Τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν ΕΕ και ΝΑΤΟ από τις υβριδικές απειλές της Ρωσίας αλλά και την ανάγκη να θωρακιστεί η χώρα μας με μια Εθνική Στρατηγική Διαχείρισης Υβριδικών Απειλών αναλύει στο Liberal το μέλος του Επιστημονικού Συμβουλίου Ανάλυσης Υβριδικών Απειλών της Εθνικής Αρχής Κυβερνοασφάλειας, Αθανάσιος Μποζίνης.
Ο Επίκουρος Καθηγητής Παγκόσμιας Πολιτικής Οικονομίας, Νέων Τεχνολογιών και Βιοασφάλειας στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας τονίζει πως η Ρωσία είναι ο πρωτεργάτης της χρήσης και της εφαρμογής του υβριδικού πολέμου και ως εκ τούτου θα πρέπει να αντιμετωπίζονται με ιδιαίτερη προσοχή οι κινήσεις της.
Ο ίδιος επισημαίνει τους κινδύνους από τα fake news, την Κυβερνοπροπαγάνδα και ιδίως την προσπάθεια της χειραγώγησης της Κοινής Γνώμης και σημειώνει πως αυτά μπορούν να καταστούν όπλα εναντίον μιας χώρας, δημιουργώντας συνθήκες ακραίας αποσταθεροποίησης και μάλιστα χωρίς να πέσει ούτε μία σφαίρα.
Συνέντευξη στον Χρήστο Θ. Παναγόπουλο
Κύριε Μποζίνη, πρόσφατα υπήρξε μια δήλωση του αναπληρωτή γενικού γραμματέα του ΝΑΤΟ, Τζέιμς Απατουράι, ο οποίος εκτίμησε ότι το ΝΑΤΟ έχει αντιμετωπίσει πολλές απόπειρες δολιοφθοράς και ότι πλέον όλα δείχνουν ότι το ΝΑΤΟ βρίσκεται αντιμέτωπο με υβριδικό πόλεμο ειδικότερα από την Ρωσία. Εσείς τι λέτε γι’ αυτό; Πώς το σχολιάζετε;
Είναι απολύτως φυσιολογικό αυτό που λέει ο αναπληρωτής γ.γ. του ΝΑΤΟ, κ. Παναγόπουλε. Η Ρωσία, θεωρητικά, είναι ο πρωτεργάτης της χρήσης και της εφαρμογής του υβριδικού πολέμου. Και όταν αναφερόμαστε σε υβριδικό πόλεμο - γιατί είναι εντελώς διαφορετικό ο υβριδικός πόλεμος από τις υβριδικές απειλές - λέμε πως είναι ένας ολοκληρωτικός πόλεμος και το πλεονέκτημα και το μειονέκτημα των υβριδικών απειλών και του υβριδικού πολέμου είναι ότι υπάρχει στα επίπεδα των διεθνών σχέσεων, στα όρια μεταξύ πολέμου και ειρήνης. Δηλαδή δεν είναι ούτε πόλεμος ούτε ειρήνη.
Όταν αναφερόμαστε σε υβριδικό πόλεμο, όμως, τότε μιλάμε για μια μορφή ολοκληρωτικού πολέμου. Στις μέρες μας υπάρχουν δύο πλευρές του πολέμου: οι κλασικές, εκείνες δηλαδή που γνωρίζουμε και οι αθέατες. Στις αθέατες πλευρές υπάρχει ο Κυβερνοπόλεμος, ο υψηλός τεχνολογικός πόλεμος, ο διαστημικός πόλεμος και υπάρχουν και οι δολιοφθορές, οι οποίες υπάρχουν τόσο σε επίπεδο fake news, δηλαδή Κυβερνοπροπαγάνδας όσο και σε επίπεδο Κυβερνοφυσικής Ασφάλειας, όπως είναι οι διάφορες δολιοφθορές που έχουν ως στόχο δεξαμενές καυσίμων, εγκαταστάσεις αερίου ή ηλεκτρικού ρεύματος και ούτω καθεξής.
