Για τον πρόσφατο αποχαρακτηρισμό (13 Νοεμβρίου) των απόρρητων ημερήσιων ενημερωτικών δελτίων της Εθνικής Υπηρεσίας Πληροφοριών, τότε ΚΥΠ, που αφορούν τα τραγικά γεγονότα της Κύπρου τον Ιούλιο - Αύγουστο του 1974, μίλησε στο Liberal.gr ο καθηγητής ιστορίας του μεταπολεμικού κόσμου στο ΕΚΠΑ και Γενικός Γραμματέας του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, Ευάνθης Χατζηβασιλείου.
Ο κ. Χατζηβασιλείου, μεταξύ άλλων, απαντάει για τη σημασία της δημοσίευσης των συγκεκριμένων δελτίων από την ΕΥΠ, η οποία όπως υπογραμμίζει «είναι στα όρια του επιτρεπτού», ενώ ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα όσα λέει σχετικά με το επίπεδο πληροφόρησης που είχε η ΚΥΠ εκείνη την εποχή, αλλά και για το πλαίσιο των αποφάσεων της τότε ηγεσίας που οδήγησαν στην εθνική τραγωδία.
Συνέντευξη στον Κώστα Βλάχο
Ποια είναι η σημασία του αποχαρακτηρισμού των ημερήσιων δελτίων της ΚΥΠ, προσθέτει κάτι στα όσα ήδη ξέρουμε για τα γεγονότα της Κύπρου;
Η σημασία είναι μεγάλη γιατί είναι το πρώτο βήμα. Για πρώτη φορά η ΕΥΠ αποχαρακτηρίζει απόρρητο υλικό. Αυτό έγινε εφικτό, επειδή ο νόμος της ΕΥΠ ορίζει ότι θα πρέπει να έχουν περάσει 50 χρόνια από την έκδοση των εγγράφων προκειμένου να δημοσιοποιηθούν, και ο όρος αυτός συντρέχει για τα συγκεκριμένα τεκμήρια. Είναι λοιπόν ένα πρώτο και μεγάλο βήμα και ελπίζουμε ότι η υπηρεσία θα συνεχίσει να αποχαρακτηρίζει και άλλο τέτοιο υλικό, ώστε να μπορούμε να έχουμε πρόσβαση και σε αυτό.
Βέβαια, κανένα αρχείο δεν είναι από μόνο του αρκετό, καθώς η σύγχρονη έρευνα είναι πολυαρχειακή. Χρειαζόμαστε πολλά διαφορετικά αρχεία, ενδεχομένως και από διαφορικές χώρες. Τα έγγραφα που δημοσιοποιήθηκαν από το αρχείο της ΕΥΠ δεν αλλάζουν ριζικά όσα ήδη γνωρίζαμε, αλλά η συνεισφορά τους είναι πολύτιμη για να μπορέσουμε να έχουμε μια καλύτερη εικόνα για τα κρίσιμα εκείνα γεγονότα. Το συγκεκριμένο υλικό δίνει την εικόνα που είχε η ΚΥΠ πριν, κατά τη διάρκεια και μετά την τουρκική εισβολή. Μαθαίνουμε τι ακριβώς πληροφορούσε τα επιτελεία που είναι πολύ σημαντικό στοιχείο για την ιστορική αποτίμηση. Ουσιαστικά όμως, επιβεβαιώνεται, πρώτον, ότι η ΚΥΠ δεν είχε ανάμειξη στο πραξικόπημα κατά του Μακαρίου. Αυτό φαίνεται από το γεγονός ότι στην αναφορά της ημέρας που ανατρέπεται ο Μακάριος (το πρωί της 15ης Ιουλίου, καθώς το έγγραφο συντάχθηκε πριν την εκδήλωση του πραξικοπήματος), η ΚΥΠ προδικάζει ότι θα συνεχίσει να είναι πρόεδρος της Κύπρου.
Δεύτερον, το σύνολο των δελτίων επιβεβαιώνει ότι η ΚΥΠ είχε επαρκώς προειδοποιήσει τις στρατιωτικές υπηρεσίες πως γίνονταν πολεμικές προετοιμασίες απέναντι από την Κύπρο για απόβαση, κάτι το οποίο ο Ιωαννίδης και οι άνθρωποί του αγνόησαν εντελώς. Τα δελτία μας δείχνουν επίσης ότι η ΚΥΠ είχε ένα πολύ καλό επίπεδο πληροφόρησης. Βλέπουμε βέβαια μέσα στα έγγραφα και κάποιες ιδεολογικές αφετηρίες των συντακτών, κάτι με το οποίο κάποιος μπορεί να διαφωνεί, ωστόσο η πληροφόρηση που διέθετε είναι επαρκής.
