Η ζωγραφική και η γλυπτική μπορεί να συγκεντρώνουν τα βλέμματα των πολλών, αλλά το ταπεινό σχέδιο είναι ζωτικής σημασίας στην ιστορία της τέχνης. Κι αυτό διότι είναι η «πρώτη ιδέα», ο σπινθήρας που πυροδοτεί το μεγάλο έργο ή μια σκέψη που, για διάφορους λόγους, δεν μπόρεσε να βρει συνέχεια στο χρώμα ή στην τρίτη διάσταση. Όταν μάλιστα βρισκόμαστε μπροστά σε σχέδια καλλιτεχνών που έγραψαν το όνομά τους με χρυσά γράμματα στην Αναγέννηση, τότε μιλάμε για έργα υψηλής τέχνης.
Τα Ανάκτορα του Μπάκιγχαμ πρόκειται να φιλοξενήσουν τον Νοέμβριο μεγάλη έκθεση των δασκάλων στην Ιταλία από τον Τιτσιάνο ως τον Ραφαήλ, συγκεντρώνοντας τη μεγαλύτερη σε μέγεθος σειρά αναγεννησιακών σχεδίων που έχει παρουσιαστεί ποτέ στην Αγγλία. Περισσότεροι από 80 καλλιτέχνες οι οποίοι έζησαν μεταξύ 1450 και 1600, όπως ο Λεονάρντο ντα Βίντσι και ο Μικελάντζελο, θα παρελάσουν στην περίφημη αίθουσα «King’s Gallery» μέσα από εμβληματικές συνθέσεις. Περισσότερα από 30 σχέδια της βασιλικής συλλογής δείχνονται για πρώτη φορά στο κοινό.
«Η βασιλική συλλογή περιλαμβάνει μια σειρά από εκπληκτικά αναγεννησιακά σχέδια», μας προϊδεάζει ο Μάρτιν Κλέιτον, που ανέλαβε την επιμέλεια της έκθεσης. «Αυτές οι μεγάλες, τολμηρές και πολύχρωμες μελέτες δείχνουν πόσο συναρπαστική έγινε η τέχνη του σχεδίου. Η ιταλική Αναγέννηση θα ήταν αδύνατη χωρίς το σχέδιο καθώς ήταν το αλφαβητάρι σε κάθε στάδιο της δημιουργικής διαδικασίας. Αυτά τα έργα δεν μπορούν να εκτίθενται μόνιμα για λόγους συντήρησης, επομένως η έκθεση είναι μια μοναδική ευκαιρία να γνωρίσουμε από πρώτο χέρι ένα ευρύ φάσμα σχεδίων και να αποκτήσουμε μια εικόνα για το ταλέντο των μεγάλων πρωταγωνιστών της Αναγέννησης».
Σε αντίθεση με καλλιτέχνες όπως ο Ρέμπραντ, που ζωγράφιζαν πρόσωπα που συναντούσαν στη γειτονιά ή στο δρόμο (από ένα γειτονόπουλο, θυμίζουμε, στην εβραϊκή συνοικία «έπιασε» τη μορφή του Χριστού), οι καλλιτέχνες της Αναγέννησης βασίζονταν σε μοντέλα που πόζαραν μέσα στο ατελιέ τους. Το σχέδιο του Ραφαήλ με κιμωλία «Οι τρεις χάριτες» (περίπου 1517–18) έγινε για μια τοιχογραφία και είναι από τα λίγα σχέδια της περιόδου με γυναικείο γυμνό μοντέλο. Αντίστοιχα, ένα από τα παλαιότερα σχέδια της έκθεσης είναι το «κεφάλι ενός κληρικού» (περίπου 1447–50) για τοιχογραφία στο παρεκκλήσι του Πάπα Νικολάου Ε' στο Βατικανό από τον Φρα Αντζέλικο. Πρόκειται για ένα από τα λίγα σωζόμενα σχέδια του καλλιτέχνη.