Η Ρωσία θεωρείται πρωτεργάτης της εφαρμογής του υβριδικού πολέμου που ξεκίνησε από την Κριμαία με τα γνωστά «πράσινα στρατιωτάκια», τα οποία κανείς δεν γνώριζε αν ήταν Ρώσοι στρατιώτες ή αν επρόκειτο για πολιτοφυλακή. Οι ενέργειες αυτές της Μόσχας έχουν ξεκινήσει εδώ και πολλά χρόνια και σε αυτό το πλαίσιο το ΝΑΤΟ προσπαθεί να εστιάσει στην αντιμετώπιση του υβριδικού πολέμου που διεξάγει η Ρωσία σε όλες τις πλευρές και όλες τις εκφάνσεις της.
Στο σημείο αυτό, θα πρέπει να πω το εξής: Το βασικό χαρακτηριστικό του υβριδικού πολέμου, επειδή κατά μεγάλο ποσοστό στον πυρήνα του είναι ψηφιακός, είναι ότι μπορεί να υπάρχουν επιθέσεις που εξαπολύονται από χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά, χωρίς ποτέ να εντοπίζεται ο δράστης ή οι δράστες. Υπό το πρίσμα αυτό, χώρες όπως η Κίνα, ακόμα και η Βόρεια Κορέα, μπορούν να συνδράμουν τη Ρωσία στη διεξαγωγή υβριδικών πολέμων κατά του ΝΑΤΟ. Και τούτο επιτυγχάνεται μέσω του κυβερνοχώρου και της Κυβερνοπροπαγάνδας, του ελέγχου των ΜΜΕ αλλά και των επιχειρήσεων δολιοφθοράς.
Συνεπώς, με βάση αυτά που λέτε, ο τελικός στόχος της Ρωσίας είναι η πολιτική αποσταθεροποίηση χωρών – μελών που απαρτίζουν τη Συμμαχία...
Ακριβώς. Εδώ έχουμε ένα αμιγώς υβριδικό στοιχείο και εδώ ακριβώς είναι ο πυρήνας της παραπληροφόρησης και της αποσταθεροποίησης.
Για να το εξηγήσουμε, πιο απλά, θα σας φέρω ένα παράδειγμα: Φανταστείτε μια υπερδύναμη όπως η Ρωσία να χρησιμοποιεί τα ΜΜΕ μιας συγκεκριμένης χώρας ή μιας ένωσης κρατών, αλλά και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, διασπείροντας σε καθημερινή βάση fake news. Ο στόχος παραμένει, φυσικά, ο αποπροσανατολισμός της παγκόσμιας, της ευρωπαϊκής και εν τέλει της εθνικής Κοινής Γνώμης γύρω από ένα συγκεκριμένο θέμα, το οποίο «καίει» σε επίπεδο επικαιρότητας.
Ο σκοπός είναι να υπάρχουν αντιπαραθέσεις μέσα σε μια κοινωνία, μια πολιτική οντότητα σε ένα κράτος, μια κοινοβουλευτική ομάδα, σε μία κυβέρνηση και όπως είναι ο τρόπος με τον οποίο καθυστερούν εμμέσως πλην σαφώς την διαδικασία λήψης αποφάσεων για κρίσιμα ζητήματα. Ξέρετε, στις μέρες μας, σε πραγματικό χρόνο, οι κρίσεις είναι πάρα πολύ σημαντικές και η ανταπόκριση όπως κρίσεις αυτές, το resilience, όπως λέμε, είναι ακόμη πιο σημαντικό να είναι με άμεση χρήση και λήψη αποφάσεων.
