Οι πρόσφατες συγκεντρώσεις σε όλη την Ελλάδα και στο εξωτερικό με θέμα το δυστύχημα στα Τέμπη εξέπληξαν πολλούς. Εντυπωσιακές σε όγκο και παλμό, οι συγκεντρώσεις εξέφρασαν μια υποβόσκουσα δυσαρέσκεια του λαού. Αν και οι συγκεντρώσεις εξέπληξαν, η δυσαρέσκεια έχει καταγραφεί σε πολλές δημοσκοπικές μετρήσεις. Οι δείκτες που μετρούν την εμπιστοσύνη στους θεσμούς και την πορεία του κράτους είναι από τους χειρότερους στην Ευρωπαϊκή Ένωση.
Για την ευκολία της ανάγνωσης, θα χρησιμοποιήσουμε τους δείκτες του Ευρωβαρόμετρου, διότι είναι συστηματικές και πραγματοποιούνται με την ίδια ακριβώς μέθοδο, επιτρέποντας τη σύγκριση των ελληνικών επιδόσεων με εκείνες άλλων χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Τρεις είναι οι δείκτες στους οποίους θα αναφερθούμε. Η περιγραφή και η μεθοδολογία κατασκευής των δεικτών περιγράφονται στο άρθρο «Κατασκευάζοντας "Δείκτες Κοινωνικής Διάθεσης" με τα δεδομένα του Ευρωβαρόμετρου» και το πλήρες άρθρο είναι εδώ.
Στο παρακάτω διάγραμμα βλέπουμε τρεις δείκτες: Τον δείκτη προσωπικής ικανοποίησης (που συμπεριλαμβάνει την ικανοποίηση από τη ζωή, το επάγγελμα και την οικονομική κατάσταση της οικογένειας), τον δείκτη για την πορεία της χώρας (που συμπεριλαμβάνει τη γενική πορεία της χώρας, την ανεργία και την οικονομία) και τέλος τον δείκτη εμπιστοσύνης προς τους θεσμούς (στην κυβέρνηση, τη βουλή, τη δικαιοσύνη και τα κόμματα).
Οι δείκτες εκτείνονται από το -1 πολύ κακό έως το +1 πολύ καλός
Παρατηρούμε ότι ο δείκτης προσωπικής ικανοποίησης παρουσιάζει εντυπωσιακή βελτίωση από το 2017, αν και εξακολουθεί να υπολείπεται του Ευρωπαϊκού μέσου όρου. Γίνεται για πρώτη φορά θετικός το 2022 και το ποσοστό των πολιτών που έχουν αρνητικό δείκτη έχει μειωθεί σημαντικά, όπως δείχνει ο δεύτερος πίνακας. Από το 82% των πολιτών το 2017, πλέον μόνο το 31% έχει αρνητικό δείκτη. Το ποσοστό αυτό είναι ακόμη υψηλό σε σύγκριση με τον μέσο Ευρωπαϊκό όρο, που είναι 16%.
Σε αντίθεση με αυτή την εντυπωσιακή βελτίωση, οι άλλοι δύο δείκτες έχουν βελτιωθεί μεν, αλλά ανεπαίσθητα, και φυσικά παραμένουν από τους χειρότερους δείκτες στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Εντυπωσιακό είναι το ποσοστό των πολιτών (70% και 82% αντίστοιχα) που έχουν αρνητική γνώμη. Και στα άλλα κράτη της ΕΕ παρατηρείται μια δυσαρέσκεια, αλλά όχι τόσο μεγάλη.
Αν και οι αντικειμενικοί δείκτες τόσο της ανεργίας όσο και της οικονομίας έχουν βελτιωθεί σημαντικά, δεν παρατηρούμε ουσιαστική βελτίωση στην αντίληψη που έχουν οι πολίτες όσον αφορά αυτήν τη βελτίωση και η αρνητική εικόνα παραμένει. Είτε υπάρχει ανεργία είτε όχι, η αρνητική εκτίμηση έχει παγιωθεί. Αντίθετα, σε προσωπικό επίπεδο την αντιλαμβανόμαστε αυτήν τη βελτίωση και την καταγράφουμε.
