Νεότερος στα χρόνια, όταν έκανα σχέδια για «Τα Νέα της Τέχνης» (εφημερίδα που δεν υπάρχει πια), θυμάμαι τον Θανάση Μαυρίδη να με προσγειώνει με συγκατάβαση και πικρό χαμόγελο: «φαντασιώνεσαι μια αστική τάξη που στην Ελλάδα δεν υπάρχει». Αν δείχνει κάτι η πολυθρύλητη μονομαχία μεταξύ του Μαρκ Ζούκερμπεργκ με τον Ίλον Μασκ – και μάλιστα σε κλουβί (sic!) – ακόμη κι αν μείνει μόνο στα λόγια, είναι ακριβώς αυτό: το τέλος του αστικού κόσμου στην ψηφιακή αρένα.
Στις μέρες μας είναι ήδη φανερό πως σημασία δεν έχει ο πλούτος καθαυτός, αλλά η δεσπόζουσα θέση στο τεχνολογικό πεδίο. Στην ψηφιακή εποχή, σημασία έχει αν ελέγχεις ένα ψηφιακό λειτουργικό σύστημα. Και στο παρελθόν η τεχνολογία είχε σημασία καταλύτη.
Το 1620 κυκλοφόρησε το Novum Organum του Φραγκίσκου Βάκωνος που καλούσε τους Ευρωπαίους να στήσουν τον κόσμο από την αρχή, χωρίς τις θεωρητικές κατασκευές του παρελθόντος, να μάθουν τον κόσμο χωρίς προκαταλήψεις, σύμφωνο με την εμπειρία τους.
Πηγή φωτ.: Twitter/ Váitovek ha vuelto
Πολύ γρήγορα, με τη βοήθεια της τότε τεχνολογίας (έντυπο) ανεδείχθησαν ως ηγέτες άνθρωποι των γραμμάτων, όπως συγγραφείς και δημοσιογράφοι. Μαζί τους, μια νέα μορφή ηγέτη αναδεικνύεται: ο επιχειρηματίας – ή, όπως λέγονταν τότε, ο έμπορος, αν και οι αστοί δεν ήταν όλοι έμποροι.
Την είσοδο στην αρχική περίοδο του σύγχρονου κόσμου σφράγισαν αναταράξεις σε όλα τα επίπεδα. Επαναστάσεις, δημιουργία εθνικών κρατών και αφομοίωσης απομονωμένων εθνοτήτων, η ανακάλυψη της Αμερικής και των άλλων θαλασσίων δρόμων, η αποικιοκρατία, η δημιουργία μεγάλων μονάδων παραγωγής και επεξεργασίας, η άνοδος των Τραπεζών, τα χρηματιστήρια.
Οι Ευρωπαίοι ανέπτυξαν τεχνολογίες και απέκτησαν γνώση σε κρίσιμα πεδία. Η τυπογραφία, οι χάρτες, η πυξίδα και οι φακοί, η ανάπτυξη της ναυπηγικής και η συνακόλουθη αύξηση μεταφορικής δύναμης των πλοίων, πολλές νέες τεχνικές και μέθοδοι που οδήγησαν στην πράγματι μεγάλη βιομηχανική επανάσταση, μετέτρεψαν τον Ευρωπαίο σε παγκόσμιο κυρίαρχο. Υπό τις νέες συνθήκες, ο ευρωπαϊκός ουρανός γέμισε από αστέρες ηγέτες σε πολλά πεδία.
Η κοινωνία μας όμως δεν άλλαξε μόνον ως προς τον πλούτο της. Ο κόσμος άρχισε να έχει ινδάλματα και να αναγνωρίζει ως ηγέτες του πρόσωπα που είχαν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της κοινωνίας, αφήνοντας πίσω του το όποιο ενδιαφέρον του για τους ευγενείς και τους ηγεμόνες.
Η γένεση του μυθιστορήματος και της αφηγηματικής λογοτεχνίας προκάλεσε έκρηξη βιογραφιών μεγάλων ανδρών όπως και μυθιστορημάτων με ιδιαιτέρως έντονους χαρακτήρες. Ο επιχειρηματικός κόσμος απέσπασε βεβαίως την προσοχή του κοινού. Μετά τους Μέδικους επί των οποίων ξεκίνησε η Αναγέννηση, το κοινό έστρεψε την προσοχή του στη δράση δύο μεγάλων οίκων: των Βέλσερ και των Φούγκε.
