Κρίσιμα κράτη-μέλη της ΕΕ εισέρχονται σε φάση πολιτικής αστάθειας. Η σχετική αποδυνάμωση του Μακρόν, η παραίτηση Ντράγκι στην Ιταλία και η χιονοστιβάδα προβλημάτων για την κυβερνητική συμμαχία στο Βερολίνο αποτελούν σημάδια υποχώρησης της αρχικά πολύ συνεκτικής ευρωπαϊκής προσέγγισης στα προβλήματα που έφεραν η πανδημία και, από τις 24 Φεβρουαρίου, η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία.
Όμως η πολιτική αστάθεια είναι η κορυφή του παγόβουνου. Είναι εύκολο να αποδίδεται η αστάθεια στις περίφημες δυνάμεις του αριστερού ή δεξιού λαϊκισμού. Όμως τα προβλήματα και τα κενά στη διαχείρισή τους συνιστούν βαθύτερα αίτια. Αναλογιστείτε την ενεργειακή κρίση. Τα κομμάτια του παζλ είναι πολλά: η βιαστική απόπειρα ενεργειακής μετάβασης, ο δύσκολος στόχος της ενεργειακής ασφάλειας, η υιοθέτηση από το Κρεμλίνο μιας πολιτικής αυξομειώσεων (και όχι διακοπής, όπως προέβλεπε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή) στην παροχή φυσικού αερίου, οι διαφορές ανάμεσα στις ΗΠΑ (όπου τα όποια προβλήματα δεν σχετίζονται με τον ρωσο-ουκρανικό πόλεμο, αντίθετα η ενεργειακή θέση τους ενισχύεται) και την Ευρώπη (όπου η ρωσική παροχή δεν μπορεί να αντικατασταθεί άμεσα και φθηνά, γι’ αυτό και αναπτύσσονται δύσκολα σενάρια δραστικής εξοικονόμησης ενέργειας) και όλα αυτά ενώ η Ρωσία αναζητά – μέχρι στιγμής επιτυχώς – εναλλακτικούς πελάτες. Η Κίνα και η Ινδία έχουν αυξήσει τις εισαγωγές αργού πετρελαίου από τη Ρωσία, συμβάλλοντας στην αντιστάθμιση των απωλειών από τις ακυρώσεις της Δύσης.
Οι μεγάλες ασυμμετρίες στην εξάρτηση των μελών της ΕΕ από τις ρωσικές ενεργειακές πηγές προκαλούν ζητήματα. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή επιχειρεί να βρει λύσεις με οριζόντιες μειώσεις στην κατανάλωση και με επίκληση μέτρων αλληλοβοήθειας στο πλαίσιο της «ενεργειακής αλληλεγγύης» που προωθείται με διαδικασία ειδικής πλειοψηφίας. Όπως ήταν αναμενόμενο, χώρες όπως η Ελλάδα, η Ισπανία και η Πορτογαλία εκφράζουν ήδη επιφυλάξεις για την προτεινόμενη μείωση κατά 15% από όλους της κατανάλωσης φυσικού αερίου.
Οι προκλήσεις δεν τελειώνουν εκεί. Η επανεμφάνιση μιας εκδοχής στασιμοπληθωρισμού επιβεβαιώνεται αλλά με σημαντικές αποκλίσεις μεταξύ κρατών της ΕΕ. Ενώ υπάρχουν πολλά υποβόσκοντα προβλήματα με δυνητικά εκρηκτικές κοινωνικές διαστάσεις. Π.χ. ακόμη και στη Γερμανία, η νέα κυβερνητική συμμαχία χρειάστηκε να επεξεργαστεί εξειδικευμένο σχέδιο για την αντιμετώπιση της στεγαστικής κρίσης σε πόλεις όπως το Βερολίνο. Σε λιγότερο εύρωστα κράτη μέλη, η στεγαστική κρίση θα αποτελέσει ακόμη δραματικότερη πρόκληση.
Στο επίπεδο της κυβερνητικής πολιτικής, η κρίση στην Ιταλία είναι δυνητικά η περισσότερο επιζήμια για τη σημερινή ισορροπία στην ΕΕ. Ο Ντράγκι αποτέλεσε σημαντικό παράγοντα ενίσχυσης της συνεκτικής ευρωπαϊκής προσέγγισης. Η πτώση της κυβέρνησης Ντράγκι και οι νέες εκλογές θα ανοίξουν το δρόμο σε πολιτικές δυνάμεις με αμφίσημες τάσεις αναφορικά με την αντιμετώπιση του Κρεμλίνου.
Στη Γαλλία, η κυβέρνηση μειοψηφίας θα αντέξει μέχρι την πρώτη μεγάλη αντιπαράθεση. Τυχόν νέες βουλευτικές εκλογές το φθινόπωρο θα οδηγήσουν τη γεωπολιτικά ισχυρότερη χώρα της ΕΕ σε σχετική εσωστρέφεια. Στο μεταξύ, η παρούσα εθνοσυνέλευση θα κληθεί να εγκρίνει και το σχέδιο πλήρους κρατικοποίησης του ενεργειακού κολοσσού Electricite de France. Με κύριο στόχο την ενίσχυση της ενεργειακής ασφάλειας της χώρας, το Παρίσι προωθεί μια στιβαρή πολιτική που όμως θα πρέπει να περάσει από μια εθνοσυνέλευση στην οποία η συμμαχία που στηρίζει τον Μακρόν δεν διαθέτει πια την πλειοψηφία.
Το πλαίσιο δίνει σήμερα ο συνεχιζόμενος ρωσο-ουκρανικός πόλεμος που εξελίσσεται μέσα από στάδια που προσφέρουν διαφορετικές ευκαιρίες και προβλήματα σε διαφορετικούς τρίτους δρώντες. Σε γενικές γραμμές: όσο συντηρείται η πολεμική φάση, προκύπτει μια προσωρινή ανάσχεση της εκδήλωσης της ευρωπαϊκής στρατηγικής αυτονομίας. Όμως το κόστος της βίαιης διπολοποίησης του πλανήτη είναι τεράστιο: αφενός ενισχύεται ο κίνδυνος περαιτέρω κλιμάκωσης του πολέμου, αφετέρου οι ευρωπαϊκές κοινωνίες εκτίθενται σε πιέσεις που σταδιακά θα οδηγήσουν σε απρόβλεπτες πολιτικές, περιφερειακές και διεθνείς συνέπειες.
Οι μορφές έμμεσης δημοκρατίας με τις οποίες λειτουργούμε έχουν προβλήματα αλλά δεν παύουν να συνιστούν τη μοναδική δυνατότητα που υφίσταται σήμερα για αποτελεσματική διακυβέρνηση με παράλληλη υπεράσπιση των φιλελεύθερων αξιών και των ατομικών δικαιωμάτων. Το ίδιο, τηρουμένων των αναλογιών, ισχύει σήμερα για την ΕΕ. Με όλα τα προβλήματά του, το ενωσιακό εγχείρημα είναι ταυτόχρονα πείραμα και μονόδρομος.
* Ο Κώστας Α. Λάβδας είναι Καθηγητής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και έχει διατελέσει, μεταξύ άλλων, Senior Research Fellow στο London School of Economics και κάτοχος της Έδρας Ελληνικών και Ευρωπαϊκών Σπουδών «Κωνσταντίνος Καραμανλής» στο Fletcher School of Law and Diplomacy του Πανεπιστημίου Tufts στις ΗΠΑ.
