Όταν εκείνο το πρωινό της 4ης Αυγούστου 1944 η Γκεστάπο έφθασε στον αριθμό 263 της οδού Prinsengracht στο Άμστερνταμ, για την έφηβη Εβραιοπούλα Άννα Φρανκ είχε πια έλθει η μοιραία στιγμή για να γραφτεί η τελευταία σελίδα αυτού που θα γινόταν το διασημότερο Ημερολόγιο όλων των εποχών. Σήμερα, 80 σχεδόν χρόνια μετά, το φως της δημοσιότητας βλέπουν νέα συγκλονιστικά στοιχεία.
Το Ημερολόγιο, που φυλάχθηκε από την Μίεπ Γκίες, οικιακή βοηθό της οικογένειας, δημοσιεύθηκε δυο χρόνια μετά τον θάνατο της Άννας, από τον πατέρα της, τον Όττο Φρανκ, τον μόνο που επέζησε από τα στρατόπεδα του θανάτου. Μέσα από τις σελίδες του, καθώς ο κόσμος έβγαινε από τον ναζιστικό εφιάλτη, οι φόβοι και οι ελπίδες μιας 15χρονης κοπέλας που έμεινε κλεισμένη για δύο χρόνια σ’ εκείνο το σπίτι, έγιναν κτήμα ολόκληρης της ανθρωπότητας.
Τόσα χρόνια μετά, η ανάγνωση του Ημερολογίου της, που έχει μεταφραστεί σε σχεδόν εβδομήντα γλώσσες και έχει πουλήσει πάνω από 30 εκατομμύρια αντίτυπα, εξακολουθεί να συγκλονίζει. Κι’ αν οι μαρτυρίες, οι απάνθρωπες εικόνες και τα ιστορικά ντοκουμέντα του Ολοκαυτώματος είναι αδιάψευστα, το ημερολόγιο ενός παιδιού που με κτηνώδη τρόπο περπάτησε την οδό του μαρτυρίου κατάφερε να μπει στα τρίσβαθα της καρδιάς εκατομμυρίων ανθρώπων στον κόσμο. Και συνεχίζει…
Μαζί με τους Φρανκ, συνελήφθησαν και τα μέλη της οικογένειας Βαν Πελς που κρύβονταν μαζί τους, καθώς και ο οδοντογιατρός Φριτς Πφέφερ. Η Άννα και η αδελφή της Μαργκότ βρέθηκαν αρχικά στο Άουσβιτς και μετά στο Μπέργκεν Μπέλσεν, όπου πέθαναν από τύφο τον Μάρτιο του 1945, λίγες μόλις εβδομάδες πριν από την είσοδο των Συμμάχων στο στρατόπεδο.
Ποιος πρόδωσε τους Φρανκ; Η μεγάλη έρευνα
Για το Ολοκαύτωμα των Εβραίων έχουν πια δοθεί όλες οι απαντήσεις. Ένα μόνο ερώτημα δεν είχε απαντηθεί μέχρι σήμερα: Ποιος πρόδωσε τους Φρανκ; Η ολλανδική αστυνομία πραγματοποίησε δύο έρευνες, μία το 1948 και μία το 1963. Χωρίς αποτέλεσμα. Κυρίως διότι οι έρευνες περιορίστηκαν γύρω από άτομα που αναφέρονταν στο Ημερολόγιο της Άννας, όπως ένας εργάτης σε αποθήκη που βρισκόταν στο ίδιο κτιριακό συγκρότημα ή ο μανάβης της γειτονιάς.
Την περασμένη Δευτέρα, παρουσιάστηκαν τα αποτελέσματα μιας νέας, διεθνούς αυτή τη φορά, έρευνας, της μεγαλύτερης σε διάρκεια αφού κράτησε πέντε χρόνια, αλλά και της πιο εκτεταμένης όσον αφορά στην συμμετοχή εμπειρογνωμόνων και στη χρήση της σύγχρονης τεχνολογίας.
Με επικεφαλής τον Βινς Πάνκοκ, έναν συνταξιούχο πράκτορα του FBI, γιο βετεράνου του πολέμου, στην έρευνα έλαβαν μέρος εγκληματολόγοι, ιατροδικαστές, ιστορικοί, αρχειονόμοι, εθελοντές, ερευνητές από το Ολλανδικό Ινστιτούτο Πολεμικής Τεκμηρίωσης.