Η οικογένεια Βέλσερ που θεωρούσε γενάρχη της τον βυζαντινό στρατηγό του Ιουστινιανού Βελισάριο, ήταν τραπεζικός και εμπορικός οίκος. Γνωστή από τον 13ο αι., ακολούθησε μια πορεία που χάραξε ο Βαρθολομαίος Βέλσερ και κατόρθωσε τον 16ο αι να είναι ο ισχυρότερος οίκος της Ευρώπης.
The powerful Welser family was a patrician family of immense wealth from the Free Imperial city of Augsburg which flourished at the time as one of the key centers of European commerce. The Welser Company conducted business from Lisbon to the Levant and north to Antwerp! pic.twitter.com/KDz21ZPRwt
— Aristocratic Fury (@LandsknechtPike) October 12, 2021
Άλλος ένας οίκος που κίνησε το ενδιαφέρον ήταν των Φούγκε, που άρχισε τον 15ο αι. από τον Χανς Φούγκε, έμπορο υφασμάτων στην Ιταλία για να φθάσει, τον 16ο αι, με τον Γιάκομπ τον νεώτερο να έχει τράπεζα ικανή να ελέγχει τα οικονομικά πολλών βασιλείων της Ευρώπης.
Secret book of honor of the Fuggers, made in the workshop of Jörg Breu - 1545–1549 depicting a herald and the coat of arms of the Fugger family from Kirchheim and Weißenhorn. pic.twitter.com/TlhubxfTnI
— Holy Roman Empire Association - HREA (@HREAssociation) May 8, 2023
Οι αστοί δεν μάζευαν απλώς χρήματα. Έχτιζαν τον δικό τους πολιτισμό. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι αστοί φρόντιζαν ώστε τα παιδιά τους να έχουν αγωγή τέτοια που θα τα βοηθούσε να ανεβούν, να μην αρκεστούν στα δεδομένα. Έδιναν στα παιδιά τους αγωγή ικανή να δημιουργήσει ηγέτες. Φρόντιζαν τα παιδιά τους να έχουν γνώση του αρχαιοελληνικού και του ρωμαϊκού κόσμου – γνώση που την ονόμασαν κλασική. Ήταν σοβαρό δείγμα μόρφωσης η γνώση ελληνικών και λατινικών– κι έτσι έμεινε αυτό έως την εποχή μας.
Η αστική τάξη γέννησε το άτομο, που σημαίνει έδωσε στον άνθρωπο τη δυνατότητα να δει, να μάθει, να πληροφορηθεί, να ελέγχει, ακόμη κι όταν δεν μπορούσε να ανατρέψει την εξουσία. Η εφεύρεση της τυπογραφίας βοήθησε πάρα πολύ σε αυτό. Η δημοσιογραφία στις πρωταρχές της ήταν λίβελοι εναντίον ηγετών και διακεκριμένων προσώπων. Κατά τον Βίκτωρα Ουγκώ, «η εφεύρεση της εκτύπωσης είναι το μεγαλύτερο γεγονός της ιστορίας. Είναι η μητρική επανάσταση. Είναι μια θεμελιώδης αλλαγή στον τρόπο έκφρασης της ανθρωπότητας».
Με την αστική ηγεσία, λοιπόν, απλώθηκε και διαδόθηκε και έγινε μέρος του δημόσιου βίου η κριτική προσώπων και θεμάτων. Ο αστικός κόσμος άλλαξε σε βάθος και πλάτος την κοινωνία.
Ιωάννης Γουτεμβέργιος. Πηγή φωτ.: Shutterstock
Ο αιώνας του Γουτεμβέργιου τέλειωσε και η κοινωνία μας μπήκε ήδη στην ψηφιακή εποχή. Οι δυνατότητες άμεσης διατύπωσης της γνώμης οποιουδήποτε χειριστή, τα λεγόμενα social media, έχουν μπει πια στη θέση της πολυκομματικής αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Βεβαίως, αυτά τα μέσα προσφέρονται ιδιαιτέρως στην παραπληροφόρηση και μέσω αυτής στη χειραγώγηση του κοινού – που δεν είναι καθόλου κοινό αλλά σύνολο.
