Ο γιατρός Νικηφόρος Μεσσήνης, γεννημένος το σωτήριο έτος 1150 – ή, για να τιμήσουμε τη χρονολόγηση της αυτοκρατορίας του, το 6658 από κτίσεως Κόσμου – στέκεται στο δώμα του νοσοκομείου της Κωνσταντινούπολης, αγναντεύοντας με ικανοποίηση το Χρυσό Κέρας. Η δυναστεία των Κομνηνών κυβερνά και η ακμή της Αυτοκρατορίας αντανακλάται στην τέχνη των ψηφιδωτών που στολίζει ναούς και παλάτια. Με αυτήν την αυτοπεποίθηση οι γιατροί του Βασιλείου των Ρωμαίων θεραπεύουν με μεθόδους που ο υπόλοιπος κόσμος δεν υποψιάζεται.
Η ιατρική στο Βυζάντιο δεν ήταν απλώς μια πρακτική τέχνη· ήταν επιστήμη, θεωρία, δοκιμασμένη σοφία που περνούσε από γενιά σε γενιά. Οι αυτοκρατορικοί ιατροί μελετούσαν Γαληνό και Ιπποκράτη, μα και τους δικούς τους μεγάλους, όπως τον Ορειβάσιο και τον Παύλο τον Αιγινήτη. Τα νοσοκομεία της Κωνσταντινούπολης, αληθινές κιβωτοί γνώσης, δεν περιόριζαν τη θεραπεία σε προσευχές και ξόρκια, αλλά συνδύαζαν τη φαρμακολογία με τη χειρουργική και την ψυχική ανάταση.
Κι ύστερα, σαν τραγική ειρωνεία σε κάποιο χειρόγραφο του Ευριπίδη, ήρθε η πτώση. Η δυναστεία των Αγγέλων, ανίκανη και αλαζονική, άφησε τη Βασιλεύουσα στο έλεος μιας σκληρής μοίρας. Το 1204 οι σταυροφόροι κατέλαβαν την Κωνσταντινούπολη, τη λαφυραγώγησαν, την έσκισαν κομμάτι-κομμάτι σαν άρπαγες ενός πολύτιμου χειρογράφου. Ο Νικηφόρος, που τόσο αγάπησε την Πόλη, βρέθηκε στη Νίκαια, εκεί όπου η Αυτοκρατορία, αν και τραυματισμένη, έμελλε να ζήσει ξανά.
Όλα αυτά – οι θρίαμβοι και οι καταστροφές, οι γνώσεις και τα όνειρα, η πίστη στην επιστήμη και η προσήλωση στη θεραπεία – μεταφέρθηκαν στο χαρτί από έναν άλλο γιατρό, αιώνες αργότερα. Ο Ομότιμος Καθηγητής χειρουργικής Γιώργος Παπαγεωργίου, σαν ένας σύγχρονος προσκυνητής στη Μεγάλη Βιβλιοθήκη των Βυζαντινών, μελέτησε πηγές, αφουγκράστηκε την ηχώ μιας εποχής ξεχασμένης, και σήμερα μας φανερώνει μιαν άγνωστη κληρονομιά με τίτλο: «Η Ιατρική και τα Νοσοκομεία στο Βυζάντιο – μέσα από τη ζωή ενός γιατρού του 12ου αιώνα» (Ελληνικές Ομοιογραφικές Εκδόσεις).
O Ομότιμος Καθηγητής χειρουργικής Γιώργος Παπαγεωργίου
Η αφήγηση του βιβλίου ακολουθεί τον Νικηφόρο Μεσσήνη, έναν φανταστικό ιατροφιλόσοφο, ο οποίος, μαζί με τον μαθητή και διάδοχό του Νικόλαο Μελισσηνό, μας οδηγεί σε έναν κόσμο όπου η ιατρική δεν ήταν αποκομμένη από την κοινωνία, αλλά αναπόσπαστο κομμάτι της. Γιατί η ιατρική στο Βυζάντιο ήταν ανθρώπινη επαφή, νοσοκομεία όπου η θεραπεία περιλάμβανε φάρμακα και επεμβάσεις, αλλά και διατροφή, καθαριότητα, ξεκούραση – έννοιες που η υπόλοιπη Ευρώπη θα καθυστερούσε αιώνες να αντιληφθεί. Οι ξενώνες των μονών και τα αυτοκρατορικά ιατρικά κέντρα δεν ήταν ψυχροί χώροι απομόνωσης, αλλά τόποι φροντίδας όπου οι γιατροί αντιμετώπιζαν τους ασθενείς τους με σεβασμό, και οι νοσοκόμοι – συχνά μοναχοί και μοναχές –ήταν αφιερωμένοι στην ανακούφιση του πάσχοντα.
