Τα φωτογραφικά έργα του Πάνου Κοκκινιά είναι δύσκολο να τα ξεχάσεις όταν τα αντικρίσεις. Τα ατμοσφαιρικά τοπία και το μυστήριο των μορφών του εντυπώνονται στο μυαλό σου και σε αφήνουν να αναρωτιέσαι ποια είναι η ιστορία και τα συναισθήματα που κρύβουν. Δεν είναι τυχαία, άλλωστε, ένας από τους καλύτερους φωτογράφους που διαθέτουμε στην Ελλάδα.
Είχα την τύχη να τον ζήσω επί τω έργω στο Μουσείο Μπενάκη της οδού Πειραιώς πριν δύο χρόνια, όπου αποτύπωνε φωτογραφικά στιγμιότυπα των performances της έκθεσης As One που είχαν συνδιοργανώσει ο Οργανισμός ΝΕΟΝ και το Marina Abramovic Institute. Η αφοσίωση και το χαμηλό προφίλ του με έκαναν από τότε να θέλω να μάθω περισσότερα για τον ίδιο και τι τον οδηγεί στη δημιουργία των έργων του. Μερικά από αυτά παρουσιάζονται στη νέα ατομική έκθεσή του στο νέο χώρο Foyer που ανοίγει αύριο στο θέατρο Παλλάς, σε επιμέλεια Άννας Χατζηνάσιου, με αφορμή την οποία βρεθήκαμε για να τα πούμε.
Συνέντευξη στην Αννίτα Αποστολάκη
Απόφοιτος του School of Visual Arts στη Νέα Υόρκη και του Πανεπιστημίου Yale, αλλά και διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Derby, με υποτροφίες του Ι.K.Υ. του Ιδρύματος Ωνάση και του Yale University, από το 1998 έχει παρουσιάσει έργα του σε πολυάριθμες ατομικές και ομαδικές εκθέσεις σε γκαλερί και μεγάλα μουσεία σε όλο τον κόσμο. Η έκθεση, όμως, που ξεχωρίζει είναι η πρώτη ατομική έκθεση του έργου του στην Αίθουσα Τέχνης Καππάτος, διότι ήταν η πρώτη φορά που «εξετέθην», όπως μου λέει. «Είναι η στιγμή που μετριέσαι με τον εαυτό σου. Αυτή είναι η κύρια χρησιμότητα μιας έκθεσης. Μόνο όταν δεις τη δουλειά σου στον τοίχο, σε ξένο τοίχο, την κρίνεις σαν τρίτος. Παύεις να την βλέπεις όπως την γνώριζες στο εργαστήριο. Είναι εκεί γυμνή και απροστάτευτη από τους ευσεβείς σου πόθους. Και αυτή είναι γνώση που σε βοηθά να την κάνεις καλύτερη.»
Καθοριστική για την καριέρα του Πάνου Κοκκινιά ήταν η συνεργασία του με τον Ρένο Ξίππα, διότι από τότε η δουλειά του έχει γίνει διεθνής –δεν μπαίνουν μόνο Γάλλοι αγοραστές στην γκαλερί Xippas στο Παρίσι... Αλλά η στιγμή της πορείας του που θεωρεί σημαντικότερη είναι η μαθητεία του στο Yale: «Ανακαθόρισε τον τρόπο που σκεφτόμουν για τη φωτογραφία, ήταν αυτό που περισσότερο απ' όλα με διαμόρφωσε φωτογραφικά.» Σημαντικές ήταν και οι αρχικές σπουδές που είχε κάνει με τον Πλάτωνα Ριβέλλη: «Εκεί κατάλαβα ότι η φωτογραφία είναι μια αυτόνομη τέχνη και σταμάτησα να την βλέπω ως Δούρειο Ίππο για να μπω στον χώρο του κινηματογράφου.»
Ο ίδιος τι έχει διδάξει στους μαθητές του; «Να βρουν πρώτα τι τους ενδιαφέρει στην ζωή τους και αυτό να το κάνουν εικόνες.» Και ότι «δεν έχει σημασία το πώς φτιάχνεις μια φωτογραφία, σημασία έχει να είναι πειστική.» Δεν έχει σημασία, δηλαδή, η τεχνική; «Όπως πρέπει να μάθεις καλά την γλώσσα για να γράψεις ποίηση, έτσι πρέπει και να γνωρίζεις καλά την τεχνική στη φωτογραφία. Χωρίς γνώση της τεχνικής δεν μπορείς να κάνεις κάτι σημαντικό. Ωστόσο η τεχνική από μόνη της δεν αρκεί. Πρέπει πρώτα να θέλεις κάτι να πεις, να έχεις κάτι να πεις.»
