Γράφει ο Michael Munger
Πολλοί διανοούμενοι αντιπαθούν τον καπιταλισμό. Το 35% των ερωτηθέντων που έχουν τελειώσει το λύκειο ή κάποιο κολέγιο, δήλωσαν ότι έχουν «ευνοϊκές» απόψεις για τον σοσιαλισμό, σύμφωνα με το Pew Research Center. Αλλά περισσότερο από το 40% όσων έχουν κάνει μεταπτυχιακές σπουδές έχουν ευνοϊκές αντιλήψεις για τον σοσιαλισμό. Για άτομα με διδακτορικό, το ποσοστό των απαντήσεων «μου αρέσει ο σοσιαλισμός» είναι μεγαλύτερο από το μισό.
Η μορφή της «αντιπάθειας» παίρνει πολλές μορφές. Μερικοί διανοούμενοι θέλουν να ρυθμίσουν και να ελέγξουν τις διαδικασίες της αγοράς, άλλοι θέλουν να «καταργήσουν» (ό,τι κι αν σημαίνει αυτό) τελείως τις αγορές και την ιδιωτική ιδιοκτησία. (Σημείωση: Νωρίτερα, προσπάθησα να διακρίνω τις «αγορές» από τον τον «καπιταλισμό», αλλά για τους σκοπούς αυτού του άρθρου θα χρησιμοποιήσω τις δύο έννοιες εναλλακτικά).
Δεδομένου ότι ζω ανάμεσα στις φυλές των διανοουμένων, και συχνά παρακολουθώ τις πρωτόγονες τελετές και τις γιορτές τους, είχα πολλές φορές την ευκαιρία να παρατηρήσω τα ήθη και τα έθιμα τους. Πριν από μερικά χρόνια, υποστήριξα ότι η εναλλακτική που πολλοί διανοούμενοι προτιμούν έναντι του καπιταλισμού υπάρχει, αλλά όπως η εικόνα που δημιουργείται στο μυαλό μας από τη λέξη «μονόκερως», υπάρχει μόνο στο μυαλό τους. Το πρόβλημα είναι ότι το «μπορώ να το φανταστώ» αρκεί, αφού οι διανοούμενοι ασχολούνται αποκλειστικά με τη δύναμη της φαντασίας και να τον διανοητικό οραματισμό.
Ορισμένοι μελετητές έχουν απαντήσει στο ερώτημα γιατί οι διανοούμενοι προτιμούν πολύπλοκα σχεδιασμένα από πάνω προς τα κάτω συστήματα έναντι του αναδυόμενου (φαινομενικά) χάους των διαδικασιών της αγοράς. Το 1949, ο Friedrich Hayek έγραψε (στο University of Chicago Law Review) ότι:
«Σε κάθε χώρα που έχει κινηθεί προς τον σοσιαλισμό, η φάση της ανάπτυξης όπου ο σοσιαλισμός γίνεται η καθοριστική επιρροή στην πολιτική έχει προηγηθεί για πολλά χρόνια έναντι της περιόδου κατά την οποία τα σοσιαλιστικά ιδεώδη διέπουν τη σκέψη των πιο ενεργών διανοουμένων. Στη Γερμανία αυτό το στάδιο είχε φτάσει στα τέλη του περασμένου αιώνα. Στην Αγγλία και τη Γαλλία, περίπου την εποχή του Α' Παγκοσμίου Πολέμου. Για τον περιστασιακό παρατηρητή θα φαινόταν σαν οι Ηνωμένες Πολιτείες να είχαν φτάσει σε αυτή τη φάση μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και ότι η έλξη ενός σχεδιασμένου και κατευθυνόμενου οικονομικού συστήματος είναι τώρα ισχυρότερη μεταξύ των Αμερικανών διανοουμένων απ’ ό,τι υπήρξε μεταξύ των Γερμανών ή Άγγλων ομολόγων τους. Η εμπειρία δείχνει ότι από τη στιγμή που ενεργοποιηθεί αυτή τη φάση, είναι απλώς θέμα χρόνου έως ότου οι απόψεις που έχουν τώρα οι διανοούμενοι να γίνουν η κυρίαρχη δύναμη της πολιτικής».