Συνολικά πάνω από τριάντα άτομα ερεύνησαν χιλιάδες αρχεία, αξιολόγησαν εκατοντάδες χιλιάδες έγγραφα που βρήκαν σε οκτώ χώρες, μίλησαν με εβδομήντα επιζώντες αυτόπτες μάρτυρες. Χρησιμοποιήθηκαν επίσης υπερσύγχρονες μέθοδοι και ένα ηλεκτρονικό πρόγραμμα που λειτουργεί με τεχνητή νοημοσύνη, με την βοήθεια του οποίου αναλύθηκαν όλες οι λεπτομέρειες και μελετήθηκαν άνθρωποι, γεγονότα και δηλώσεις που στις προηγούμενες έρευνες είχαν αγνοηθεί.
Η έρευνα παρουσιάστηκε με την μορφή βιβλίου. Γραμμένο από την Ρόζμαρι Σάλλιβαν, υπό τον τίτλο «Η προδοσία της Άννας Φρανκ», κυκλοφορεί ήδη στα ολλανδικά και στα αγγλικά.
Οι ερευνητές, που εξέτασαν τριάντα διαφορετικά σενάρια, κατέληξαν στο πιθανότερο σενάριο, βάσει του οποίου ο προδότης ήταν ένα μέλος της εβραϊκής κοινότητας του Άμστερνταμ, ο συμβολαιογράφος Άρνολντ Βαν Ντεν Μπεργκ, επιφανές μέλος του Εβραϊκού Συμβουλίου της πόλης, την ίδρυση του οποίου είχαν επιβάλει οι Ναζί το 1941.
Πήραν το μυστικό στον τάφο τους
Επίσημα έγγραφα για την κατ' οίκον έρευνα και σύλληψη των οκτώ μελών των δύο οικογενειών και των δύο οικιακών βοηθών δεν υπάρχουν, γεγονός που δυσκόλεψε την έρευνα. Γνωστό έγινε μόνο πως επικεφαλής του κλιμακίου ήταν ο Αυστριακός αξιωματικός της Αστυνομίας και μέλος των SS Κάρλ Σιλμπερμπάουερ και ότι σ’ αυτό συμμετείχαν και δύο Ολλανδοί αξιωματικοί.
Στην υπόθεση υπάρχει και μια ακόμη κρίσιμη λεπτομέρεια: Φαίνεται ότι πριν από την επιδρομή υπήρξε μια τηλεφωνική επικοινωνία. Η πληροφορία για το κρησφύγετο έφτασε τηλεφωνικά στον Τζούλιους Ντέτμαν, υψηλόβαθμο αξιωματικό της ναζιστικής υπηρεσίας πληροφοριών.
Η ερευνητική ομάδα υποστηρίζει πως ένας τυχαίος πολίτης δεν θα έφθανε ποτέ ως αυτόν – το όνομά του δεν υπήρχε στον τηλεφωνικό κατάλογο, δεν μιλούσε καν ολλανδικά. Δεν μαθεύτηκε ποτέ ποιος του τηλεφώνησε. Ο Ντέτμαν αυτοκτόνησε στο κελί του μετά τον πόλεμο, παίρνοντας μαζί του το μυστικό.
Σύμφωνα με τους ερευνητές, ο Βαν Ντεν Μπεργκ είχε επαφές με υψηλόβαθμα στελέχη των Ναζί και ως συμβολαιογράφος ανέλαβε να διεκπεραιώσει πολλές αγοραπωλησίες τους, όπως η αναγκαστική «πώληση» έργων τέχνης στον Γκέρινγκ και η μεταβίβαση στον Γερμανό επιχειρηματία Αλόις Μηντλ της συλλογής του Ολλανδοεβραίου εμπόρου τέχνης Ζακ Γκούντστικερ. Η πλούσια συλλογή κατασχέθηκε μετά τον θάνατο του ιδιοκτήτη της σε ατύχημα, στη Μάγχη, μέσα σε πλοίο με το οποίο προσπάθησε να διαφύγει με την οικογένειά του, λίγο μετά την είσοδο των Ναζί στην Ολλανδία.
