Οι μαρτυρίες των ασθενών που έμειναν για μακρύ χρονικό διάστημα σε κλινικές covid η διασωληνωμένοι στην Εντατική δίνουν με τις γλαφυρές περιγραφές τους σάρκα και οστά στην αθέατη πλευρά της πανδημίας, την παρατεταμένη νόσο covid ή long covid σύνδρομο ή post covid σύνδρομο όπως την αποκαλούν οι ειδικοί. Πρόκειται για μια σχετικά νέα ιατρική οντότητα που απέδειξε ότι ο κορονοϊός εξακολουθεί να ρίχνει μακριά τη σκιά του ακόμα και στους ασθενείς που ανέρρωσαν αφήνοντάς τους σημαντικά υπολείμματα για εβδομάδες ή και μήνες.
Παρ’ ότι στην αρχή είχε εκτιμηθεί ότι η συχνότητα «υπολειμμάτων» μετά την νοσηλεία αφορούσε ένα περιορισμένο ποσοστό νοσούντων, νεότερες έρευνες έδειξαν πως τελικώς αφορά το 10% των ασθενών και μάλιστα χωρίς να απαιτείται ως προϋπόθεση το να έχει προηγηθεί βαριά νοσηλεία. Αν και τα υπολείμματα που «συνθέτουν» τα συμπτώματα με τα οποία εκδηλώνεται η long covid είναι σοβαρότερα και διαρκούν περισσότερο όταν ο ασθενής έχει νοσήσει βαριά και έχει παραμείνει για αρκετό διάστημα στη ΜΕΘ, η νέα αυτή ιατρική οντότητα μπορεί να ταλαιπωρήσει και αρκετούς ασθενείς που πέρασαν πιο ελαφριά τη λοίμωξη.
Περίπου 81.500 άνθρωποι με διαφορικής βαρύτητας long covid
Οι ειδικοί βέβαια υπογραμμίζουν ότι τα πολύ βαριά περιστατικά που έχουν παραμείνει για εβδομάδες ή και μήνες στην Εντατική αντιμετωπίζουνε και πολλές επιπλοκές, που προκαλούνται από τη νοσηλεία στην ΜΕΘ, όπως είναι για παράδειγμα ο κίνδυνος επιμόλυνσης από ανθεκτικά μικρόβια, οι ασθενείς που παίρνουν εξιτήριο από τις εντατικές ούτως ή άλλως έχουν υπολειπόμενα προβλήματα τα οποία συχνά συνθέτουν ένα μέρος από το «παζλ» του συνδρόμου long covid.
Στην πατρίδα μας έως τώρα έχουν καταγραφεί 815.068 κρούσματα και από την αρχή της πανδημίας έχουν εξέλθει από τις ΜΕΘ 3.387 ασθενείς. Συνεπώς κατ’ εκτίμηση 81.500 άνθρωποι έχουν εμφανίσει διαφορικής βαρύτητας long covid συμπτώματα, ενώ σε 338 ανθρώπους που βιώσαν τη μοναξιά, τον φόβο και την διασωλήνωση της Εντατικής, η σκιά της long covid είναι βαρύτερη κι εξακολουθεί να επηρεάζει την λειτουργικότητά τους και την καθημερινότητά τους.
Το νοσοκομείο «Αττικόν» ένα αμιγώς πανεπιστημιακό νοσοκομείο του λεκανοπεδίου Αττικής ήταν από τα πρώτα που δημιούργησαν διεπιστημονικό ιατρείο για την παρακολούθηση των ασθενών που έπαιρναν εξιτήριο είτε από την κλινική covid ή από τη ΜΕΘ, με τον καθηγητή πνευμονολογίας Στέλιο Λουκίδη, πρόεδρο της Ελληνικής Πνευμονολογικής Εταιρείας να αναφέρει ότι στις μακροπρόθεσμες επιπλοκές περιλαμβάνονται καρδιολογικά υπολείμματα (κυρίως μυοκαρδίτιδες), νευρολογικά υπολείμματα, μυοσκελετικοί πόνοι και άλλα προβλήματα.
«Έχω δει ασθενή 50άρη να βγαίνει από τη ΜΕΘ, να συνεχίζει τη νοσηλεία του σε κλίνη COVID και να μην μπορεί να κρατήσει στα χέρια του ένα ποτήρι νερό για να πιει. Άνθρωποι 40 και 50 χρόνων διαλυμένοι από τη λοίμωξη» υπογραμμίζει ο Στέλιος Λουκίδης προσθέτοντας πως οι περισσότερες μακροπρόθεσμες επιπλοκές του COVID υποχωρούν μετά από μερικούς μήνες και μετά το εξάμηνο η πορεία βελτιώνεται, με την εξέλιξη κάθε αναρρώσαντος ασθενούς να εξαρτάται βέβαια από το ιστορικό του και από τα υποκείμενα νοσήματα που μπορεί να έχει.
