H Ρωσίδα χορεύτρια Ελισαβέτα (Λίλα) Νικόλσκα μοιάζει να ίπταται ανάμεσα σε δύο κίονες του Παρθενώνα, στον Ιερό βράχο της Ακρόπολης. Το ύφασμα το οποίο ξετύλιξε το γυμνό της σώμα την κάνει να δείχνει σαν ένα πλάσμα της αρχαιότητας. Στην προκειμένη, το ύφασμα αποτελεί μέρος της συγκρατημένης χορευτικής της κίνησης, προέκταση του σώματός της στην απόδοση του ρυθμού.
Με την απαθανάτιση αυτής της στιγμής μέσα από τη φωτογραφική ματιά της Έλλης Σουγιουλτζόγλου-Σεραϊδάρη (Nelly’s, Αϊδίνιο, 1899 - Αθήνα, 1998), η στιγμή καταγράφηκε στις ωραιότερες λήξεις του Μεσοπολέμου και της ιστορίας της φωτογραφίας, αποτελώντας μία φωτογραφία άμεσα συνδεδεμένη με το όνομα της δημιουργού.
Ιδώθηκε, επίσης, ένα πολλαπλά φωτογραφημένο μνημείο υπό άλλη οπτική. Επρόκειτο για μία λήψη από διαφορετική γωνία, μία φωτογραφία διόλου φορτωμένη, τραβηγμένη με το πνευματικό βάθος της Nelly’s με τρόπο τέτοιο ώστε να αναδεικνύεται το κάλλος –το φυσικό (γυμνό) αλλά και το κάλλος των αρχαιοτήτων, πίσω της.
Η φωτογραφία χρονολογείται στο 1930, μία πενταετία αφότου παρόμοιες φωτογραφίες της Νικόλσκα στον Ιερό βράχο, αποτυπωμένες από τη Nelly’s και δημοσιευμένες στον Τύπο, προκάλεσαν την αντίδραση της συντηρητικής κοινωνίας του Μεσοπολέμου. Μερίδα ηθικολόγων τότε (1925), έκανε λόγο για προκλητική βεβήλωση του ιερού μνημείου, με το ζήτημα να καταλαγιάζει κατόπιν γραπτής παρέμβασης του Παύλου Νιρβάνα· το γυμνό σώμα επαινέθηκε από τους αρχαίους Έλληνες ως υπέρτατη έκφραση της αλήθειας και ενσάρκωση του κλασικού ιδανικού, είχε γράψει.
Αυτή η υπέρτατη έκφραση της αλήθειας περιλαμβάνεται και στις φωτογραφήσεις που η Nelly’s είχε κάνει κατά τη διάρκεια των σπουδών της (Δρέσδη) με τις χορεύτριες της σχολής της Mary Wigman. Κινούμενα από τον εσωτερικό τους ρυθμό, τα σώματα δεν είχαν τίποτε να κρύψουν, παρά παραδίδονταν στους βηματισμούς της στιγμής.
ΈλληΣουγιουλτζόγλου-Σεραϊδάρη (Nelly’s), Χορεύτριες της Σχολής MaryWigman στη Σαξονική Ελβετία (1922-23) © Μουσείο Μπενάκη/Φωτογραφικά Αρχεία
Οι φωτογραφικές της λήψεις στην Αθήνα του Μεσοπολέμου –περίοδος που οι δυνατότητες στη φωτογραφία ήταν περιορισμένες – έφεραν νέα δεδομένα για το επάγγελμα του φωτογράφου. Η ίδια αποτέλεσε τη βάση πάνω στην οποία εξελίχθηκε η μεταπολεμική ελληνική φωτογραφία· «έφυγε» από τα παραδοσιακά στημένα πρότυπα του φωτογραφικού μοντέλου που τα παρουσίαζαν αποστασιοποιημένα. Ο φακός της πλησίασε τα πρόσωπά τους εστιάζοντας στα μάτια τους.
Στις περιπτώσεις δε, που οι λήψεις ήταν μακρινές, φρόντιζε να αποδίδονται από διαφορετικές γωνίες λήψεις –είθισται οι διαγώνιες τοποθετήσεις. Ενώ, για τη δημιουργία της τελικής φωτογραφικής εικόνας, χρησιμοποίησε πρωτοποριακές για την Ελλάδα τεχνικές που περιλάμβαναν την παρέμβασή της επί της φωτογραφίας με πινέλα και χρώματα.