Εν τούτοις, παραπληροφόρηση και χειραγώγηση δεν είναι καινούργια. Τα εισήγαγαν τα ολοκληρωτικά καθεστώτα τον 20ο αιώνα. Αυτά, άλλωστε, συνέλαβαν την ιδέα αντικατάστασης της κοινωνίας από ένα εύτακτο σύνολο. Τα ολοκληρωτικά καθεστώτα συνετρίβησαν στην ίδια τους την κοιτίδα, αλλά αυτό δεν αποτελεί πρόβλεψη για το ψηφιακό μέλλον. Πρέπει τα πορίσματά μας από τη σπουδή της αυριανής κοινωνίας να μείνουν ως πορίσματα και να μη τα μετατρέψουμε σε ιδεολογίες. Εδώ βρίσκεται η μεγάλη ανατροπή: ο ψηφιακός κόσμος αντικατέστησε την κοινωνία με το σύνολο.
Η ύπαρξη κοινωνίας προϋποθέτει αποδοχή διακρίσεων. Κοινωνία θα πει οικογένεια και όχι συμβιωτική μονάδα, γειτονιά και όχι ξένωση. Θα πει κοινή πορεία, κοινή μοίρα, κοινές παραστάσεις, κοινές αξίες, κοινή γλώσσα, κοινές καταφάσεις. Θα πει απόρριψη και απομόνωση του ξένου, του αλλότριου στοιχείου. Πάρα πολλά από αυτά έχουν ήδη καταρρεύσει, άλλα τρίζουν εκ θεμελίων. Η ψηφιακή κοινωνία θα τα συνθλίψει όλα αυτά. Θα τα οδηγήσει στα αρχεία της ιστορίας.
Πηγή φωτ.: Shutterstock
Η ψηφιακή εποχή συνδέεται επίσης με τη δυνατότητα του ανθρώπου να επεμβαίνει προγραμματίζοντας την αναπαραγωγή, αλλά και το γονιδίωμα του ανθρώπου. Δηλαδή, θα αλλάζουμε το DNA του ανθρώπου όταν είναι έμβρυο ή και πριν ακόμη συλληφθεί, ώστε να αλλάζουν τα χαρακτηριστικά της εμφάνισης, της λειτουργίας και των δυνατοτήτων του ανθρώπου. Οι αλλαγές αυτές θα κληροδοτούνται και στις επόμενες γενιές. Οι δυνατότητες αυτές, που δεν είναι καθόλου φαντασίες αφού βρίσκονται ήδη στη διαδικασία μετάβασης από το εργαστήριο στην κλινική, θα θέσουν τρομακτικά ζητήματα ηθικής.
Ποιος μπορεί να είναι ο ορίζοντας της νέας εποχής; Η ψηφιακή εποχή άρχισε ήδη, και το ζήτημα δεν μπορεί να είναι με κανένα τρόπο να τη σταματήσουμε. Πρόκειται για νέα εποχή στην ιστορία της ανθρωπότητας. Δεν μπορούμε να υποθέσουμε ούτε ποια απειλή θα μπορέσει να αντιμετωπίσει και με ποιο τρόπο η ψηφιακή κοινωνία, σε ποιο βαθμό και με ποιο τρόπο θα συνιστά κοινωνία κι όχι ένα άθροισμα, ποιες αξίες θα διαμορφώσει και πως θα τις επιβάλει; Ποια χαρακτηριστικά θα έχει η ηγεσία της ψηφιακής κοινωνίας;
Λένε ότι κάθε εποχή έχει τον ηγέτη της, τον προβολικό άξονα της κοινωνίας. Ο άνθρωπος που εκφράζει το κοινό ιδανικό δεν είναι προϊόν διδαχών. Εκφράζει μια επιθυμία της κοινωνίας του, όποια είναι αυτή. Το χαρακτηριστικό του ηγέτη είναι ο τρόπος του. Ούτε το έχειν του, ούτε το επίτευγμά του. Είναι η ικανότητά του να βλέπει τον εαυτό του όχι ως δικαιούχο, αλλά ως διαμορφωτή.
Και καθώς ο διδάσκαλος του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ο Αριστοτέλης, δίδαξε: «είναι λογικό η αρετή αυτή [το ηγείσθαι] να είναι η ανώτερη από όλες τις άλλες αρετές· και δεν μπορεί παρά να εκφράζει ό,τι καλύτερο έχουμε». Αυτά που έχουμε ήδη εμπρός μας, αν και καταλαβαίνουμε πως θα εξελιχθούν ραγδαία, είναι ήδη αρκετά ώστε να στοχασθούμε για το αύριο του πολιτισμού μας.
Πηγή κεντρικής φωτ.: Facebook/ Nickey Diamond