Με φόντο τις κινήσεις της Ρωσίας, ακούμε και διαβάζουμε πολλές φορές τον όρο «υβριδικές απειλές». Τι είναι και πώς αυτές διαφέρει από τις παραδοσιακές / συμβατικές στρατιωτικές επιθέσεις;
Η στρατιωτική επίθεση, με βάση το Διεθνές Δίκαιο, είναι μια πολύ συγκεκριμένη μορφή επίθεσης. Υπάρχει από πίσω κάποιος δρώντας που μπορεί να είναι κράτος, μπορεί να είναι μια ομάδα. Συνήθως είναι κράτη εναντίον κρατών. Μετά το τέλος και του Ψυχρού Πολέμου και στην ουσία με την μεγάλη εφαρμογή των ψηφιακών τεχνολογιών πλέον οι επιθέσεις μπορούν να γίνονται από χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά, όπως ανέφερα πιο πριν.
Τώρα, οι υβριδικές απειλές είναι επιθέσεις από δρώντες του διεθνούς συστήματος, το οποίο μπορεί να είναι κράτος και πάλι, ομάδα ανθρώπων, τρομοκρατική, ακτιβιστές ακόμη και ένα άτομο και μόνο ή μια οργανωμένη ειδική μονάδα στρατού, η οποία αποσκοπεί στην αποσταθεροποίηση ενός κράτους και κάνουν επίθεση σε βασικές πληροφοριακές αρχές με κυβερνοεπιθέσεις, με δολιοφθορές και ακόμα με την προσπάθεια χειραγώγησης της Κοινής Γνώμης. Το βασικό χαρακτηριστικό των υβριδικών απειλών είναι ότι έχει τεχνολογικό πυρήνα: Αυτό σημαίνει, με απλά λόγια, ότι οι υβριδικές απειλές χρησιμοποιούν ως «όπλα» ό,τι έχει να κάνει με υψηλή τεχνολογία: ο Κυβερνοχώρος, το Διάστημα, οι δορυφορικές επικοινωνίες και πλέον η ευρεία χρήση της Τεχνητής Νοημοσύνης και των ρομπότ drones.
Το βασικό συστατικό των υβριδικών απειλών είναι ότι επί της ουσίας δεν μπορείς να κατηγορήσεις, σε καμία περίπτωση, κανέναν. Άρα, δεν υπάρχει κάποιο κράτος πίσω από την επίθεση, παρά μόνον ένας δρώντας, ο οποίος δεν μπορεί να αποκαλυφθεί ότι ήταν εκείνος που διεξήγαγε τη συγκεκριμένη επίθεση.
Αν διεξαχθεί μια κυβερνοεπίθεση ενάντια στα πληροφοριακά συστήματα ελέγχου του νερού στις ΗΠΑ από τη Ρωσία, αν και λογίζεται ως επίθεση που σκοπός της είναι να πλήξει βασικές και κρίσιμες υποδομές, αυτό δεν συνιστά από μόνο του αιτία πολέμου, αλλά είναι μια υβριδική επίθεση. Σε αντίθετη περίπτωση, αν υπήρχε επίθεση με στρατιωτικές μονάδες, τότε ασφαλώς θα μιλούσαμε για casus belli, δηλαδή για εκπεφρασμένη αιτία πολέμου.