Ένα σχόλιο είναι η διάκρισή της σε έναν ανδροκρατούμενο επαγγελματικό χώρο, από το 1925 οπότε και εγκαταστάθηκε στην Αθήνα και άνοιξε φωτογραφικό στούντιο επί της Ερμού 19, ασχολούμενη κυρίως με τη δημιουργία πορτραίτων, πολιτών από την αστική τάξη.
Έλλη Σουγιουλτζόγλου-Σεραΐδάρη (Nelly’s), Μέλη του χορού των Ωκεανίδων ποζάρουν στο αρχαίο θέατρο των Δελφών (1927) © Μουσείο Μπενάκη/Φωτογραφικά Αρχεία
Ο ιστορικός πυρήνας της Αθήνας απαθανατίστηκε επίσης από το φωτογραφικό της φακό, έπειτα από πρόσκληση του Δημήτρη Καμπούρογλου, ιστορικού της Αθήνας, για τη δημιουργία από κοινού φωτογραφικού λευκώματος. Έτσι, έμειναν ως τεκμήρια, λήψεις του τμήματος της παλιάς πόλης στη βόρεια πλευρά της Ακρόπολης (1925-29), διαπραγμάτευση για την αγορά υφάσματος στην οδό Διοσκούρων (1925-26).
Ακόμη, στιγμές της καθημερινότητας από τις πρώτες περιοδείες της στην ύπαιθρο –Ήπειρος (1937-38) και Κρήτη (1938-39)– λήψεις αγροτικών εργασιών, κτηνοτροφίας και παραδοσιακών επαγγελμάτων στο πλαίσιο συνεργασίας της με το Υφυπουργείο Τύπου και Τουρισμού.
ΈλληΣουγιουλτζόγλου-Σεραΐδάρη (Nelly’s), Μουσικοί στην Κρήτη (1939) © Μουσείο Μπενάκη/Φωτογραφικά Αρχεία
Η έκθεση «Nelly’s»
Τα παραπάνω αποτελούν μέρος του υλικού που παρουσιάζεται στην αναδρομική έκθεση «Nelly’s» στο Μουσείο Μπενάκη (Πειραιώς 138), με τον φορέα να έχει βαρύνουσα σημασία· το εν λόγω Μουσείο είναι θεματοφύλακας του πολύτιμου έργου της Nelly’s από το 1984 οπότε και η δημιουργός παρέδωσε το αρχείο της στο Μουσείο.
«Χωρίς τη συστηματική ταξινόμηση του Μουσείου Μπενάκη το αρχείο της μπορεί να είχε χαθεί ή διασκορπιστεί», όπως επεσήμαναν κατά τη συνέντευξη Τύπου για την έκθεση, οι διοργανωτές της. Το δε, αρχείο που παραχωρήθηκε στο Μουσείο και αφορά στην 44χρονη φωτογραφική της πορεία, αριθμείται σε «50.000 αρνητικά και διαφάνειες, 20.000 αποτυπώσεις και αποσπάσματα βιντεοσκοπημένων εκπομπών, αλληλογραφία, φωτογραφικός εξοπλισμός, δημοσιεύματα, επιστολές και έγγραφα που αφορούν την ίδια, τον σύζυγο και την οικογένειά της», διευκρίνισε η υπεύθυνη Φωτογραφικών Αρχείων του Μουσείου Μπενάκη και επιμελήτρια της έκθεσης, Αλίκη Τσίργιαλου.
Η παλαιότερη φωτογραφία που παρουσιάζεται στην έκθεση με την υπογραφή της δημιουργού (Nelly’s) είναι του 1922, συμπλήρωσε η κα. Τσίργιαλου, και η τελευταία του 1966, οπότε και επέστρεψε στην Ελλάδα από τη Νέα Υόρκη· είχε μεταβεί το 1939 με τον σύζυγό της, διαγράφοντας εξ ίσου σημαντική φωτογραφική πορεία.
Λήψη από την έκθεση © Μενέλαος Μυρίλλας / Μουσείο Μπενάκη
Το έργο εκείνης της περιόδου περιλαμβάνει πορτραίτα Ελλήνων της Διασποράς (παρατηρούμε του γιατρού Γεωργίου Παπανικολάου, των οικογενειών Χατζηπατέρα και Λεμού, μεταξύ άλλων), κατοικίδια ζώα (σκυλιά και γάτες) των πελατών της, φωτογραφία μόδας και διαφήμισης όπως και τους ουρανοξύστες γύρω από το στούντιό της.