Η λοίμωξη covid βέβαια δεν είναι η πρώτη που αφήνει υπολείμματα στην καρδιά. Βλάβες μπορεί να αφήσει και μια βαριά πνευμονία μετά από γρίπη κι αυτό το γνωρίζαμε εδώ και χρόνια, όμως τα υπολείμματα της long covid είναι αρκετά πιο βαριά και διαρκούν μήνες περισσότερο. Ο καρδιολόγος Γιώργος Πλακογιαννάκης αναφέρει πως ένα υψηλό ποσοστό ασθενών οι οποίοι νόσησαν με covid ανεξάρτητα από το εάν πέρασαν πιο ελαφριά ή πιο βαριά τη λοίμωξη, πάνω στο τρίμηνο παρουσιάζουν ταχυκαρδίες (αρρυθμίες) και αύξηση της αρτηριακής πίεσης.
«Ο κορωνοϊός έχει ενοχοποιηθεί για μυοκαρδίτιδες, οξύ έμφραγμα του μυοκαρδίου, απορρύθμιση της προϋπάρχουσας καρδιακής νόσου, αρρυθμίες μεταξύ των οποίων ακόμα και κολπική μαρμαρυγή και πνευμονική υπέρταση, προβλήματα που χρήζουν προσοχής και στενής παρακολούθησης με υπερηχογράφημα καρδιάς. Η πιο συχνή καρδιολογική επιπλοκή που αφήνει ως υπόλειμμα ο COVID είναι η οξεία μυοκαρδίτιδα, μια φλεγμονή η οποία δημιουργείται είτε λόγω της τοξικότητας του ιού είτε λόγω της ανοσολογικής απάντησης του οργανισμού στον ιό, μέσω των κυτταροκινών. Συνήθως εμφανίζεται με εκδήλωση πόνου στον θώρακα, με παθολογικό ηλεκτροκαρδιογράφημα και ευρήματα στο υπερηχοκαρδιογράφημα. Άρα για τη διάγνωσή της χρειαζόμαστε υπέρηχο καρδιάς ή triplex» επισημαίνει ο Γιώργος Πλακογιαννάκης.
Όσο περισσότερα τα υποκείμενα νοσήματα, τόσο πιο «βαρύς» ο long covid
Ο γενικός κανόνας λέει πως όσο περισσότερα και πιο αρρύθμιστα τα υποκείμενα νοσήματα που μπορεί να έχει ένας ασθενής, τόσο πιο βαρύς ο αντίκτυπος της long covid. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να λάβουμε υπόψη πως ένα μεγάλο μέρος του ενήλικου πληθυσμού της χώρας, σχεδόν το 50%, έχει πρόβλημα δυσλιπιδαιμίας (υψηλής χοληστερόλης).
Επίσης περίπου 2,5 εκατ. Έλληνες έχουν αυξημένη αρτηριακή πίεση και σύμφωνα με τα τελευταία στοιχεία της ηλεκτρονικής συνταγογράφησης της ΗΔΙΚΑ πάνω από 1,1 εκατ. συμπολίτες μας είναι διαγνωσμένοι με σακχαρώδη διαβήτη, με το 90% να νοσεί από Διαβήτη τύπου ΙΙ ο οποίος συμπορεύεται με την παχυσαρκία. Άλλοι τόσοι εκτιμάται πως είναι οι Έλληνες με προδιαβήτη.
Οι ειδικοί αναφέρουν ότι κατά την νοσηλεία από την λοίμωξη του κορονοϊού ένας περίπου στους πέντε ασθενείς που θα πάρει εξιτήριο από το νοσοκομείο θα παραμείνει για μήνες με διαταραχή στην λειτουργία του παγκρέατος ή του ήπατος, με τον παθολόγο- διαβητολόγο Αντώνη Λέπουρα να εξηγεί πως οι διαβητικοί που νοσούν βαριά απορρυθμίζονται από την θεραπεία που τους χορηγείται μέσα στο νοσοκομείο (στην κλίνη covid ή στη ΜΕΘ) για να αντιμετωπιστεί η αναπνευστική τους δυσχέρεια, καθώς η χορηγούμενη δεξαμεθαζόνη απορρυθμίζει την γλυκαιμική ρύθμιση και συνεπώς όταν λάβει εξιτήριο ο ασθενής θα πρέπει να ρυθμίσει ξανά την γλυκόζη του.