Με τον όρο «διανοούμενοι», ο Χάγιεκ δεν εννοούσε τους έξυπνους, ούτε καν τους μορφωμένους ανθρώπους. Αυτό που εννοούσε ήταν τους «μεταπωλητές ιδεών», ανθρώπους των οποίων η δουλειά, το επάγγελμα ή το έντονο χόμπι τους είναι να συζητούν και να αξιολογούν τις ιδέες των άλλων και να υποστηρίζουν την εφαρμογή του ενός ή του άλλου από αυτά τα μεγάλα συστήματα. Τα επιχειρήματά τους αναγκαστικά αφορούν πάντα τα θετικά αποτελέσματα που οι ίδιοι φαντάζονται ότι θα ακολουθήσουν. Ενώ ορισμένοι αυταρχικοί μπορεί να επιδιώκουν την εξουσία και να χρησιμοποιούν ιδέες ως πρόσχημα, οι διανοούμενοι είναι αληθινοί πιστοί. Αυτός είναι ο λόγος που οι διανοούμενοι είναι αποτελεσματικοί.
Τι χαρακτηρίζει ένα άτομο ως «διανοούμενο;» Σύμφωνα με τον Χάγιεκ, η παράμετρος αυτή είναι ο ρόλος που διαδραματίζουν ως μεσίτες ή μεσάζοντες, που κατέχουν μια θέση ή έναν ρόλο στην κοινωνία ο οποίος τους προσδίδει ένα μεγάλο συγκριτικό πλεονέκτημα στη διάδοση φαινομενικά έγκυρων ιδεών. Ο Χάγιεκ επισημαίνει ότι με τον όρο αυτό εννοεί:
«Δημοσιογράφοι, δάσκαλοι, ιερείς, διδάσκοντες, δημοσιογράφοι, σχολιαστές ραδιοφώνου, συγγραφείς μυθοπλασίας, σκιτσογράφοι και καλλιτέχνες», αλλά και επαγγελματίες, «όπως επιστήμονες και γιατροί, που μέσω της συνήθους επαφής τους με τον έντυπο λόγο γίνονται φορείς νέων ιδεών έξω από τους δικούς τους τομείς και οι οποίοι, λόγω των ειδικών γνώσεών τους στα δικά τους θέματα, ακούγονται με σεβασμό από τους περισσότερους άλλους. (η έμφαση προστέθηκε)
Σχεδόν πενήντα χρόνια αργότερα, ο Robert Nozick έγραψε το διάσημο κομμάτι του, Why Do Intellectuals Oppose Capitalism? [Γιατί οι διανοούμενοι αντιτίθενται στον καπιταλισμό]. Αξίζει να το διαβάσετε ολόκληρο, αλλά η γνώση μπορεί πραγματικά να συμπυκνωθεί σε ένα όνομα: τον Al Czervik, τον ταπεινής καταγωγής, αλλά πλούσιο, εργολάβο ακινήτων από το "Caddyshack". Εάν δεν πιάνετε την αναφορά, ορίστε ένα σύντομο σχετικό βίντεο.
Ο Nozick σημειώνει ότι οι διανοούμενοι ήταν πάντα το είδος των διαβαστερών παιδιών που έπαιρναν καλούς βαθμούς. Οι Al Czervik αυτού του κόσμου κάθονταν στα τελευταία θρανία και έπαιζαν χαρτιά. Στη συνέχεια όμως ξεκινούν επιχειρήσεις και πουλάνε ακίνητα ή αυτοκίνητα. Οποιοδήποτε σύστημα ανταμείβει την επιχειρηματικότητα αντί για τους καλούς βαθμούς και το να βοηθά κανείς τον δάσκαλο να καθαρίσει τον πίνακα μετά το μάθημα φαίνεται άδικο.
Οι διανοούμενοι φαντάζονται ότι σε ένα σοσιαλιστικό σύστημα, οι ειδικοί και οι τεχνοκράτες όπως οι ίδιοι (ή όπως βλέπουν τους εαυτούς τους) θα είναι προφανώς επικεφαλής. Στην πραγματικότητα, φυσικά, οι διανοούμενοι κάνουν δύο φορές λάθος: Πρώτον, οι άνθρωποι που δημιουργούν αξία αξίζουν να αμείβονται περισσότερο από εκείνους που μπορούν να παραθέσουν αυτολεξεί τους «μεγάλους στοχαστές», ιδίως από τη στιγμή που έχουμε το Google™. Αλλά το πιο σημαντικό, δεν υπάρχει ούτε μία περίπτωση στην ιστορία των σοσιαλιστικών κυβερνήσεων, του πραγματικού είδους κυβερνήσεων που κυβέρνησαν χώρες, που να μας κάνει να πιστεύουμε ότι τον έλεγχο θα τον έχει ο οποιοσδήποτε άλλος πέρα από επιθετικούς κακοποιούς και αυταρχικούς τύπους. Όπως επεσήμανε ο Χάγιεκ, στον σοσιαλισμό «οι χειρότεροι ανεβαίνουν στην κορυφή». Οι διανοούμενοι μαζεύονται και τουφεκίζονται.