Η εμπιστοσύνη στους θεσμούς
Πριν αναλύσουμε τα ευρήματα σχετικά με την εμπιστοσύνη στους θεσμούς, πρέπει να υπενθυμίσουμε ότι μετά το 2000, η Βουλή των Ελλήνων συγκρότησε διάφορες Εξεταστικές και Προανακριτικές Επιτροπές για τη διερεύνηση σημαντικών ζητημάτων. Ακολουθούν ορισμένες από τις πιο χαρακτηριστικές:
Πριν αναλύσουμε τα ευρήματα σχετικά με την εμπιστοσύνη στους θεσμούς, πρέπει να υπενθυμίσουμε ότι μετά το 2000, η Βουλή των Ελλήνων συγκρότησε διάφορες Εξεταστικές και Προανακριτικές Επιτροπές για τη διερεύνηση σημαντικών ζητημάτων. Ακολουθούν ορισμένες από τις πιο χαρακτηριστικές:
Εξεταστικές Επιτροπές:
- Υπόθεση Βατοπεδίου (2008)
- Υπόθεση Siemens (2010)
- Μνημόνια (2012)
- Δημοσιονομικά Στοιχεία (2012)
- Υπόθεση Novartis (2018)
- Διαχείριση Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης (2021)
- Υπόθεση Υποκλοπών (2022)
- Δυστύχημα Τεμπών (2023)
Προανακριτικές Επιτροπές:
- Υπόθεση Παπακωνσταντίνου (2013)
- Υπόθεση Παπαντωνίου (2018)
- Υπόθεση Novartis (2018)
- Υπόθεση Νίκου Παππά (2021)
Όλες αυτές οι επιτροπές ενίσχυσαν ή αποδυνάμωσαν την εμπιστοσύνη στους θεσμούς;
Σύγκριση Αποτελεσμάτων 2008 - 2024
Παρατηρούμε ότι, διαχρονικά, δεν υπάρχουν ουσιαστικές αλλαγές. Η δυσπιστία προς τους θεσμούς στην Ελλάδα αποτελεί ένα σταθερό φαινόμενο. Αν ο στόχος των διαφόρων επιτροπών ήταν η κάθαρση, είναι σαφές πως απέτυχαν πλήρως. Στην πραγματικότητα, τα ίδια τα κόμματα έχουν υποστεί απώλεια εμπιστοσύνης.
Σταθερή παραμένει η παρουσία στο κοινοβούλιο των ΝΔ, ΠΑΣΟΚ, ΣΥΡΙΖΑ και ΚΚΕ, ενώ κόμματα των άκρων ή διαμαρτυρίας εμφανίζονται και εξαφανίζονται. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν οι ΑΝΕΛ, η Χρυσή Αυγή, το ΜεΡΑ25 και η Ένωση Κεντρώων, τα οποία εκμεταλλεύτηκαν τη λαϊκή αγανάκτηση, αλλά τελικά εξαφανίστηκαν από τον πολιτικό χάρτη. Το ερώτημα είναι πόσα από τα σημερινά κόμματα θα βρίσκονται στην επόμενη Βουλή και ποια νέα θα αναδυθούν. Η απάντηση παραμένει αβέβαιη, αλλά ένα είναι βέβαιο: Η εμπιστοσύνη στα πολιτικά κόμματα θα παραμείνει χαμηλή.
Στην Ελλάδα, το 47% των πολιτών ενημερώνεται από το διαδίκτυο, το 29% από την τηλεόραση και μόλις το 2% από τον έντυπο τύπο. Πώς, όμως, αξιολογούν οι Έλληνες την αξιοπιστία των μέσων ενημέρωσης; Ο παρακάτω πίνακας συγκρίνει την εμπιστοσύνη των πολιτών στα ΜΜΕ στην Ελλάδα με τον μέσο όρο της Ε.Ε.:
Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (ΜΚΔ) είναι γνωστά για την ικανότητά τους να πολώνουν τη δημόσια συζήτηση. Οι ψευδείς πληροφορίες διαδίδονται με εξαιρετική ευκολία, ενώ ψεύτικοι λογαριασμοί δημιουργούνται συστηματικά για να κατευθύνουν την κοινή γνώμη ή να στοχοποιήσουν αντιφρονούντες. Σε ένα ήδη δυσμενές περιβάλλον γενικευμένης δυσπιστίας, η αδιάκριτη διάδοση fake news ενισχύει το αρνητικό κλίμα, μετατρέποντας τη δυσαρέσκεια σε αγανάκτηση και την αγανάκτηση σε οργή.
Η οργή ήταν το πρώτο συναίσθημα που υμνήθηκε στην Ιλιάδα: «Μῆνιν ἄειδε, θεὰ, Πηληϊάδεω Ἀχιλῆος». Ίσως, τελικά, να είναι το μοναδικό στοιχείο που μας συνδέει με τη σοφία των προγόνων μας.
*Αντώνης Παπακώστας, πρώην στέλεχος ΕΕ και Επιστημονικός Συνεργάτης, ΕΛΙΑΜΕΠ.