Ένα σημείωμα στο γραμματοκιβώτιο
Ωστόσο, το πιο πολύτιμο στοιχείο βρέθηκε στο αρχείο του επικεφαλής της ολλανδικής ερευνητικής ομάδας των αρχών της δεκαετίας του 1960. Ήταν ένα ανώνυμο σημείωμα που μετά τον πόλεμο, το 1946, ο Όττο Φρανκ βρήκε στο γραμματοκιβώτιό του. Στο σημείωμα αναφερόταν πως το κρησφύγετό της οικογένειάς του στο Άμστερνταμ περιλαμβανόταν σε μία λίστα που είχε παραδώσει ο Άρνολντ Βαν Ντεν Μπεργκ στο περίφημο Κεντρικό Γραφείο Εβραϊκής Μετανάστευσης, όπως κατ’ ευφημισμόν ονομαζόταν η υπηρεσία που οργάνωνε την μεταφορά των Εβραίων στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ο Όττο Φρανκ είχε καταθέσει το πρωτότυπο σημείωμα σε έναν συμβολαιογράφο.
Η υπηρεσία αυτή βρισκόταν στην Euterpestraat (δρόμος της -μούσας - Ευτέρπης), στον ίδιο δρόμο που «φιλοξενούσε» τα κολαστήρια της Γκεστάπο. Μετά τον πόλεμο η οδός μετονομάστηκε σε Gerrit van der Veenstraat, παίρνοντας το όνομα του ηρωικού Ολλανδού γλύπτη και αντιστασιακού, που μαρτύρησε εκεί το 1944, στα 42 του χρόνια.
Η ίδια η ιστορία του σημειώματος παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον:
Ένας Ολλανδός αστυνομικός, ο Άρεντ Βαν Χέλντεν, επικεφαλής της δεύτερης έρευνας, είχε κρατήσει ένα αντίγραφο του σημειώματος στο σπίτι του και το ανακάλυψε χρόνια μετά τον θάνατό του ο γιος του. Αυτός παρουσίασε στον Πάνκοκ το αρχείο του πατέρα του, τον Ιανουάριο του 2019. Ο έμπειρος επικεφαλής ερευνητής γνώριζε πως οι αστυνομικοί οι οποίοι ερευνούν σημαντικές υποθέσεις κρατούν αντίγραφα στο σπίτι τους και έτσι έφτασε στον γιο ενός από αυτούς, 55 χρόνια μετά.
Πάνω στο δακτυλογραφημένο σημείωμα ο Χέλντεν, είχε σημειώσει πως πρόκειται για αντίγραφο και πως το πρωτότυπο βρισκόταν σε έναν συμβολαιογράφο, φίλο του Όττο Φρανκ.
Ωστόσο, στον Χέλντεν ο Φρανκ είχε πει πως δεν γνώριζε κανέναν Βαν Ντεν Μπεργκ, οπότε το σημείωμα δεν περιελήφθη στην δικογραφία. Όπως, όμως, αποδεικνύεται, κάτι «τον έτρωγε» και κράτησε το σημείωμα στο δικό του αρχείο.
Αλλά φαίνεται πως ο πατέρας της Άννας έκανε την δική του έρευνα για να βρει τον συμβολαιογράφο. Μάλιστα, μετά τον πόλεμο, επισκέφθηκε στη φυλακή και συνομίλησε με έναν από τους αξιωματικούς που εισέβαλαν στο κρησφύγετο της οικογένειάς του.
Επτά χρόνια μετά τον πόλεμο, μετακόμισε στην Βασιλεία, ξαναπαντρεύτηκε και δημιούργησε το Ίδρυμα Άννα Φρανκ, που διαχειρίζεται τα πνευματικά δικαιώματα του Ημερολογίου.
Σήμερα, οι ερευνητές έχουν καταλήξει πως ο Βαν Ντεν Μπεργκ είχε επαφές με τους Ναζί κατακτητές, στην προσπάθειά του να προστατέψει την οικογένειά του. Η θέση του στο λεγόμενο Εβραϊκό Συμβούλιο (Judenrat) προστάτευε τον ίδιο, την σύζυγό του και τις τρεις θυγατέρες τους. Αλλά το 1944 άρχισε να κινδυνεύει και ο ίδιος, δεχόμενος πιέσεις να συνεργαστεί. Σύμφωνα με την έρευνα, υπέκυψε τελικά στις πιέσεις και φαίνεται πως αποκάλυψε διευθύνσεις με τα κρησφύγετα εβραϊκών οικογενειών.
Το ερώτημα που προβάλλει τώρα είναι γιατί ο πατέρας της Άννας, που πέθανε το 1980, δεν δημοσιοποίησε ο ίδιος το όνομα αυτού του ανθρώπου – ούτε στον διάσημο κυνηγό των Ναζί Σιμόν Βίζενταλ, που είχε προσωπικά ερευνήσει την υπόθεση.