Κι όμως, πολλοί λένε ότι οι πραγματικά δυνατές φωτογραφίες προκύπτουν από τη μαγεία του τυχαίου. Αν και συμφωνεί ότι «η ατέλεια του τυχαίου στην άμεση (την μη σκηνοθετημένη) φωτογραφία είναι αυτό που της δίνει ενέργεια», υποστηρίζει ότι «η φωτογραφία είναι το μέσο που βασίζεται στην ψευδαίσθηση της αντιγραφής της πραγματικότητας. Οποιαδήποτε φωτογραφία είναι ερμηνεία, γιατί, πριν το κλικ, έχεις αποφασίσει τι θα τραβήξεις, ποια στιγμή, τι θα συμπεριλάβεις και τι θα αποκλείσεις από το κάδρο σου. Όλα αυτά είναι μια μορφή σκηνοθεσίας.»
Πάνος Κοκκινιάς, Ουρανία © Πάνος Κοκκινιάς
Ακόμα και στα πορτρέτα; Ακόμα και εκεί. «Το πορτρέτο είναι -συνειδητά ή όχι- σκηνοθεσία. Σκηνοθεσία του άλλου, ή του εαυτού στην περίπτωση των selfies. Όσο πιο ξεκάθαρο είναι αυτό στο μυαλό του φωτογράφου και του φωτογραφιζόμενου, τόσο περισσότερες οι πιθανότητες να χρησιμοποιηθεί δημιουργικά αυτή η σύμβαση. Διαφορετικά, αυτό που συνήθως αποτυπώνεται, είναι η αμηχανία ενός ανθρώπου την ώρα που τον φωτογραφίζουν. Η προσπάθεια απόκρυψης της αμηχανίας και το να υποδύεσαι ασυνείδητα αυτό που θέλεις να προβάλλεις εκείνη την στιγμή προς τα έξω, εγγράφονται και αυτά στην εικόνα.»
Η φωτογραφία στην εποχή του Instagram
Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται αυξημένο ενδιαφέρον διεθνώς για τη φωτογραφία. Σημείο των καιρών του Instagram; «Η φωτογραφία είναι παιδί της τεχνολογίας. Της αρέσει η πρόοδος της τεχνολογίας γιατί γίνεται αυτόματα και δική της -τεχνική- πρόοδος. Γι'' αυτό και διαδόθηκε τόσο όταν τα κινητά τηλέφωνα απέκτησαν κάμερες. Ωστόσο η γέννηση του μέσου είχε κοινωνικά αίτια, κυρίως την ανάγκη που υπήρξε κάποτε για γρήγορα και φθηνά πορτρέτα, πράγμα που δεν μπορούσε να εξυπηρετήσει η χρονοβόρα και πολύ πιο ακριβή ζωγραφική. Ήταν, λοιπόν, από την αρχή της η φωτογραφία πιο "δημοκρατική" και η σημερινή έκφραση αυτού είναι το Instagram και τα συναφή. Το ίδιο ισχύει και για τα φωτογραφικά αυτο-πορτρέτα, τα οποία ανέκαθεν υπήρχαν αλλά δεν μπορούσαν να γίνουν με την ίδια ευκολία που γίνονται σήμερα οι selfies. Πάντως η "φλυαρία" που προέκυψε έχει και την καλή της πλευρά. Η σωρεία εικόνων μετατρέπεται, κατά ένα μέρος της, σε γνώση και σε ποιότητα, γι'' αυτό και η φωτογραφία στέκεται πια ισότιμα στην αγορά της τέχνης.»
