Ιρανές διασκεδάζουν σε πάρτυ ακούγοντας δημοφιλή (από τη Δύση) μουσική, πίνουν επίσης αλκοόλ όπως κι οι άνδρες συνομήλικοί τους, γελούν κι απολαμβάνουν τη στιγμή. Η εικόνα αυτή είναι υπαρκτή αλλά όχι πραγματική, προέρχεται από τη σειρά «Ο ηθοποιός» (The actor) του Ιρανού σκηνοθέτη και σεναριογράφου Νιμά Τζαβιντί.
«Πάντα υπάρχει απόσταση μεταξύ πραγματικότητας και μυθοπλασίας. Δεν μπορώ να δείξω την πραγματικότητα στο Ιράν, την πραγματική σχέση μεταξύ των δύο φύλων και των συζύγων, διότι –εάν το κάνω– θα υπάρχει πρόβλημα», όπως τόνισε ο σκηνοθέτης Νιμά Τζαβιντί μετά την προβολή δύο επεισοδίων της τηλεοπτικής του σειράς, πριν λίγες ημέρες, στην αίθουσα «Τώνια Μαρκετάκη» και στο πλαίσιο του 64ου Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης. Οι απαγορεύσεις που ισχύουν στο Ιράν είναι πολλές, «εάν αναζητήσετε στο διαδίκτυο, θα τις βρείτε, δεν χρειάζεται να με ρωτήσετε», προσέθεσε.
Τα γυρίσματα της σειράς έγιναν στο Ιράν λίγο διάστημα πριν από τη δολοφονία της Μαχσά Αμινί από τις Αρχές και τις διαδηλώσεις που ακολούθησαν. Σε αντίθεση με αρκετές ταινίες Ιρανών σκηνοθετών, το καθεστώς δεν προβληματίστηκε με τη σειρά του Τζαβιντί, «ίσως λόγω θεματικής – ευτυχώς», όπως διευκρίνισε.
Η σειρά που σκηνοθέτησε έχει ως πρωταγωνιστές τους δύο άγνωστους μεν, ταλαντούχους δε, ηθοποιούς, Αλί και Μορτεζά, οι οποίοι, προκειμένου να βγάλουν τα προς το ζην, εμφανίζονται σε πάρτυ ευκατάστατων ανθρώπων υποδυόμενοι ρόλους που έχουν συμφωνήσει με τους περιστασιακούς εργοδότες τους, για να προξενήσουν γέλιο στους παρευρισκόμενους. Αυτό, έως ότου τους γίνεται πρόταση από μία εταιρεία ιδιωτικών ντετέκτιβ, να ανακαλύψουν στοιχεία για ανεξιχνίαστες υποθέσεις.
Από την τηλεοπτική σειρά «Ο ηθοποιός». Πηγή φωτ.: Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης/ filmfestival.gr
Λόγω της φύσης του είδους –τηλεοπτική σειρά– εμπεριέχονται κι άλλες ιστορίες ώστε αυτή να συνεχίζεται. Οι ιστορίες τρέχουν παράλληλα με τους πρωταγωνιστές, στην προκειμένη είναι τα προβλήματα που ανακύπτουν στη ζωής τους, αλλά και δευτερεύουσες ιστορίες, που αφορούν στα άτομα με τα οποία συναναστρέφονται άμεσα ή έμμεσα.
Μία από αυτές αφορά στη γυναίκα που επιθυμεί ένας εκ των ηθοποιών (Αλί, Μορτεζά), την οποία επίσης επιθυμεί ένας μεσήλικας, και την αναφέρω διότι αποτελεί μία πτυχή της κοινωνίας στο Ιράν. Καθότι, στην προκειμένη, το στοιχείο της πατριαρχίας ανιχνεύεται ακόμη και στο πρόσωπο της μητέρας της για το τι θεωρεί ορθό στις επιλογές της κόρης της. Και αυτή η περίπτωση έρχεται σε αντιπαράθεση με τις γυναίκες (ευκατάστατης οικογένειας) που μετέχουν στα πάρτυ στα οποία εμφανίζονται οι Αλί και Μορτεζά.
Η σειρά έχει ήδη προβληθεί στο Ιράν, αναμένεται να είναι διαθέσιμη στην Ευρώπη σε περίπου τρεις μήνες από πλατφόρμα που πρόκειται να ανακοινωθεί, καθότι ο σκηνοθέτης δεν επιτρεπόταν να μας πει – «δεν μπορώ να σας πω μέσω ποιας πλατφόρμας θα προβληθεί ''O ηθοποιός'' διότι είναι ακόμη μυστικό», όπως τόνισε ο Τζαβιντί.
