Η ανθρώπινη διάσταση της τραγωδίας που χτύπησε την Τουρκία και τη Συρία κυριαρχεί αυτή τη στιγμή και δεν μπορεί παρά να κυριαρχεί. Για την ανθρωπότητα μια φυσική καταστροφή τέτοιας κλίμακας αποτελεί σκληρή υπενθύμιση της εύθραυστης και εφήμερης ανθρώπινης ύπαρξης. Ειδικότερα για χώρες σεισμοπαθείς, όπως η Ελλάδα, αποτελεί επιπλέον μια γνώριμη όσο και τρομακτική δοκιμασία. Πολλοί οργανισμοί και κράτη, ανάμεσά τους και η Ελλάδα, στέλνουν βοήθεια. Αυτή η διάσταση θα πρέπει να γίνεται αντιληπτή, σε τελική ανάλυση, ως απολύτως αυτονόητη.
Πέρα από την αυτονόητη αυτή διάσταση, τίθενται ερωτήματα αναφορικά με τις επιπτώσεις και τις συνέπειες του τρομακτικού σεισμού και των καταστροφών που προκάλεσε στην επόμενη ημέρα των ελληνοτουρκικών σχέσεων. Μια μεγάλη φυσική καταστροφή αποτελεί μεταβλητή που παρουσιάζεται πάντοτε ως εξωτερική, αλλά οι συνέπειές της δεν μπορούν να κατανοηθούν χωρίς αναφορά στις αλληλοσυσχετίσεις και τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ του φαινομένου και των αντιδράσεων, του υπόβαθρου, των σημασιολογήσεων του και των στρατηγικών αξιοποίησής του προς διαφορετικές κατευθύνσεις.
Πολλοί θυμήθηκαν τη διπλωματία των σεισμών. Πράγματι, η εύλογη αναφορά στη διπλωματία των σεισμών του 1999 μπορεί να αποτελεί βάση για ένα από τα πιθανά σενάρια της επόμενης ημέρας. Δεν θα πρέπει όμως να μας αποπροσανατολίσει από τις σημαντικές διαφορές. Υπάρχει καταρχήν το προφανές. Το 1999 οι σεισμοί, ισχυροί αλλά σίγουρα όχι συγκρίσιμοι με το 2023, έπληξαν και τις δυο χώρες σε διαφορετικό βαθμό: η αμοιβαιότητα της δοκιμασίας υπήρξε κομμάτι του κοινωνιοψυχολογικού υπόβαθρου.
Επίσης, τόσο η ελληνική βοήθεια στην Τουρκία τον Αύγουστο 1999, όσο και η τουρκική βοήθεια στην Ελλάδα, ένα μήνα αργότερα, αποτέλεσαν υπόθεση των κρατών αλλά και της κοινωνίας πολιτών στις δύο χώρες. Η κοινωνία των πολιτών είναι στη σημερινή Τουρκία εν πολλοίς ελεγχόμενη και παγωμένη. Πέρα όμως από αυτό, υπάρχουν κρίσιμες όσο και προφανείς διαφορές στη διεθνή συγκυρία, την περιφερειακή κατάσταση αλλά και την εσωτερική δυναμική στην ίδια την Τουρκία.
Είναι αυτή η τελευταία που μας οδηγεί σε ένα άλλο πιθανό σενάριο. Αυτό της προσπάθειας εκμετάλλευσης των σεισμών από το καθεστώς Ερντογάν. Προσπάθεια εκμετάλλευσης είτε για την ενίσχυση των πιθανοτήτων για νίκη στις εκλογές του Μαΐου, είτε για επιβολή κατάστασης έκτακτης ανάγκης.
Εάν το πρώτο ενδεχόμενο δεν μοιάζει σήμερα ιδιαίτερα εφικτό, στο μέτρο που η καταστροφή είναι καταρχήν πιθανότερο να πλήξει, παρά να ενισχύσει τη σημερινή κυβέρνηση, το δεύτερο αποτελεί σενάριο παράτασης της ζωής του καθεστώτος με νομότυπα μέσα.