Πάνος Κοκκινιάς, Evening Sun © Πάνος Κοκκινιάς
Η σχέση του ανθρώπου με τον κόσμο
Οφείλω να ρωτήσω τι ρόλο παίζουν οι ανθρώπινες φιγούρες στα έργα του. Φαίνεται να αποτελούν αναπόσπαστο στοιχείο της εικόνας, αλλά όχι ως αυτόνομες οντότητες, αλλά σα να είναι ένα με το τοπίο που τις περιβάλλει. Μου απαντά: «Αυτό που με ενδιαφέρει είναι η σχέση του ανθρώπου με τον κόσμο. Ούτε ο κόσμος υπάρχει μόνος του χωρίς εμάς, ούτε εμείς χωρίς τον κόσμο. Γι' αυτό και δεν μου φτάνει να κάνω μια ωραία φωτογραφία τοπίου. Το τοπίο το χρησιμοποιώ ως σκηνή ενός μικρού δράματος. Προσπαθώ να δω εκεί τα πράγματα από μιαν απόσταση, σε μια προσπάθεια να τα δω καλύτερα. Οι ανθρώπινες φιγούρες φαίνονται μικρές γιατί μικροί είμαστε ή αισθανόμαστε μέσα στον κόσμο. Παρά την, ή μάλλον εξ αιτίας αυτής της απόστασης βλέπεις καλύτερα. Αρκεί βέβαια να υποστηρίζεται αυτό τεχνικά, και εδώ γυρίζουμε στην σημασία που έχει η τεχνική.»
Για να διακρίνει, βέβαια, ο θεατής αυτές τις λεπτομέρειες, πρέπει να πλησιάσει και να παρατηρήσει προσεκτικά τα έργα του Πάνου Κοκκινιά. Εξ ου και οι τεράστιες διαστάσεις των φωτογραφιών του, ώστε να μπορεί να δει ο θεατής τις λεπτομέρειες, στις οποίες κρύβεται η ουσία. Κάτι δύσκολο, δυστυχώς, να γίνει στο Internet ή στα βιβλία, όπου αυτόματα οι διαστάσεις των εικόνων μικραίνουν πάρα πολύ.
Το να δημιουργείς φωτογραφικά έργα σε τόσο μεγάλη κλίμακα, προϋποθέτει μεγάλη προετοιμασία και κόστος παραγωγής. «Πριν καν φτάσω να έχω ένα ψηφιακό αρχείο έτοιμο για τύπωμα, υπάρχουν ήδη αρκετά έξοδα παραγωγής και πολύς χρόνος προετοιμασίας και κατόπιν επεξεργασίας. Και μόνο για το τύπωμα και το καδράρισμα, σε αυτές τις διαστάσεις και αρχειακές προδιαγραφές, ένα μέσο κόστος είναι πάνω από 1000 €. Συνεπώς οι φαινομενικά υψηλές τιμές, αφαιρουμένων των εξόδων παραγωγής, του ποσοστού της γκαλερί, της εφορίας, του ασφαλιστικού κλπ, δεν είναι και τόσο αυθαίρετες όσο ακούγονται. Είναι πολύ δύσκολο να βιοποριστεί κανείς μόνο από την τέχνη, ειδικά σε μια χώρα της οποίας η μικρή αγορά τέχνης που πήγε κάποτε να δημιουργηθεί, είναι πλέον σχεδόν ανύπαρκτη.»
Έχει ζήσει, βέβαια, και τη χρυσή εποχή της αγοράς τέχνης της Ελλάδας, προ κρίσης. Ενδεικτικά, η πρώτη ατομική έκθεση του έργου του στην Αίθουσα Τέχνης Καππάτος το 1998 ήταν η πρώτη έκθεση φωτογραφίας που πούλησε φωτογραφικά έργα με τιμές έργων τέχνης, καθώς τότε είχε ξεκινήσει να μεγαλώνει η αγορά από φιλότεχνους της μεσαίας τάξης. «Όσο υπήρχε αυτή η αγορά υπήρχαν, εκτός από τους συλλέκτες, και άνθρωποι που αγόραζαν έργα επειδή απλώς τους άρεσαν, τα ήθελαν για το σπίτι ή το γραφείο τους. Το ενδιαφέρον και η αποδοχή αυτών των ανθρώπων ήταν που μου έδινε και την μεγαλύτερη ικανοποίηση.»
Η αποξένωση στο αστικό τοπίο
Με τόσες περγαμηνές και επιτυχία στο εξωτερικό, αναρωτιέμαι αν το έχει μετανιώσει καθόλου που γύρισε στην Ελλάδα. «Όχι. Είχα δύο φορές στην ενήλικη ζωή μου την επιλογή να μείνω έξω και να διδάξω. Δεν το έκανα γιατί όσο ήμουν εκτός, έβλεπα στον ύπνο μου τον ήλιο να στραφταλίζει πάνω στη θάλασσα. Γύρισα για τα τοπία της παιδικής μου ηλικίας, για τα καλοκαίρια της εφηβείας μου, για όσους αγαπούσα και μου έλειπαν. Κι ας ήξερα ότι η καλύτερη οργάνωση, η περισσότερη συνέπεια και οι επαγγελματικές ευκαιρίας θα μου έλειπαν. Το ήξερα, για αυτό και ποτέ δεν μετάνιωσα, ούτε και θέλησα με την κρίση να ξαναφύγω.»
