF). (2022). Air Force Safety Center Annual Report. https://www.safety.af.mil
4. National Transportation Safety Board (NTSB). (2020). Aviation Safety Report: The Role of Fatigue in Aviation Accidents. https://www.ntsb.gov
5. ICAO. (2021). Human Factors in Aviation Safety. ICAO Journal, Volume 75, Issue 3, pp. 14–20.
6. NASA. (2020). Human Error in Aviation: The Role of Crew Resource Management. NASA Ames Research Center. https://www.nasa.gov
*Ο Κωνσταντίνος Τσινταράκης είναι Σμηναγός ε. α., κάτοχος πτυχίου Οργάνωσης & Διοίκησης Επιχειρήσεων, καθώς και μεταπτυχιακού τίτλου στα Οικονομικά των Επιχειρήσεων.