Η κήρυξη κατάστασης έκτακτης ανάγκης από τον πρόεδρο Ερντογάν συζητιέται από μήνες, σε σχέση με την οξύτατη οικονομική κρίση και τις πιθανολογούμενες (και μέσω ερευνών κοινής γνώμης), επιπτώσεις της στους εκλογικούς σχεδιασμούς του καθεστώτος.
Όμως η βιβλική καταστροφή της 6ης Φεβρουαρίου αποτελεί, σε κάθε περίπτωση, κομβικό σημείο για τους περαιτέρω σχεδιασμούς του Ερντογάν. Είναι χαρακτηριστική η δήλωση του τούρκου προέδρου πριν λίγες ώρες ότι ο σεισμός της 6ης Φεβρουαρίου 2023 αποτελεί την μεγαλύτερη φυσική καταστροφή από το 1939.
Η φυσική καταστροφή περιλαμβάνεται στους (αρκετούς) λόγους για τους οποίους ο πρόεδρος της τουρκικής πολιτείας μπορεί να κηρύξει κατάσταση έκτακτης ανάγκης (σύμφωνα με το άρθρο 119 του τουρκικού συντάγματος όπως ισχύει βάσει της αναθεώρησης του 2017).
Με τον τρόπο αυτό θα επιχειρήσει να προλάβει και την αντιπολίτευση, η οποία εμφανίζεται ως ενωμένη αλλά δεν έχει ακόμα ορίσει τον υποψήφιο που θα αντιμετωπίσει εκλογικά τον Ερντογάν.
Κομβική καταστροφή, κομβική στιγμή σε ένα κομβικό έτος μιας μεγάλης επετείου.
Η προσφορά βοήθειας ενόψει μιας φυσικής καταστροφής είναι πολύτιμη υπενθύμιση του γεγονότος ότι, σε κάθε περίπτωση, παραμένουμε άνθρωποι και μας αγγίζει η δυστυχία του απέναντι.
Και τον Οκτώβρη του 2020, όταν σεισμός που σημειώθηκε ανοιχτά της Σάμου έπληξε σφοδρότατα την Σμύρνη, η ελληνική πλευρά έπραξε ορθότατα και πρόσφερε βοήθεια. Υπό άλλες συνθήκες, μια τέτοια χειρονομία θα αναμενόταν να συμβάλει στην επικράτηση μιας ύφεσης τις δύσκολες ελληνοτουρκικές σχέσεις.
Ταυτόχρονα όμως, δεν θα πρέπει να παραβλέπουμε την αμείλικτη πραγματικότητα: το καθεστώς Ερντογάν θα επιχειρήσει να εργαλειοποιήσει την καταστροφή για να βελτιώσει τη θέση του και στο εσωτερικό και στο εξωτερικό. Και στη Δύση και στην Ανατολή. Και στον πλούσιο, αναπτυγμένο κόσμο και στον Παγκόσμιο Νότο. Είναι αυτή τη στιγμή πρόωρο και παρακινδυνευμένο να πιθανολογήσουμε εάν θα τα καταφέρει.
Πάντως, η φόρμουλα στην οποία θα καταλήξει για να το πράξει, ενδέχεται να περιλαμβάνει την ελληνική διάσταση σε περισσότερο ή λιγότερο κρίσιμες δόσεις, ειδικά εάν περάσει μέσα από μια κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Δυστυχώς, ο τουρκικός αναθεωρητισμός θα εξακολουθήσει να μας απασχολεί, ανεξαρτήτως εσωτερικών, διεθνών, περιφερειακών και φυσικών συγκυριών. Για όλα τα σενάρια θα πρέπει, κατά συνέπεια, να είμαστε προετοιμασμένοι.
*Ο Κώστας Α. Λάβδας είναι Καθηγητής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και έχει εργαστεί σε κορυφαία πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ. Βιβλία και επιστημονικά άρθρα του έχουν δημοσιευθεί στα ελληνικά, τα αγγλικά και τα γερμανικά.