Μπορούμε οπότε να πούμε πως η τότε ΚΥΠ δεν παρουσιάζει τον βαθμό αποσάθρωσης που παρουσιάζει το καθεστώς Ιωαννίδη;
Εκείνο που μπορούμε να πούμε για εκείνη την εποχή είναι ότι το Ναυτικό και η Αεροπορία λειτουργούσαν άριστα. Ο στρατός ξηράς κατέρρευσε λόγω του αυτοκτονικού τρόπου με τον οποίο έγινε η επιστράτευση. Δεν είναι ότι δεν λειτουργούν οι κλάδοι των Ενόπλων Δυνάμεων στις 19 Ιουλίου, μια ημέρα πριν από την τουρκική εισβολή. Είναι ότι το πλαίσιο των αποφάσεων της τότε ηγεσίας, δηλαδή των αποφάσεων του Ιωαννίδη, αποσάρθρωσε ολόκληρο το σύστημα. Με πιο απλά λόγια, δεν ανέμεναν την τουρκική εισβολή, ενώ επίσης προκλήθηκε η κατάρρευση του στρατού ξηράς από μια επιστράτευση που δεν έπρεπε να γίνει έτσι. Επομένως, το πρόβλημα βρίσκεται στον τρόπο διαχείρισης των υπηρεσιών και όχι στις υπηρεσίες καθαυτές.
Τι δείχνουν τα έγγραφα για την απόφαση του Μακαρίου να ζητήσει την απομάκρυνση των Ελλαδιτών αξιωματικών από την Κύπρο;
Εκείνο που επιβεβαιώνουν αυτές οι αναφορές είναι ότι ο Μακάριος ζήτησε την απόσυρση των Ελλαδιτών αξιωματικών, θεωρώντας ότι το καθεστώς της Αθήνας δεν μπορεί να είναι τόσο άμυαλο ώστε να τον ανατρέψει. Δυστυχώς όμως ήταν. Ενδιαφέρουσα εκτίμηση των αναφορών της ΚΥΠ είναι ότι ο Μακάριος θα διώξει μεν τους Ελλαδίτες αξιωματικούς, αλλά για να τους αντικαταστήσει με απότακτους φιλοβασιλικούς στρατιωτικούς, τους οποίους είχε διώξει η χούντα μετά το 1967. Δηλαδή, ο Μακάριος θα στελέχωνε την Εθνική Φρουρά με πολιτικούς αντιπάλους της χούντας. Θυμίζω πως ο Μακάριος υπήρξε σε όλη του τη ζωή ένθερμα βασιλόφρων, γεγονός που ενίσχυε τις ανησυχίες της χούντας καθώς ο Μακάριος, σύμφωνα με τις αναφορές, θα αναζητούσε υποστήριξη εκεί που δεν ήθελε το καθεστώς των Αθηνών να αναζητήσει.
Γιατί τελικά ο Ιωαννίδης αγνόησε τις προειδοποιήσεις της ΚΥΠ, ενώ αποδείχθηκαν ακριβείς; Βασιζόταν περισσότερο στον υποτιθέμενο δίαυλο που είχε ο ίδιος με τη CIA;
Ο ίδιος δεν μίλησε ποτέ για εκείνες τις ημέρες. Ακόμα και αν μιλούσε όμως θα έπρεπε να το δούμε με κάποια επιφύλαξη. Δεν είμαστε στο μυαλό του, το οποίο δεν λειτουργούσε λογικά και αυτό πρέπει να το συνυπολογίσει κανείς. Από τα στοιχεία που έχουμε σήμερα, και είναι πολλά, φαίνεται πως ο ίδιος δεν περίμενε την τουρκική εισβολή στην Κύπρο. Αν μίλησε με κάποιον πράκτορα της CIA δεν το ξέρουμε, όπως και δεν ξέρουμε τι του είπε αυτός σε περίπτωση που μίλησε. Εγώ αμφιβάλλω ότι του έδωσε κάποιος τέτοιου τύπου διαβεβαιώσεις. Πρέπει να εξετάσουμε και το ενδεχόμενο να του είπαν κάτι και ο ίδιος να κατάλαβε κάτι άλλο.