Η διεθνής εκδοχή της σειράς αποτελείται από οκτώ επεισόδια στην πρώτη σεζόν και εννέα επεισόδια στη δεύτερη σεζόν, «ενδεχομένως να ακολουθήσουν κι άλλα», σχολίασε, αναφερόμενος στη συνέχεια στα «δυτικά» στοιχεία του περιεχομένου της σειράς, όπως η μουσική επένδυση· «δεν ανταποκρίνεται στη μουσική του Ιράν, προστέθηκε όμως όταν μπήκαν οι παραγωγοί. Γι’ αυτό αποφάσισα να χρησιμοποιήσω αγαπημένα μουσικά κομμάτια απ’ όταν ήμουν έφηβος, τα οποία επίσης αρέσουν σε πολλούς της γενιάς μου».
Ένα από τα αυτά είναι το «Losing my religion» (R.E.M.) με το οποίο μάλιστα ξεκινά το πρώτο επεισόδιο κατά την ταυτόχρονη καταγραφή από χαμηλή γωνία λήψης και κατόπιν εστίασης στο γεγονός. Όπως εξάλλου η ματιά του σκηνοθέτη για να αναδείξει το εκάστοτε γεγονός ή την πραγματικότητα. Μέρος αυτής το πώς βιοπορίζονται οι καλλιτέχνες, εν προκειμένω οι ηθοποιοί.
Από την τηλεοπτική σειρά «Ο ηθοποιός». Πηγή φωτ.: Facebook/ Thessaloniki International Film Festival
Κι αν στις δυτικές κοινωνίες η κατάσταση δεν είναι εύκολη γι’ αυτούς, μπορούμε να αναλογιστούμε πόσο περισσότερο σε κοινωνίες και χώρες όπως το Ιράν που η καθημερινότητα ενέχει συστημική καταπίεση και το βάρος των νόμων που –όχι σπάνια– εγγράφεται ως τιμωρία (με την κακοποίηση ή τη θανάτωση) στο σώμα των πολιτών που τους «παραβιάζουν».
Ο αντίκτυπος της συστηματικής καταπίεσης είναι έντονος στην ταινία δρόμου «Κρίσιμη ζώνη» (Critical zone) του Άλι Αχμαντζαντέχ. «Η δημιουργία αυτής της ταινίας ήταν επανάσταση, η προβολή της μια ακόμα μεγαλύτερη νίκη» εξηγεί ο σκηνοθέτης που, παρά τις απαγορεύσεις να κάνει σινεμά και της εξόδου από τη χώρα, συνέθεσε ένα σύμπαν αναπάντεχο για τα δεδομένα της κινηματογραφικής παράδοσης του Ιράν, το οποίο τιμήθηκε με τη Χρυσή Λεοπάρδαλη στο Φεστιβάλ του Λοκάρνο και έκανε στην Ελλάδα πανελλήνια πρώτη στο πλαίσιο του 64ου Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης.
Από την ταινία «Κρίσιμη ζώνη». Πηγή φωτ.: Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης/ filmfestival.gr
Η ταινία γυρίστηκε με μη πραγματικούς ηθοποιούς και μόνιμα κρυμμένη κάμερα, οι διάλογοι σε αυτή είναι ελάχιστοι, υπάρχουν πολλά σημεία σιωπής –περνούν περίπου 5’ από την αρχή της ταινίας για να ακουστεί κάποια λέξη. Συνήθης είναι ο ήχος του αυτοκινήτου που διασχίζει την άσφαλτο και πιο σπάνια τον χωματόδρομο, καθοριστικός εκείνος του GPS διότι προειδοποιεί (με γυναικεία φωνή) για τον κίνδυνο που πλησιάζει και θα βλάψει τον κατέχοντα τη συσκευή.
Πρόκειται για τον Αμίρ ο οποίος διακινεί ακούραστα σε κατοίκους της Τεχεράνης, ναρκωτικά. Μοιάζουν να είναι «αντίδοτο» στη συστηματική καταπίεση, την αγωνία και το φόβο που κυριαρχεί στο Ιράν και τα οποία εμφυλοχωρούν στην ταινία μέσω των προειδοποιήσεων του GPS: «κίνδυνος μπροστά», «αστυνομία μπροστά», «κάμερα της τροχαίας στο φωτεινό φανάρι» και «φύγε» που ενισχύουν το αίσθημα της καταδίωξης. Αποτυπώνεται έντονα στα τελευταία λεπτά της ταινίας οπότε και ο Αμίρ πατά το γκάζι να ξεφύγει και η κάμερα η οποία καταγράφει –κάθε φορά– από το εσωτερικό του αυτοκινήτου, στριφογυρίζει υπό τον παρατεταμένο ήχο κόρνας.
Το πάτημα του γκαζιού, η κοπέλα που βγαίνει από τον κορμό της και πάνω έξω από το παράθυρο ενώ το αυτοκίνητο τρέχει κι εκείνη φωνάζει για λίγη ελευθερία –την οποία ίσως να νιώθει υψώνοντας τα χέρια κόντρα στον άνεμο– μπορούν να εκληφθούν ως «υποκατάστατα» της αντίδρασης απέναντι στο πνιγηρό καθεστώς του Ιράν.