Στο πλαίσιο της έκθεσης, όπως υπογράμμισε η κα. Τσίργιαλου, παρουσιάζονται περίπου 350 φωτογραφίες και περίπου 150 σύγχρονες ψηφιακές εκτυπώσεις που πραγματοποιήθηκαν από τα αρνητικά της ώστε να συμπληρώσουν τα αφηγηματικά κενά. Η δε διάρθρωση της έκθεσης, αφορά στις τρεις πόλεις στις οποίες διαμόρφωσε το φωτογραφικό της βλέμμα: Δρέσδη και Αθήνα στη μία αίθουσα της έκθεσης, Νέα Υόρκη στην άλλη.
Κατά την περιήγησή μας στην πρώτη αίθουσα (Δρέσδη: 1920-1923, Αθήνα: 1924-1939) εστιάζουμε –μεταξύ άλλων– τις φωτογραφικές μηχανές τις οποίες είχε χρησιμοποιήσει. Μία από αυτές σε προθήκη όπου επίσης εκτίθεται το ύφασμα που η Nelly’s προσέφερε στις γυναίκες για να διακοσμήσουν τους ώμους τους ή που χρησιμοποιούσε ως φόντο στις λήψεις της.
Λήψη από την έκθεση © Μενέλαος Μυρίλλας / Μουσείο Μπενάκη
Σε έναν από τους τοίχους υπάρχει γιγαντιαία απεικόνιση της Nelly’s επί το έργον, φωτογραφία του εσωτερικού του στούντιό της στην Αθήνα καθώς και μία μεγάλων διαστάσεων οθόνη στην οποία προβάλλονται –σαν να ξεφυλλίζονται σε φωτογραφικό άλμπουμ – διάφορες φωτογραφίες που είχε τραβήξει η δημιουργός.
Κατά την περιήγησή μας στη δεύτερη αίθουσα (Νέα Υόρκη, 1939-1966) παρατηρούμε το λιγότερο γνωστό τμήμα της δουλειάς της. Το ενδιαφέρον μας κεντρίζουν αντικείμενα από τον σκοτεινό θάλαμο που διατηρούσε η Nelly στη Νέα Υόρκη, κεραμικά που είχε φιλοτεχνήσει, καθώς και μία από τις τελευταίες συνεντεύξεις που είχε παραχωρήσει (1994) στον σκηνοθέτη Γιώργο Σγουράκη, για την εκπομπή ΜΟΝΟΓΡΑΜΜΑ.
Λήψη από την έκθεση © Μενέλαος Μυρίλλας / Μουσείο Μπενάκη
Η έκθεση πραγματοποιείται 25 χρόνια μετά από τον θάνατο της φωτογράφου Έλλης Σουγιουλτζόγλου-Σεραϊδάρη (1899-1998), 50 χρόνια από τη λειτουργία των Φωτογραφικών Αρχείων του Μουσείου Μπενάκη, και τελεί υπό την αιγίδα της Προέδρου της Δημοκρατίας, Κατερίνας Σακελλαροπούλου, η οποία εγκαινίασε την έκθεση.
Τον σχεδιασμό της (σ.σ της έκθεσης) ανέλαβε η Ναταλία Μπούρα, αρχιτέκτονας και Υπεύθυνη των Αρχείων Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής του Μουσείου. Ενώ, η έκθεση και ο συνοδευτικός κατάλογός της, αφιερώνονται στην Αιμιλία Γερουλάνου και τον Άγγελο Δεληβορριά.
Λήψη από την έκθεση © Μενέλαος Μυρίλλας / Μουσείο Μπενάκη
*Μουσείο Μπενάκη (Πειραιώς 138) – «Nelly’s», έως 23 Ιουλίου 2023
Κεντρική φωτογραφία: Έλλη Σουγιουλτζόγλου-Σεραϊδάρη (Nelly’s), Η Ρωσίδα χορεύτρια Elizaveta (Lila) Nikolska στην Ακρόπολη, Νοέμβριος 1930 © Μουσείο Μπενάκη/Φωτογραφικά Αρχεία