Σίγουρα όμως ο κόσμος δεν δουλεύει βάσει συζητήσεων με πράκτορες. Για να πάρεις τη διαβεβαίωση από τις ΗΠΑ σχετικά με το αν θα κάνει ή όχι κάτι, πρέπει να μιλήσεις είτε με τον υπουργό Εξωτερικών, είτε με πρόσωπο εξουσιοδοτημένο από τον υπουργό Εξωτερικών, είτε με τον πρέσβη. Σίγουρα ο Ιωαννίδης δεν μίλησε με κανέναν από αυτούς. Γενικότερα το μυαλό του Ιωαννίδη δεν μπορούσε να καταλάβει πώς λειτουργεί ο κόσμος. Συμβαίνει πολύ συχνά σε εξτρεμιστές να ζουν σε έναν κλειστοφοβικό κόσμο όπου δεν μπορούν να καταλάβουν τα απλά πράγματα. Αν δηλαδή του είπε κάτι κάποιος πράκτορας, αυτό δε σημαίνει σε καμία περίπτωση ότι αυτός ο πράκτορας δέσμευε την πλευρά των ΗΠΑ. Αν ο Ιωαννίδης πίστεψε κάτι τέτοιο, τότε είναι ένα τεράστιο λάθος που φέρνει μια καταστροφή. Είναι δύσκολο γενικότερα να περιγραφεί η ανεπάρκεια ακόμη και στο επίπεδο της κοινής λογικής που δείχνουν εκείνες τις ημέρες οι άνθρωποι που ήταν σε θέσεις ευθύνης. Τελικά, παρόλο που ο ίδιος είχε γνώση αυτών των αναφορών της ΚΥΠ, ωστόσο πίστευε πως με κάποιο τρόπο μπορεί να αγνοήσει την πραγματικότητα.
Επηρεάστηκαν οι κινήσεις της χούντας στην Κύπρο από τις κακές σχέσεις ΗΠΑ - Τουρκίας εκείνη την περίοδο;
Υπήρχε πράγματι μια μεγάλη κρίση ανάμεσα σε ΗΠΑ και Τουρκία από προηγούμενα χρόνια για την παραγωγή οπίου στην Τουρκία. Οι ΗΠΑ ήθελαν να σταματήσουν τη διάδοση των ναρκωτικών και είχε γίνει προσπάθεια να περιοριστεί η παραγωγή οπίου στην Τουρκία. Ωστόσο, η κυβέρνηση του Ετζεβίτ από τις αρχές του 1974 συνεχίζει να επιτρέπει τις καλλιέργειες.
Πρόκειται όμως για ένα θέμα διαφορετικό. Αυτή η αμερικανοτουρκική διαφωνία δεν συνεπάγεται ότι η Τουρκία δεν είχε τη δύναμη και τη βούληση να παρέμβει.
Αν πίστεψαν οι χουντικοί ότι αυτή η κρίση θα ωθούσε τους Αμερικανούς να παρέμβουν εναντίον των Τούρκων σε περίπτωση εισβολής, τούτο τους καθιστά ακόμη περισσότερο τραγικούς. Γενικότερα, οι ΗΠΑ δεν θεωρούσαν ότι μπορούν να σταματήσουν τους Τούρκους για τρίτη φορά μετά το 1964 και το 1967.
Δείχνει κάτι το ότι ο Κίσινγκερ εκείνη την περίοδο δεν επισκέφθηκε ο ίδιος την περιοχή;
Πρέπει να το δούμε από την πλευρά του ίδιου και της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής και όχι μόνον από τη δική μας. Το πρόβλημα για εμάς ήταν προφανώς τεράστιο αλλά δεν είναι σίγουρο ότι είναι το ίδιο σημαντικό για οποιαδήποτε τρίτη χώρα. Ο Κίσινγκερ είχε στα χέρια του εκείνη την περίοδο το σκάνδαλο Watergate που είχε αρχίσει να προκαλεί μεγάλα προβλήματα στην κυβέρνηση Νίξον, και θα οδηγούσε στην παραίτηση του Προέδρου Νίξον στις 9 Αυγούστου, λίγες ημέρες μετά την πρώτη τουρκική εισβολή. Επίσης υπήρχε ο πόλεμος του Γιομ Κιπούρ τον Οκτώβριο του 1973, γεγονός που είχε δημιουργήσει μεγάλα ζητήματα στη Μέση Ανατολή. Η αντίληψη του Κίσινγκερ εκείνη την εποχή υπαγόρευε το να μην παρέμβει στην Κύπρο.
Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη του Κίσινγκερ, η κρίση θα εξελισσόταν και όποιος επικρατήσει στο πεδίο θα έχει και το πλεονέκτημα στις διαπραγματεύσεις. Το ίδιο ίσχυσε και με το πραξικόπημα εναντίον του Μακαρίου όπου επίσης δεν παρενέβη. Το ίδιο δυστυχώς έγινε και με την τουρκική εισβολή, όπου το τετελεσμένο το δημιούργησε η Τουρκία.