Συμπληρώνονται τρία χρόνια από τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία και είναι γενικώς παραδεκτό ότι έχει κλιμακωθεί σημαντικά η χρήση των υβριδικών επιθέσεων από πλευράς της Μόσχας. Ποιες στρατηγικές πρέπει να ακολουθήσει η Δύση και κατ’ επέκταση η ΕΕ και ειδικότερα, πλέον, εμείς ως Ελλάδα, για να προστατευθούμε από αυτού του είδους τις υβριδικές επιθέσεις;
Οι υβριδικές επιθέσεις γίνονται σε όλα τα επίπεδα. Σε οικονομικό, σε εμπορικό, σε διπλωματικό, σε πληροφοριακό, σε ψυχολογικό και στρατιωτικό. Όλες αυτές είναι μορφές επιθέσεων. Η Ευρωπαϊκή Ένωση αυτή τη στιγμή, γιατί αναφερθήκαμε και στον πόλεμο βρίσκεται μεταξύ δυο μεγάλων υβριδικών επιθέσεων. Ο ένας είναι ο εμπορικός και χρηματοπιστωτικός πόλεμος, τον οποίο ο Τραμπ προσπαθεί να εφαρμόσει το νέο δόγμα MAGA (Make America Great Again), το οποίο για κάποιους αντίπαλους ή εχθρούς του έχει καταστεί «Krav Maga», όπως λέω. Από την άλλη υπάρχει ο ανοικτός πόλεμος της Ουκρανίας και της Ρωσίας από τα ανατολικά σύνορα, όπως βλέπουμε στο χάρτη, αλλά όπου από εκεί έχουμε καθαρό πόλεμο με τις επιπτώσεις τις οικονομικές, τις εμπορικές, αν θέλετε και τις πλουτοπαραγωγικές.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση πρέπει να ενισχυθεί και αυτό το οποίο πρέπει να ενισχύσει είναι η αυτονομία και η αυτοδυναμία της. Αυτό δεν σημαίνει, αυτομάτως, ότι θα είναι υπεραμυνόμενη έναντι των υβριδικών απειλών αλλά σε κάθε περίπτωση πρέπει να μπορεί να ελέγξει τις ακραίες υβριδικές επιθέσεις που σήμερα είναι από τη Ρωσία, αύριο μπορεί να είναι από οποιοδήποτε κράτος. Δεν θα πρέπει να ξεχνάμε κάτι βασικό: Ό,τι είναι ψηφιακό είναι ταυτόχρονα και παγκόσμιο. Οποιαδήποτε ψυχολογική, εμπορική, οικονομική ή δολιοφθορά σε επίπεδο προσπάθειας ελέγχου των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης, προσπάθειας του να δημιουργηθεί ρήγμα μέσα σε ένα κυβερνητικό τομέα, μπορεί να συμβεί ανά πάσα ώρα και στιγμή.
Η μετανάστευση είναι ένα ισχυρό πεδίο δράσης στα πλαίσια των υβριδικών απειλών. Το λαθρεμπόριο, επίσης. Η αύξηση της εσωτερικής τρομοκρατίας και της διεθνούς τρομοκρατίας, τα ναρκωτικά, η παραπληροφόρηση. Είναι τρόποι με τους οποίους κάποια κυβέρνηση μπορεί, πλέον, να κατεδαφιστεί, χωρίς να πέσει ούτε μια σφαίρα από όπλο. Αυτή είναι και η βασική αιτία ισχύος των υβριδικών απειλών. Και οι φωτιές, που καταστρέφουν τον τουρισμό, που καταστρέφουν το νησιωτικό περιβάλλον. Όλα αυτά είναι πλαίσια υβριδικών απειλών και υβριδικών επιθέσεων. Και μια υβριδική επίθεση συνδυάζεται με κάποια άλλη.
Δηλαδή μπορεί να έχουμε παράλληλα ψυχολογική επίθεση ή μια φωτιά και παράλληλα να έχουμε τη χρήση fake news, για να αποπροσανατολιστεί η κοινή γνώμη. Αυτό το πράγμα είναι κάτι εύκολο. Δεν είναι ένας στρατός τον οποίο βλέπω, βλέπω από πού μου έρχεται και πάω να αμυνθώ ή να επιτεθώ.
Βάσει της επιστημονικής εμπειρίας σας, ποιοι είναι οι κίνδυνοι από τις υβριδικές απειλές για μια χώρα όπως η Ελλάδα;
Ευτυχώς ή δυστυχώς, η Ελλάδα εδώ και πάρα πολλές χιλιάδες χρόνια βρίσκεται στο πέρασμα ανάμεσα στην Ανατολή και τη Δύση. Αυτό που έχω να πω στην προκειμένη περίπτωση είναι πως η χώρα μας οφείλει να έχει μια ειδική στρατηγική αντιμετώπιση των υβριδικών απειλών. Γιατί πρέπει να συμβεί αυτό; Διότι οι υβριδικές απειλές περνάνε πλέον από τον Κυβερνοχώρο στην Κυβερνοφυσική Ασφάλεια.