Πάνος Κοκκινιάς, Γιώργης © Πάνος Κοκκινιάς
Παρόλο που είναι άνθρωπος που αγαπάει τη φύση, πολλές φορές επιλέγει να αποτυπώσει φωτογραφικά το αστικό τοπίο. «Στο αστικό τοπίο συχνά προσπαθώ να αποτυπώσω εκείνο που μας λείπει ζώντας μακριά απ'' τη φύση, το αποτέλεσμα αυτής της έλλειψης. Και αντίστοιχα, στα τοπία της φύσης "φυτεύω" ανθρώπινες συμπεριφορές που είναι απότοκα αυτής της αποξένωσης. Τα νυχτερινά τοπία της πόλης είναι νομίζω πιο υπαρξιακά ενώ στα φυσικά τοπία παρεισφρέουν και ζητήματα περισσότερο κοινωνικά.»
Μεγάλη τύχη να μπορείς να κάνεις αυτό που αγαπάς. «Δεν έχω βαρεθεί ούτε μια στιγμή από το 1986 που άρχισα τις σπουδές στο ΤΕΙ Φωτογραφίας της Αθήνας. Παρά την φυσική καταπόνηση που πολλές φορές υπάρχει στην φωτογράφηση, παρά τις ατέλειωτες ώρες και το ξενύχτι μετά, στον υπολογιστή, δεν αισθάνθηκα ποτέ ότι δουλεύω. Νιώθω μάλλον ότι παίζω με εικόνες. Ενώ όταν έγραφα για το διδακτορικό μου, πραγματικά υπέφερα. Προτιμώ την πρακτική φιλοσοφία της τέχνης από την βαριά θεωρία, προτιμώ την ελευθερία και την σωματικότητά της, κι ας συνοδεύεται από το χάος του βιοπορισμού ενός καλλιτέχνη-ελεύθερου επαγγελματία στην Ελλάδα.»
Υπάρχει, άραγε, κάποιο πρότζεκτ που θα ήθελε να πραγματοποιήσει και δεν τα έχει καταφέρει ακόμη; «Θα ήθελα να κάνω ένα πορτρέτο της κοινωνίας που ζούμε σήμερα, ενός μέρους της έστω, καθώς είναι δύσκολο να την αποτυπώσει κανείς πλήρως. Η φωτογραφία μπορεί να αποτυπώνει την επιφάνεια, αλλά κάτω απ'' αυτήν μπορούν να διαφαίνονται αλήθειες. Αυτή είναι η ιδιομορφία, η δυσκολία αλλά και η χαρά της.»
Πάνος Κοκκινιάς, Μετρό © Πάνος Κοκκινιάς
Δεν υπήρχε πάντοτε, όπως μου λέει, η κοινωνική διάσταση που συναντάμε σε αρκετά από τα τελευταία έργα του. Ήταν κάτι που προέκυψε με την κρίση, η οποία ενέτεινε τα υπαρξιακά ερωτήματα που διατρέχουν τα έργα του από τις απαρχές του ενδιαφέροντός του για την τέχνη. «Αληθινό έργο κάνεις όταν αντλείς από την πραγματικότητα που έχεις γύρω σου. Για να συζητήσεις υπαρξιακά ζητήματα, πρέπει να μιλήσεις με πρώτη ύλη ό,τι βιώνεις, ό,τι έχεις απέναντί σου. Αυτό ζούμε τώρα, αυτό ζω, αυτό θα υπάρχει και στο έργο.»
Βγαίνοντας, όμως, έξω στην ηλιοφάνεια και τον καταγάλανο ουρανό νιώθει ότι παίρνει δύναμη για να συνεχίσει τα επόμενα σχέδιά του. Όποτε κι αν ευοδωθούν τελικά αυτά, θα είμαστε εδώ να περιμένουμε να τα δούμε. Εις το επανιδείν λοιπόν.
Η έκθεση με τίτλο Replay θα βρίσκεται στο Foyer στο Θέατρο Παλλάς από 31 Ιανουαρίου έως 11 Μαρτίου 2018.