Δημιουργία long covid ιατρείων
Η αναπληρώτρια υπουργός υγείας Μίνα Γκάγκα ήδη από τις πρώτες ημέρες ανάληψης των καθηκόντων της είχε ανακοινώσει ότι θα δημιουργηθούν ιατρεία long covid στα περισσότερα νοσοκομεία της «πρώτης γραμμής». Ήδη το ένα μετά το άλλο, τα νοσοκομεία που νοσηλεύουν ασθενείς με λοίμωξη κορονοϊού αποκτούν τέτοια διεπιστημονικά ιατρεία όπως το «Σωτηρία», ο «Ευαγγελισμός», το «Αττικόν» και το «Σισμανόγλειο» στην Αθήνα καθώς και το «ΑΧΕΠΑ», το «Παπαγεωργίου’ και το «Παπανικολάου» στη Θεσσαλονίκη, καθώς και τα περισσότερα πανεπιστημιακά νοσοκομεία της περιφέρειας.
ΣΕ όλα τα post covid ιατρεία ισχύουν τα προβλεπόμενα πρωτόκολλα για την αντιμετώπιση των ασθενών και αξίζει να σημειωθεί πως αυτή η προσπάθεια ξεκίνησε κυρίως από τους γιατρούς οι οποίοι παρακολουθούσαν ασθενείς μέσα στις μονάδες εντατικής θεραπείας και τις κλινικές covid. Ενδεικτικά, μια διεπιστημονική ομάδα γιατρών που παρακολουθεί τον ασθενή με post covid σύνδρομο αποτελείται από πνευμονολόγο, παθολόγο- λοιμωξιολόγο, νοσηλεύτρια και κοινωνική λειτουργό, ενώ υπάρχει συνεργασία με το καρδιολογικό τμήμα του νοσοκομείου, καθώς και με ψυχίατρο, νευρολόγο, ρευματολόγο και δερματολόγο.
Υπολλείμματα και στα παιδιά
Ενώ μέχρι και το τρίτο κύμα είχαμε μείνει παγκοσμίως με την εντύπωση ότι η νόσος covid δεν άφηνε υπολείμματα στα παιδιά, δυστυχώς οι νεότερες έρευνες διέψευσαν αυτή την πεποίθηση αποδεικνύοντας πως ούτε τα παιδιά είναι άτρωτα στον κορονοϊό και την βαριά σκιά του. Φαίνεται μάλιστα ότι στα παιδιά τα υπολείμματα μπορεί να είναι έντονα ακόμα κι αν τα ίδια πέρασαν τη νόσο σχεδόν ασυμπτωματικά.
Τα συμπτώματα με τα οποία εκδηλώνεται το long covid σύνδρομο περιλαμβάνουν κόπωση, δύσπνοια βήχα, πονοκεφάλους, πόνο στο θώρακα, μυαλγίες διαταραχές της γεύσης και της όσφρησης, ορθοστατική ταχυπαλμία και υπόταση, ενδοκρινολογικές διαταραχές, αϋπνία διαταραχές του θυρεοειδούς σακχχαρώδη διαβήτη αρθρίτιδες, διάρροιες, ημικρανίες και ψυχιατρικές διαταραχές όπως το μετατραυματικό σύνδρομο και την κατάθλιψη.
Στα παιδιά, τα καρδιολογικά και τα αναπνευστικά υπολείμματα είναι από τα πιο σοβαρά, μάλιστα χρειάστηκε να νοσηλευθούν έξι παιδιά με μυοκαρδίτιδα από επιπλοκή της λοίμωξης του κορονοϊού στο νοσοκομείο Παίδων «Αγλαΐα Κυριακού» όπως αναφέρει η καθηγήτρια παιδιατρικής – λοιμωξιολογίας Μαρίζα Τσολιά.
Από τη δική της την μεριά η αναπληρώτρια καθηγήτρια παιδιατρικής – εφηβικής ιατρικής Άρτεμις Τσίτσικα από την Β’ παιδιατρική κλινική του νοσοκομείου Παίδων «Αγλαΐα Κυριακού» και επιστημονική υπεύθυνη της Μονάδας Εφηβικής Υγείας εξηγεί ότι είναι πολύ βαρύς ο ψυχικός αντίκτυπος της long covid στα παιδιά γιατί με όλη την αδυναμία, την κόπωση και τα προβλήματα που τους δημιουργεί τα κρατάει μακριά από τις αγαπημένες τους δραστηριότητες και τα απομονώνει από τις παρέες τους. Έτσι έρχεται να προστεθεί σαν σταγόνα που ξεχειλίζει το ποτήρι μετά τα όσα έζησαν τα παιδιά στη διάρκεια των lockdown, με τα περιοριστικά μέτρα.