Ας το εξετάσουμε πρακτικά: Ενώ μια κυβερνοεπίθεση, για παράδειγμα σε κάποιο υπουργείο, θα μπορούσε να οδηγήσει σε αλλοίωση των δεδομένων (data) τα οποία υπάρχουν αποθηκευμένα ή σε καταστροφή χιλιάδων σημαντικών αρχείων, στην Κυβερνοφυσική Ασφάλεια, πλέον, τα πλήγματα σε κρίσιμες υποδομές είναι εκείνα που έχουν ως αποτέλεσμα να υπάρχουν ακόμη και θύματα. Στις κυβερνοεπιθέσεις, μια ηλεκτρονική επίθεση που θα καταστρέψει τα βασικά χαρακτηριστικά πληροφοριακά συστήματα ελέγχου των αεροπλάνων ενός αεροδρομίου μπορεί να προκαλέσει εκατοντάδες ή χιλιάδες θύματα, ή μπορεί να καταστρέψει τον τρόπο ελέγχου του νερού σε μια πόλη και να δημιουργηθεί μια κατάσταση βιολογικής απειλής και βιοτρομοκρατίας σε μια μεγαλούπολη.
Ποιες είναι οι στρατηγικές που έχουν αναπτυχθεί σε διεθνές επίπεδο για την αντιμετώπιση των υβριδικών απειλών και πώς μπορεί η χώρα μας να τις προσαρμόσει στα δικά της δεδομένα;
Η Ελλάδα ξεκίνησε - και είναι νομίζω είναι και πανευρωπαϊκή πρωτοβουλία και πρωτοπορία – τη λειτουργία του Επιστημονικού Συμβουλίου Ανάλυσης Υβριδικών Απειλών, το Παρατηρητήριο, όπως λέμε, Ανάλυσης Υβριδικών Απειλών που υπάγεται στην Εθνική Αρχή Κυβερνοασφάλειας. Σκοπός του Παρατηρητηρίου είναι η συνεργασία με διάφορους φορείς και υπουργεία, αλλά πολύ περισσότερο και δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς προκειμένου να μπορέσει να αναπτυχθεί αυτό το οποίο λέμε Εθνική Στρατηγική Διαχείρισης Υβριδικών Απειλών. Είναι πάρα πολύ νωρίς για να μπορούμε να συζητάμε ποια είναι τα συγκεκριμένα αποτελέσματα και συμπεράσματα. Θεωρώ ότι υπάρχουν εξαιρετικοί συνάδελφοι με τους οποίους μπορούμε να συνεργαστούμε και εντός του επιστημονικού συμβουλίου αλλά πολύ περισσότερο και εκτός, σε άλλα Πανεπιστήμια εντός και εκτός Ελλάδος, και ξέρετε το brainstorming για μένα είναι πάρα πολύ σημαντικό.
Από την άλλη, όμως, σε διεθνές επίπεδο τόσο το ΝΑΤΟ έχει δώσει ιδιαίτερη βάση στην αντιμετώπιση υβριδικού πολέμου αλλά και των υβριδικών απειλών, γιατί ο πόλεμος, είπαμε, είναι πόλεμος, δεν είναι απειλή, δημιουργεί έναν μελλοντικό κίνδυνο και μια καταστροφή, και γι’ αυτό, όπως το χρησιμοποιώ εγώ, είναι διαχείριση απειλών, κρίσεων και καταστροφών. Δηλαδή, μια απειλή μπορεί να είναι καταστροφική ή όχι.
Άρα, λοιπόν, τι κάνουμε; Προσπαθούμε να διαχειριστούμε αυτήν την απειλή, είτε είναι ένας τρόπος χειραγώγησης των ΜΜΕ και της Κοινής Γνώμης ή μέσω fake news ή οτιδήποτε άλλο. Άρα, σε ό,τι αφορά το ΝΑΤΟ και την Ευρωπαϊκή Ένωση υπάρχει στενή συνεργασία μεταξύ των δυο αυτών δρώντων, προκειμένου να αντιμετωπίσουν τις νέες υβριδικές απειλές που είναι και παγκόσμιες απειλές από εξωτερικούς εχθρούς. Οπότε στην ουσία αυτό που θα κάνουμε είναι να υπάρχει συνεργασία μεταξύ των κρατών, των επιστημονικών και στρατιωτικών επιτελείων.