Το μεγάλο δίλημμα του Όττο Φρανκ
Οι ερευνητές πιστεύουν ότι ο Όττο Φρανκ έλαβε αυτήν την δύσκολη απόφαση διότι δεν ήθελε να ζήσουν τα παιδιά και τα εγγόνια του με το βάρος της προδοσίας του πατέρα και παππού τους, ο οποίος πέθανε το 1950. Μια άλλη σκέψη είναι ότι ο Όττο Φρανκ, σοκαρισμένος από το γεγονός ότι η προδοσία προήλθε από έναν Εβραίο, δεν ήθελε να ρίξει λάδι στην φωτιά του αντισημιτισμού.
«Ο συμβολαιογράφος δεν ήταν κακός άνθρωπος. Βρέθηκε αντιμέτωπος με ένα τρομερό δίλημμα και αυτό πρέπει να το είχε αναγνωρίσει ο Όττο Φρανκ», είπε ένας από τους ερευνητές στην ολλανδική εφημερίδα «De Volkskrant». Επιπλέον, δεν έμαθαν ποτέ ποιος είχε γράψει το ανώνυμο σημείωμα.
Σε αντίθεση με άλλα μέλη του Εβραϊκού Συμβουλίου, η οικογένειά του συμβολαιογράφου δεν εκτοπίστηκε. Σύμφωνα με την εγγονή του, οι τρεις κόρες του κατάφεραν να κρυφτούν.
Πόσο κοντά στην αλήθεια βρίσκονται όλα αυτά; Οι ίδιοι οι ερευνητές δίνουν ένα 85% να είναι αληθινή η θεωρία τους. Ο επικεφαλής τους υποστηρίζει πάντως πως είναι το μόνο σενάριο όπου ο ένοχος είχε κίνητρο, γνώση και ευκαιρίες - τους τρεις, όπως λέει, πυλώνες κάθε ποινικής έρευνας. Απόλυτη βεβαιότητα ωστόσο εξακολουθεί να μην υπάρχει.
Ο ίδιος ο διευθυντής του Ιδρύματος Άννας Φρανκ, Ρόναλντ Λέοπολντ, συνιστά προσεκτική αξιολόγηση. «Πρέπει να είσαι πολύ προσεκτικός πριν παραδώσεις στην Ιστορία το όνομα του ανθρώπου που πρόδωσε την Άννα Φρανκ», είπε. «Πρέπει να είσαι 100%, 200% σίγουρος».
Μια τραγική φιγούρα
Αλλά και η συγγραφέας του βιβλίου σημείωσε πως στο ανώνυμο σημείωμα δεν αναφερόταν το όνομα του Όττο Φρανκ ως παραλήπτη. Το σημείωμα έλεγε «η διεύθυνσή σας προδόθηκε…». Κατά την Σάλλιβαν, ο Βαν Ντεν Μπεργκ έγραψε διευθύνσεις χωρίς ονόματα. «Αν θέλετε, τα έδωσε για να σώσει τον εαυτό του και την οικογένειά του. Προσωπικά πιστεύω πως ήταν μια τραγική φιγούρα», είπε.
Από την πλευρά του και ο επικεφαλής ερευνητής Πάνκοκ, αποφάνθηκε πως για τους θανάτους των ανθρώπων που χάθηκαν υπεύθυνοι ήταν οι Ναζί, που χρησιμοποιούσαν κάθε μέσο και υπέβαλαν τους ανθρώπους σε σωματικά και ψυχολογικά μαρτύρια και κάθε λογής εκβιασμούς για να πετύχουν στα εγκληματικά σχέδιά τους.
Και τελικά, όσο μεγάλο ενδιαφέρον κι’ αν προκαλεί η λύση του μυστηρίου, το Ημερολόγιο της Άννας Φρανκ, δώρο του πατέρα της για τα 13α γενέθλιά της, χάρη στο οποίο εκατομμύρια παιδιά σε όλον τον κόσμο έμαθαν για το Ολοκαύτωμα, παραμένει το μεγαλύτερο σύμβολο του διαρκούς αγώνα κατά του ναζισμού.
Κάθε άλλο παρά τυχαία, μπροστά στο πρωτότυπο Ημερολόγιο, που εκτίθεται στο Μουσείο – Σπίτι της Άννας Φρανκ στο Άμστερνταμ στέκονται με δέος πάνω από ένα εκατομμύριο άνθρωποι τον χρόνο.
*H Σοφία Βούλετψη είναι βουλευτής Β3 Νοτίου Τομέα Αθηνών, υφυπουργός Μετανάστευσης και Ασύλου, δημοσιογράφος