Φρα Αντζέλικο, «Η προτομή ενός κληρικού» (περ. 1447-50). © Royal Collection Enterprises Limited 2024 | Royal Collection Trust
Εκτός, όμως, από σπουδές για πορτρέτα, η έκθεση συγκεντρώνει μνημειακές συνθέσεις από βιβλικές σκηνές. Ο επισκέπτης θα σταθεί οπωσδήποτε μπροστά στη Μαρία με τον Χριστό βρέφος και τον Ιωάννη τον Βαπτιστή μικρό παιδί από το χέρι του Μιχαήλ Αγγέλου (1532). Η σύνθεση φέρει εμφανείς ομοιότητες με έναν από τους προηγούμενους, ημιτελείς πίνακες του καλλιτέχνη όπου επιχείρησε να αποτυπώσει τα τρία πρόσωπα με αγγέλους. Ανάμεσα στα έργα που δείχνονται για πρώτη φορά, είναι και μια σπουδή στρουθοκαμήλου με κιμωλία, και αποδίδεται στον Τιτσιάνο (γύρω στο 1550).
Πέρα από τη μαστοριά στο χέρι, ένα σχέδιο μπορεί να φανερώσει και τον ίδιο τον δημιουργό. Για παράδειγμα, πρωτοεμφανιζόμενη είναι η άτιτλη σπουδή του Πάολο Φαρινάτι για τρεις μυθολογικές φιγούρες κάτω από μιαν αψίδα που χρονολογείται στο 1590. Ο Φαρινάτι συμπεριέλαβε μια σημείωση στους βοηθούς του την ώρα της εκτέλεσης: «Μπορείτε να το κάνετε όπως θέλετε, όταν είστε επάνω στη σκαλωσιά».
Πάολο Φραονάτι, «Οι θεές των φρούτων και της γεωργίας και μια προσωποποίηση του καλοκαιριού» (περ. 1590). © Royal Collection Enterprises Limited 2024 | Royal Collection Trust
Για τους ιστορικούς τέχνης τα σχέδια είναι εξίσου πολύτιμα με τους πίνακες και τα γλυπτά που γεννήθηκαν από αυτά. Εκτός από την καλλιτεχνική τους ποιότητα, αποκαλύπτουν πώς μεταφέρθηκαν στον καμβά ή στο μνημείο, πώς δουλεύτηκαν στο υλικό και πώς επιλύθηκαν τα ζητήματα που ανέκυψαν στην πορεία. Ο όρος «primo pensiero», που σημαίνει πρώτη ιδέα ή προσχέδιο, φανερώνει ότι δημιουργήθηκε γρήγορα και ενστικτωδώς, ενώ το «modello» δείχνει πιο περίτεχνη μεταφορά της ιδέας επάνω στο χαρτί. Υπάρχουν φορές που ένα σχέδιο μπορεί να υπερβεί σε αξία το τελειωμένο έργο, όταν η φιλοδοξία του δημιουργού ή οι «προτάσεις» του παραγγελιοδότη παρεμβαίνουν στην καλλιτεχνική διαδικασία.
Ιδέα που μας ενθουσίασε! Οι οργανωτές προσκάλεσαν στον χώρο της έκθεσης τρεις σύγχρονους δεξιοτέχνες που θα ξεκλειδώσουν την ώρα εκείνη, ακριβώς μπροστά από τα έργα, τα «μυστικά» του σχεδίου. Όχι μόνο αυτό, αλλά θα μπορούν ακόμη και οι επισκέπτες να μπουν στο παιχνίδι, δημιουργώντας τα δικά τους σχέδια με μολύβια και χαρτί που θα παρέχει το μουσείο. Επιστροφή στην Αναγέννηση λοιπόν με πλοηγό το ταπεινό σχέδιο.
Η έκθεση με τίτλο «Drawing the Italian Renaissance» (Σχεδιάζοντας την Ιταλική Αναγέννηση) θα παρουσιαστεί στην King's Gallery του Μπάκιγχαμ στο Λονδίνο, από 1η Νοεμβρίου 2024 έως τις 9 Μαρτίου 2025.
Κεντρική φωτ.: Ραφαήλ, «Οι Τρεις Χάριτες» (περ. 1517-1518). © Royal Collection Enterprises Limited 2024 | Royal Collection Trust