Αναφερθήκατε στη συνεργασία διεθνών οργανισμών όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση και το ΝΑΤΟ, σε ό,τι αφορά την καταπολέμηση των υβριδικών απειλών. Ποιες είναι οι προκλήσεις που αντιμετωπίζει η Ελλάδα, ως χώρα, στον τομέα της Κυβερνοασφάλειας και πώς μπορούν να ενισχυθούν οι δυνατότητες της χώρας μας, ώστε να ανταποκριθεί απέναντι στις παντός είδους υβριδικές απειλές;
Η δική μου η πεποίθηση, το μότο, το οποίο λέω είναι ότι «η συνεργασία είναι ο τρόπος επίλυσης όλων των προβλημάτων». Οι υβριδικές απειλές δεν είναι ένα κομματικό θέμα, Είναι θέμα εθνικής ασφάλειας. Και νομίζω ότι μας αφορά όλους και όχι μόνο τον στρατιωτικό τομέα αλλά και τον κοινωνικό, και την κοινωνία ολόκληρη και τις επιχειρήσεις, Γιατί, ξέρετε, μια τεράστια κυβερνοεπίθεση, η οποία, εν πάσει περιπτώσει, σε ακραίο σενάριο, αν γίνει στις τράπεζες μιας χώρας, όπως η Ελλάδα, θα μπορεί να φέρει κοινωνική αναστάτωση, θα μπορεί να φέρει και πολιτική κατάρρευση. Καταλαβαίνετε περί τίνος συζητάμε από μια απλή αλλά δυναμική και στοχευμένη κυβερνοεπίθεση. Τώρα, όσον αφορά τα θέματα κυβερνοεπίθεσης, στην Ελλάδα υπάρχει και λειτουργεί ο ENISA, είναι ο ευρωπαϊκός οργανισμός για τα θέματα κυβερνοασφάλειας, που βρίσκεται στην Αθήνα.
Ωστόσο, θεωρώ, επίσης ότι γίνεται πολύ καλή δουλειά τόσο το υπουργείο Ψηφιακής Διακυβέρνησης, με τον Κυριάκο Πιερρακάκη αλλά και με τον Δημήτρη Παπαστεργίου και με τον διοικητή της Εθνικής Αρχής Κυβερνοασφάλειας, τον Μιχάλη Μπλέτσα, από το MIT, που είναι και συνεργάτης του επιστημονικού συμβουλίου ανάλυσης υβριδικών απειλών και συνεργαζόμαστε, θεωρώ ότι υπάρχουν ισχυρές άμυνες, ισχυρή καινοτομία και ισχυρή επιστημονική γνώση έτσι ώστε να αντιμετωπιστούν κατάλληλα όλες αυτές οι κυβερνοαπειλές.
Παρόλα αυτά, επειδή η τεχνολογία προχωράει με καλπάζοντα ρυθμό και επειδή οι hackers και οι κυβερνοστρατοί μέρα με τη μέρα ενισχύονται, θεωρώ ότι πάντοτε θα υπάρχουν θέματα κυβερνοασφάλειας, ειδικά στις μικρές επιχειρήσεις, ειδικά στους πολίτες και στους δημόσιους οργανισμούς, όπου εκεί πέρα πρέπει κάθε μέρα, βήμα προς βήμα να θεμελιώνονται οι άμυνες απέναντι στις κυβερνοαπειλές.
* Ο Αθανάσιος Μποζίνης- Επίκουρος καθηγητής Παγκόσμιας Πολιτικής Οικονομίας, Νέων Τεχνολογιών και Βιοασφάλειας στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και μέλος του Επιστημονικού Συμβουλίου Ανάλυσης Υβριδικών Απειλών της Εθνικής Αρχής Κυβερνοασφάλειας.