Δημιουργία πλαισίου αποκατάστασης από τον long covid
Η ύπαρξη του συνδρόμου long covid καθιστά απαραίτητη την θεραπεία πολλών ασθενών σε κέντρα αποκατάστασης και στην Ελλάδα το θεσμικό πλαίσιο για την αποκατάσταση των ασθενών- για το κατά πόσο θα έχουνε ποσοστό αναπηρίας κι άλλες λεπτομέρειες δεν έχει διαμορφωθεί μέχρι στιγμής παρότι στην Αμερική η long covid έχει αναγνωριστεί ως αναπηρία. Εδώ στην πατρίδα μας η αποκατάσταση σε ειδικά κέντρα καλύπτεται μόνο για όσους έχουν σοβαρή υπολειπόμενη νόσο μετά από νοσηλεία σε κλινική covid ή χρειάστηκε να εισαχθούν σε μονάδα εντατικής θεραπείας.
Ένα επιπλέον πρόβλημα που δημιουργείται είναι το γεγονός ότι λόγω της έξαρσης της πανδημίας και της μεγάλης αύξησης του αριθμού των κρουσμάτων που συμπαρασύρει αύξηση των νοσηλειών και των διασωληνώσεων αρκετά κέντρα αποκατάστασης μετατρέπονται στην περιφέρεια είτε σε «all covid» νοσοκομεία για να στηρίξουν το ΕΣΥ που έχει φτάσει τα όρια του ή παραχωρούν κλίνες για covid και non covid περιστατικά καθώς δεν περισσεύουν στο ΕΣΥ κρεβάτια για ασθενείς με άλλα προβλήματα υγείας (εγκεφαλικά, εμφράγματα, τραύματα από ατυχήματα, ογκολογικά νοσήματα κτλ).
Ήδη χθες 73 non covid ασθενείς βρίσκονταν πανελλαδικά σε λίστα αναμονής για κρεβάτι στη ΜΕΘ, και από τους 73 οι 50 βρίσκονταν στο λεκανοπέδιο Αττικής, ενώ ασθενείς με προγραμματισμένα ορθοπαιδικά, ουρολογικά και γυναικολογικά χειρουργεία αναφέρουν πως η αναμονή λόγω έλλειψης χειρουργικών κλινών μπορεί να φτάσει το 7μηνο!
Είναι λοιπόν φανερό πως σε αυτές τις συνθήκες η αλλαγή χρήσης των κέντρων αποκατάστασης και η παροδική διάθεση κλινών για άλλους ασθενείς (Covid και non covid) περιορίζει την διαχειριστική τους ικανότητα και είναι ένα ζητούμενο στο οποίο θα πρέπει να ενσκήψει το υπουργείο υγείας όπως και στο να αποζημιώνονται όλες οι απαραίτητες διαγνωστικές εξετάσεις που πρέπει να κάνουν κάθε δύο ή τρεις μήνες οι ασθενείς με υπολειπόμενη νόσο Covid.
Πρόκειται για εξειδικευμένες εξετάσεις που δεν μπορούν να γίνουν σε μία δομή υγείας της γειτονιάς, με τον καθηγητή Αιματολογίας του Πανεπιστημίου της Σορβόννης Γρηγόρη Γεροτζιάφα να υποστηρίζει από το Παρίσι ότι για την καλύτερη αντιμετώπιση και διαχείριση των περιστατικών covid και long covid θα πρέπει να υπάρξει μεγαλύτερη «εμπλοκή» των δημοτικών δομών και ενίσχυση της πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας, η οποία στην Ελλάδα αποτελεί το μεγάλο «αγκάθι», εκεί όπου υστερεί η Δημόσια Υγεία.
Θα πρέπει επίσης να ενισχυθούν από το κράτος (Υπουργείο Υγείας και Tοπική Αυτοδιοίκηση) τα προγράμματα νοσηλείας κατ’ οίκον που μέχρι τώρα υλοποιούνται στην πλειονότητά τους από Οργανισμούς και Αστικές Μη Κερδοσκοπικές Εταιρίες. Οι ασθενείς που θα εξέλθουν από το νοσοκομείο έχοντας «ξεπεράσει» την λοίμωξη για όσο διάστημα θα ταλαιπωρούνται από τα υπολειπόμενα συμπτώματα θα παραμένουν στο σπίτι τους και θα χρειαστούν εξετάσεις και ψυχοκοινωνική υποστήριξη, δηλαδή υπηρεσίες υγείας στις οποίες θα πρέπει να έχουν πρόσβαση από τον τόπο διαμονής τους.
Ευτυχώς μια από τις «προίκες» που μας εξασφάλισε η πανδημία είναι η τόνωση του προγράμματος «βοήθεια στο σπίτι» που υλοποιείται μέσω της τοπικής αυτοδιοίκησης. Τέτοια προγράμματα θα χρειαστεί να ενισχυθούν και να εξαπλωθούν σε κάθε γωνιά της Ελλάδας προκειμένου να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στις χιλιάδες των «αναρρωσάντων» που θα συνεχίσουν να ζουν ανάμεσά μας, κουβαλώντας τα υπολείμματα της λοίμωξης του κορονοϊού για μήνες ή ακόμα και για χρόνια….