.@FilmFestLocarno | Grand Prize to MANTAGHEYE BOHRANI (CRITICAL ZONE) by Ali Ahmadzadeh, a film secretly shot on the streets of Teheran, without permission from the Iranian authorities. [All winners https://t.co/gOXrCVpVCO] H/T @Isabelvsandoval for being my eyes and ears. #Iran pic.twitter.com/ivmtBYHkrD
— Patrick Emerton (@egregiousknave) August 12, 2023
Η σιωπή σε μεγάλο μέρος της ταινίας «Κρίσιμη ζώνη» είναι ιδανική για όσα πραγματικά συμβαίνουν και συναισθάνονται τα εμπλεκόμενα πρόσωπα. Αντιστοιχεί επίσης στη σιωπή πολλών ίσως από εμάς σαν διαβάζουμε ή ακούμε για την εξάλειψη της ελευθερίας και των δικαιωμάτων στο Ιράν, καθώς η γλώσσα κομπιάζει να μιλήσει.
Σε κρίσιμη ζώνη –καθότι κινδυνεύουν– βρίσκονται τα πρόσωπα στην ταινία του Άλι Αχμαντζαντέχ, βρίσκονται επίσης και εκείνα της σειράς «Ο ηθοποιός» για διαφορετικούς όμως λόγους το καθένα. Κρίσιμη ζώνη θα μπορούσε να είναι και μία τρόπον τινά εμπόλεμη ζώνη, και ο κινηματογράφος, οι σειρές, δημιουργήματα της τέχνης, είναι κι αυτά «όπλα» απέναντι στα όπλα του καταπιεστικού καθεστώτος.
Πηγή φωτ.: πλατφόρμα X/ (πρώην Twitter)
Οι Τζαφάρ Παναχί και Ασκάρ Φαραντί είναι δύο μόνο περιπτώσεις σκηνοθετών που έχουν απαθανατίσει την πραγματικότητα στη χώρα τους έχοντας ζημιωθεί. Ζημιωμένος και ο Άλι Αχμαντζαντέχ. Η σειρά του Νιμά Τζαβιντί καταγράφει την κατάσταση εμπλέκοντας λίγα στοιχεία από τον δυτικό πολιτισμό, ίσως για να γίνει πιο προσιτή στο κοινό (υπάρχουν αρκετά κωμικά στοιχεία στον «Ηθοποιό» μπλεγμένα με την τραγικότητα) αλλά και την ανάγκη που επίκειται στο Ιράν να απεκδυθεί του καθεστώτος και των νόμων του, ώστε να πάψει να αποτελεί κρίσιμη ζώνη.
Είναι αυτό εφικτό; Η πραγματικότητα δείχνει πως όχι. Η τέχνη όμως μπορεί και στηλιτεύει, αναδεικνύει και διαδίδει το γίγνεσθαι.
Οι σκηνοθέτες
Σκηνοθέτης και σεναριογράφος ο Νιμά Τζαβιντί (γενν. 1980) η πρώτη μεγάλου μήκους ταινία του οποίου, «Melbourne» (2014), άνοιξε την Εβδομάδα Κριτικής του Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Βενετίας. Ο ίδιος έχει συμμετάσχει σε περισσότερα από 90 φεστιβάλ σε όλο τον κόσμο και έχει λάβει 14 διεθνή βραβεία. Σε αυτά συμπεριλαμβάνονται τα βραβεία Καλύτερης Ταινίας στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Καΐρου, Καλύτερου Σεναρίου στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Στοκχόλμης, Καλύτερου Σεναρίου στα κινηματογραφικά βραβεία Ασίας – Ειρηνικού, Καλύτερης Σκηνοθεσίας και Καλύτερου Σεναρίου στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Χιχόν.
Το τελευταίο του εγχείρημα είναι η σειρά «The Actor», η οποία κέρδισε το Μεγάλο Βραβείο στο Φεστιβάλ Series Mania και την Τιμητική Μνεία στο Φεστιβάλ Serien Camp. Επίσης, ήταν υποψήφια για τα βραβεία Καλύτερης Μίνι Σειράς, Καλύτερου Σεναρίου και Καλύτερου Ανδρικού Ρόλου στον Διεθνή Διαγωνισμό Seoul Drama Awards.
Όσο για τον Άλι Αχμαντζαντέχ (γενν. 1986) είναι σεναριογράφος, σκηνοθέτης και παραγωγός τριών επιτυχημένων ταινιών μεγάλου μήκους, οι οποίες παρουσιάζουν το πορτρέτο μιας καταπιεσμένης ιρανικής νέας γενιάς γι' αυτό και έχουν απαγορευθεί στο Ιράν για πολιτικούς λόγους και λογοκρισία. Επισήμως δεν του επιτρέπεται να εργάζεται ως σκηνοθέτης στο Ιράν.