Πιστεύετε πως εάν δεν είχε ανατραπεί ο Παπαδόπουλος, θα ήταν διαφορετικά τα πράγματα για την Κύπρο;
Είναι πολύ δύσκολο να απαντηθεί κάτι τέτοιο. Από τη μια, ο Ιωαννίδης ήταν ένας άνθρωπος που τον χαρακτήριζε η απόλυτη ακρότητα και ο εξτρεμισμός και η αδυναμία ως άνθρωπος να επικοινωνήσει ακόμα και με τους στενούς συνεργάτες του. Δεν μπορούμε με σιγουριά να πούμε τι θα είχε γίνει.
Σίγουρα όμως και επί Παπαδόπουλου έγιναν προσπάθειες δολοφονίας του Μακαρίου, εμφανώς οργανωμένες από την Αθήνα. Η αίσθηση που υπάρχει ότι ο Παπαδόπουλος ήταν περισσότερο, ας το πούμε έτσι, «πολιτικά σκεπτόμενος» σε σχέση με τον Ιωαννίδη, δεν τον απέτρεψε να ενεργεί κατά του Μακαρίου. Απλώς, οι Αμερικάνοι το 1972 είχαν προειδοποιήσει τον Παπαδόπουλο να μην ανατρέψει τον Μακάριο. Το 1974 ο Κίσινγκερ δεν ήθελε τέτοια παρέμβαση. Υπάρχουν στοιχεία που δείχνουν ότι το 1974 το Στέιτ Ντιπάρτμεντ ήθελε να στείλει κάποια μηνύματα προσωπικά στον Ιωαννίδη και όχι μόνο στη χουντική κυβέρνηση πριν το πραξικόπημα, ωστόσο ο Κίσινγκερ κράτησε πίσω την μηχανή του Στέιτ Ντιπάρτμεντ. Πάντως, και ο Παπαδόπουλος είχε δείξει εξαιρετικά επικίνδυνες τάσεις.
Ποιες άλλες υπηρεσίες θα ήταν χρήσιμο να δημοσιεύσουν ανάλογα έγγραφα;
Η ΚΥΠ είναι κομμάτι του στρατιωτικού μηχανισμού, αλλά δεν έχουμε τα έγγραφα των επιτελείων για να δούμε τι ρόλο έπαιξαν οι ένοπλες δυνάμεις στο σύνολό τους.
Ακόμα όμως και το υπουργείο Εξωτερικών δεν αποδεσμεύει έγγραφα για το Κυπριακό γιατί τα γεγονότα του 1974 δημιούργησαν μια κατάσταση που συνεχίζεται μέχρι σήμερα, δηλαδή την τουρκική κατοχή στην Κύπρο. Τόσο το υπουργείο Εξωτερικών όσο και το υπουργείο Εθνικής Αμύνης δεν δίνουν στη δημοσιότητα τέτοια έγγραφα.
Υπάρχουν δυνατότητες επανέναρξης του διαλόγου για το Κυπριακό;
Σήμερα, στο Κυπριακό, βρισκόμαστε 50 χρόνια μετά από αυτά τα γεγονότα. Η Τουρκία έχει εποικήσει την κατεχόμενη Κύπρο και έχει δημιουργήσει πρόσθετα της εισβολής τετελεσμένα. Σήμερα βρισκόμαστε μπροστά σε μια γκάμα μαξιμαλιστικών απαιτήσεων από την Τουρκία. Νομίζω ότι η αφετηρία για μια συνεννόηση για το Κυπριακό, δεν μπορεί να είναι άλλη από το κοινοτικό κεκτημένο. Από το πλαίσιο δηλαδή της ΕΕ που μπορεί να χρησιμεύσει ως ένα πεδίο συνεννόησης. Όπως όμως ήδη ξέρουμε, οι απαιτήσεις της Τουρκίας προέρχονται από τις στρατηγικές της ανησυχίες και όχι από τη διάθεσή της να λύσει το Κυπριακό ή να εξυπηρετήσει την τουρκοκυπριακή κοινότητα. Αυτό το στοιχείο μπλοκάρει μια λύση στο πρόβλημα.
* Ο Ευάνθης Χατζηβασιλείου είναι καθηγητής της Ιστορίας του Μεταπολεμικού Κόσμου στο τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών και γενικός γραμματέας του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία.
