Η Τσεχία αναδεικνύεται ως ο πλέον απρόσμενος πρωταγωνιστής στην ευρωπαϊκή στρατηγική για τη μείωση βλάβης από το κάπνισμα, κλονίζοντας τη συνήθη απαγορευτική ρητορική της ΕΕ. Αντί να απαγορεύει οριζόντια εναλλακτικά προϊόντα, όπως ηλεκτρονικά τσιγάρα, θερμαινόμενα προϊόντα καπνού και σακουλάκια νικοτίνης, η Πράγα τα έχει εντάξει σε μια ευρύτερη πολιτική με στόχο να μειώσει δραστικά τους θανάτους από κάπνισμα, χωρίς να επιτρέψει ανεξέλεγκτη πρόσβαση των νέων στη νικοτίνη. Η επιλογή αυτή – που βασίζεται στη φιλοσοφία της «αναλογικότητας κινδύνου» και στην αξιοποίηση των επιστημονικών δεδομένων – προκαλεί συζήτηση: αφενός ανοίγει τον δρόμο σε μια πιο ρεαλιστική πολιτική, αφετέρου συγκρούεται με την πιο «αυστηρή» αντίληψη της ΕΕ για το θέμα. Σε μια περίοδο που ο ευρωπαϊκός στόχος για την «Beating Cancer Plan» μοιάζει να καθυστερεί, το τσεχικό μοντέλο ίσως αποτελέσει το κλειδί για να ξεκολλήσει η σχετική ατζέντα.
Στην καρδιά της πολιτικής της Τσεχίας βρίσκεται η Εθνική Στρατηγική για την Πρόληψη και τη Μείωση των Βλαβών που Σχετίζονται με τις Εξαρτήσεις (2019–2027). Εδώ, το κάπνισμα αντιμετωπίζεται όχι με αυστηρό διαχωρισμό μεταξύ πρόληψης και μείωσης βλάβης, αλλά με συνδυασμό των δύο, ώστε να περιοριστεί ο κίνδυνος για υφιστάμενους καπνιστές χωρίς να δελεάζονται νέοι χρήστες. Το σχέδιο περιλαμβάνει κλιμακωτή φορολογία – χαμηλότερες επιβαρύνσεις σε προϊόντα λιγότερο βλαβερά, σε σχέση με τα συμβατικά τσιγάρα – καθώς και περιορισμούς σε αρωματικές γεύσεις που θα μπορούσαν να προσελκύσουν ανηλίκους. Με άλλα λόγια, η Τσεχία θέλει να εξισορροπήσει την πολιτική της: από τη μία, ανοίγει περιθώριο καινοτομίας για όσους καπνιστές αναζητούν λιγότερο βλαβερές εναλλακτικές, από την άλλη διατηρεί αυστηρές δικλίδες ασφαλείας.
Η προσαρμογή του φόρου στα θερμαινόμενα προϊόντα και η επιλεκτική έγκριση του snus ή άλλων προϊόντων με βάση αυστηρά κριτήρια είναι κομβικά στοιχεία αυτής της τακτικής. Οι Τσέχοι νομοθέτες επιτρέπουν τέτοιες μορφές καπνού ή νικοτίνης μόνο υπό συγκεκριμένες προδιαγραφές, δηλώνοντας ότι η πρόθεση δεν είναι να εξάπλωθεί ο πειραματισμός στους μη-καπνιστές, αλλά να στηριχθεί η έγκαιρη στροφή των χρόνιων καπνιστών σε προϊόντα «χαμηλότερου ρίσκου». Αυτή η γραμμή πλεύσης συνδέθηκε με την ταχύτερη από το αναμενόμενο μείωση του ποσοστού καπνιστών, από 30% σε 23% μεταξύ 2020 και 2024, ενώ μια επίσημη έκθεση το 2024 προβλέπει ως και 280.000 ζωές να σώζονται έως το 2060 με τη διεύρυνση της μείωσης βλάβης.
Παρά τα καλά αποτελέσματα, η τσεχική προσέγγιση δεν υπολείπεται προκλήσεων και αντιδράσεων. Η χρήση αρωματικών γεύσεων – ακόμα και σε προϊόντα που κατά τεκμήριο είναι λιγότερο βλαβερά από το τσιγάρο – παραμένει επίμαχη, επειδή στοχεύει ένα νεανικό κοινό που διαφορετικά μπορεί και να μην εκδήλωνε ενδιαφέρον για τη νικοτίνη. Οι Βρυξέλλες εμφανίζονται, επίσης, μάλλον επιφυλακτικές: η παραδοσιακά «αυστηρή» γραμμή της ΕΕ θέλει να προάγει τη συνολική μείωση όλων των προϊόντων καπνού/νικοτίνης, ενώ η Πράγα επιλέγει να εστιάσει πρωτίστως στη μείωση του πιο επικίνδυνου καπνίσματος. Μέσα σε όλα αυτά, ο επιστημονικός αντίλογος επιμένει ότι τα μακροχρόνια αποτελέσματα της θέρμανσης καπνού ή της συνεχόμενης χρήσης e-cig δεν έχουν ερευνηθεί επαρκώς.
Παρά τα ερωτήματα, η Τσεχία απολαμβάνει υψηλή θέση στο «Δείκτη Μείωσης Βλάβης» στην Ευρώπη, υποστηρίζοντας ότι χωρίς τη μαζική υιοθέτηση της στρατηγικής αυτής, το φιλόδοξο σχέδιο της ΕΕ για μονοψήφιο ποσοστό καπνιστών ίσως αποδειχθεί ανεκπλήρωτο. Οι Τσέχοι πολιτικοί καταδεικνύουν ότι το ζήτημα δεν είναι να κάνουμε τα στραβά μάτια στην υγεία, αλλά να δούμε πώς θα ανακόψουμε τους θανάτους από το συμβατικό κάπνισμα, χωρίς παράλληλα να ανοίξουμε την πόρτα σε καταχρήσεις από το νεανικό κοινό.
Το τσεχικό μοντέλο μοιάζει να συνεισφέρει ένα κρίσιμο μάθημα στις διεθνείς τάσεις: μιλώντας για μείωση βλάβης δε σημαίνει ότι απεμπολούμε τον αγώνα ενάντια στο κάπνισμα· σημαίνει ότι αναγνωρίζουμε τη διαβάθμιση των κινδύνων. Στην τρέχουσα φάση αναθεώρησης της Οδηγίας περί Προϊόντων Καπνού στην ΕΕ, η φιλελεύθερη –αλλά ελεγχόμενη– λύση της Τσεχίας ίσως αποτελεί τον πιο ρεαλιστικό δρόμο για την πολυπόθητη «γενιά χωρίς καπνό». Αν ο στόχος είναι η πραγματική εξάλειψη των καπνιστικών ασθενειών, τότε ο απόλυτος απαγορευτισμός έχει αποδειχθεί στην πράξη λιγότερο αποτελεσματικός. Με ένα ρεαλιστικό μείγμα κινήτρων και ορίων, η Τσεχία υπενθυμίζει ότι η υγεία των πολιτών δεν σώζεται απλώς από απαγορεύσεις και φόβο, αλλά από την έξυπνη διαχείριση των κινδύνων—και αυτό είναι μάθημα που το σύνολο της Ευρώπης, από την Αθήνα μέχρι τις Βρυξέλλες, πρέπει να λάβει σοβαρά υπόψη.