Μέσα από τις ιστορίες τους, ζωντανεύει ένας πολιτισμός με βαθιά ιατρική παράδοση, όπου η φροντίδα του ανθρώπου ήταν στο κέντρο της κοινωνικής οργάνωσης. Τα βυζαντινά νοσοκομεία υπήρξαν θεσμοί με τμηματοποιημένη λειτουργία, ιατρικές ειδικότητες και πρότυπα φροντίδας που δεν είχαν αντίστοιχο στη μεσαιωνική Ευρώπη. Ενσωμάτωναν πρακτικές που σήμερα θεωρούμε δεδομένες: κλινική εξέταση, διαχωρισμό ασθενών ανάλογα με την πάθηση, χρήση φαρμακευτικών σκευασμάτων βασισμένων στη γνώση της αρχαιότητας, αλλά και νέες θεραπευτικές τεχνικές. Σε αυτά τα νοσοκομεία, χειρουργοί, παθολόγοι, φαρμακοποιοί και νοσοκόμοι συνυπήρχαν σε ένα μοντέλο φροντίδας που προσομοίαζε στα σύγχρονα νοσοκομεία πολύ πριν αυτά υπάρξουν.
Το βιβλίο με πλούσια, επιμελημένη εικονογράφηση δίνει όλη την εποχή και τους πρωταγωνιστές της και μας θυμίζει μέσα από μια ολοζώντανη αφήγηση ότι οι ρίζες της οργανωμένης ιατρικής περίθαλψης στην Ευρώπη πηγαίνουν πίσω στο Βυζάντιο – μια αυτοκρατορία που, ενώ η ιστορία της συχνά επισκιάζεται από τις πτώσεις της, στην πραγματικότητα διαμόρφωσε θεσμούς που άντεξαν στο χρόνο.
Ο συγγραφέας του, Γιώργος Παπαγεωργίου, δεν είναι γιατρός που αγαπά την Ιστορία από την ασφάλεια του γραφείου. Δεν είναι από εκείνους που τη μελετούν κλεισμένοι ανάμεσα σε ράφια βιβλιοθηκών. Έχει συμμετάσχει σε αποστολές εθελοντικής ιατρικής στην Αφρική, προσφέροντας πολύτιμες υπηρεσίες σε τόπους όπου η ιατρική φροντίδα είναι πολυτέλεια: στην Ουγκάντα, την Τανζανία, σε απομονωμένα χωριά όπου ο χρόνος μοιάζει να κυλά με διαφορετικό ρυθμό. Εκεί όπου τα μάτια των παιδιών λάμπουν από περιέργεια και ελπίδα, εκεί όπου η ιατρική δεν είναι απλώς επιστήμη, αλλά πράξη ανθρωπιάς.
Κι όμως, ο ίδιος με την ίδια άνεση που γράφει για τα ταξίδια του στην καρδιά της Αφρικής, μπορεί να σε οδηγήσει πίσω στον χρόνο, σαν ένας ιστοριοδίφης που ανασύρει μνήμες από την τέφρα της Ιστορίας. Η αφήγησή του είναι ένας χάρτης, γεμάτος διαδρομές που ενώνουν το τότε με το τώρα. Από τις βυζαντινές κλινικές όπου οι γιατροί δούλευαν υπό το φως των λυχναριών, μέχρι τις σύγχρονες υπαίθριες μονάδες πρώτων βοηθειών στη σαβάνα, ο Παπαγεωργίου βλέπει την Ιατρική σαν μια διαχρονική αποστολή. Για εκείνον, η Ιστορία είναι ζωντανή εμπειρία, που συνεχίζεται και εξελίσσεται, όπως ακριβώς και η Ιατρική. Και είτε βρίσκεται μπροστά σε έναν ασθενή σε μια καλύβα, είτε ξεφυλλίζει συναξάρια αγίων, η έγνοια του παραμένει ίδια: το νοιάξιμο του ανθρώπου χθες και σήμερα.
Την Τετάρτη 19 Φεβρουαρίου 2025, στις 19:00, το αμφιθέατρο της Εθνικής Πινακοθήκης φιλοξενεί την παρουσίαση του βιβλίου «Η Ιατρική και τα Νοσοκομεία στο Βυζάντιο» του Γεωργίου Κ. Παπαγεωργίου, Καθηγητή Χειρουργικής και Ιστορίας της Ιατρικής. Το βιβλίο θα παρουσιάσουν οι Βάσω Ευαγγελοπούλου, Ιατρός Πνευμονολόγος, Εντατικολόγος, Σταύρος Γιαγκάζογλου, Αναπληρωτής Καθηγητής Δογματικής, ΕΚΠΑ, καθώς και ο ίδιος ο συγγραφέας. Χαιρετισμούς θα απευθύνουν η Όλγα Μεντζαφού, Ιστορικός Τέχνης, Πρόεδρος της Εθνικής Πινακοθήκης, ο Ιωάννης Μπράμης, Ομότιμος Καθηγητής Χειρουργικής ΕΚΠΑ, και ο Νίκος Κων. Χατζηγεωργίου, εκδότης.