Για να είμαστε δίκαιοι, όμως, ο διανοούμενοι είναι έξυπνοι. Γιατί λοιπόν πέφτουν επανειλημμένως θύματα της σαγήνης αυτού του μονόκερου; Άκουγα τον Μπομπ Ντίλαν τις προάλλες και ξαφνικά με εντυπωσίασαν κάποιοι στίχοι του που τους είχα ακούσει χιλιάδες φορές χωρίς ποτέ να τους έχω καταλάβει πραγματικά. Στο τραγούδι του 1963, "Blowin' in the Wind", ο Dylan ρωτά: "Ναι, και πόσες φορές πρέπει να πετάξουν οβίδες | Πριν απαγορευτούν για πάντα;» Πώς θα επιβάλεις την απαγόρευση των οβίδων, αν κανείς δεν τολμά να το κάνει;
Η απάντηση φαίνεται να είναι ότι οι καλοί άνθρωποι, οι έξυπνοι άνθρωποι, οι διανοούμενοι, θα έχουν τα κότσια και θα επιβάλουν αυτή την απαγόρευση σε εμάς τους υπόλοιπους. Οι φιλελεύθεροι τείνουμε να πιστεύουν ότι το δικαίωμα της αυτοάμυνας ανήκει στα άτομα. Οι διανοούμενοι πιστεύουν ότι αν αφαιρεθεί από όλους η ικανότητα υπεράσπισης, έτσι ώστε η εξουσία να συγκεντρωθεί μεταξύ των διανοουμένων, τότε το πρόβλημα θα λυθεί. Και εφόσον ο καπιταλισμός διαχέει την εξουσία μεταξύ των πολλών ανθρώπων που αποκτούν πλούτο, ο καπιταλισμός πρέπει να αντικατασταθεί από ένα σύστημα που συγκεντρώνει την εξουσία.
Το συμπέρασμα είναι το εξής: Στον καπιταλισμό, ο πλούτος είναι η εξουσία πάνω στα αγαθά και τις υπηρεσίες που θέλει κανείς. Αυτό το είδος της εξουσίας δεν είναι «μηδενικό άθροισμα», γιατί μπορώ να την έχω εγώ, μπορείς να την έχεις εσύ, μπορεί και ο Al Czervik να την έχει. Ο Al Czervik μπορεί να έχει περισσότερα από μας, αλλά όλοι μπορούμε να ευημερήσουμε.
Οι διανοούμενοι, ωστόσο, ευνοούν τον σοσιαλισμό, ο οποίος αντιστρέφει το αιτιολογικό βέλος. Ενώ στον καπιταλισμό ο πλούτος σε κάνει ισχυρό και ικανό να αγοράζεις ό,τι θέλεις, στον σοσιαλισμό είναι η δύναμη που σε κάνει πλούσιο. Οι κομματικοί μηχανισμοί και οι τεχνοκράτες λειτουργοί έχουν τεράστια δύναμη να λαμβάνουν αποφάσεις παραγωγής και διανομής. Αλλά η εξουσία, με την οποία εννοώ την πολιτική εξουσία, είναι πάντα μηδενικού αθροίσματος: Αν την έχει η πνευματική ελίτ, δεν την έχουμε εγώ και εσύ.
Και ο Al Czervik θα οδηγεί ένα απορριμματοφόρο, γιατί έβρισε έναν διανοούμενο στην 4η δημοτικού, και ο διανοούμενος το είπε στον μπαμπά του, το αφεντικό του κόμματος. Υπό τον σοσιαλισμό, την κρατική ιδιοκτησία και τον κρατικό έλεγχο των επιχειρήσεων, η συγκριτική αξιολόγηση του καθεστώτος καθίσταται σημαντική. Αν εγώ είμαι δυνατός, εσύ δεν είσαι. Ο σοσιαλισμός είναι ένας τρόπος ενσωμάτωσης του φθόνου στο σύστημα, με την υπόθεση ότι οι ελίτ – οι «άνθρωποι που είναι μορφωμένοι, όπως κι εγώ» - θα αναδυθούν στην κορυφή.
* Ο Michael Munger είναι διευθυντής του προγράμματος φιλοσοφίας, πολιτικής και οικονομικών στο πανεπιστήμιο Duke. Έχει διατελέσει πρόεδρος της Public Choice Society.
** Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 4 Ιουνίου 2023 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Foundation for Economic Education και τη συνεργασία του Κέντρου Φιλελεύθερων Μελετών.
