Γράφει ο Gia Janderi
«Μια κοινωνία που επιλέγει μεταξύ του καπιταλισμού και του σοσιαλισμού δεν επιλέγει μεταξύ δύο κοινωνικών συστημάτων, αλλά μεταξύ της κοινωνικής συνεργασίας και της αποσύνθεσης της κοινωνίας»
Λούντβιχ φον Μίζες
Υπάρχουν δύο στρατόπεδα μεταξύ των πρώην Σοβιετικών: το πρώτο με όσους χαίρονται που πλέον είναι ελεύθεροι, και το δεύτερο με τους δυστυχείς που πιστεύουν ακόμη ότι όλα τότε ήταν κατά βάσει εντάξει. Εγώ ανήκω στο πρώτο στρατόπεδο και είμαι περήφανος που έλαβα μέρος σε κάθε είδους αντισοβιετικές και αντικομμουνιστικές δράσεις.
Παρακάτω έχω συγκεντρώσει διάφορες μικρές ιστορίες που υπογραμμίζουν σημαντικά διδάγματα για τον πολιτισμό μας για τη ζωή των Σοβιετικών.
Στάλιν: Ένας έξυπνος γκάνγκστερ, ένας δολοφόνος με κρύο αίμα
Θέλοντας λοιπόν να περιγράψω αυτές τις ιστορίες διστάζω ως προς το πώς να τις κατατάξω βάσει της σημασίας τους ή της επιρροής τους στη σκέψη των νεότερων γενιών σήμερα που δεν έχουν ιδέα του τι συνέβη. Ακόμη και στη δική μου χώρα, τη Γεωργία, οι νέοι άνθρωποι έχουν πολύ περιορισμένη γνώση της σοβιετικής εποχής - γνωρίζουν κυρίως για την καταστολή, αλλά και πάλι μόνο εναντίον της λεγόμενης διανόησης.
Οι νέοι άνθρωποι δεν γνωρίζουν πραγματικά ποιος ήταν ο Στάλιν - αυτό που μπορεί να σας πουν, όμως, είναι ότι ήταν ένας Γεωργιανός από το Γκόρι, τίποτα το ουσιώδες. Ας ξεκινήσουμε λοιπόν με αυτόν.
Ναι, ήταν Γεωργιανός - ένας έξυπνος γκάνγκστερ που χρηματοδότησε μια τρομοκρατική οργάνωση με το όνομα Μπολσεβίκοι. Στη συνέχεια, χρησιμοποίησε όλη την ενέργεια και την εξυπνάδα του για να αποκτήσει απεριόριστη εξουσία. Για να το πετύχει αυτό αξιοποίησε ισχυρές απολυταρχικές παραδόσεις και στάσεις της ρωσικής αυτοκρατορίας. Ήξερε τι έκανε.
Δυστυχώς, οι δυτικοί αποφάσισαν ότι ήταν καλύτερος από τον Χίτλερ, γεγονός που βοήθησε τους Σοβιετικούς και κατά συνέπεια τους τότε Ρώσους ηγέτες να συνεχίσουν να παρουσιάζονται ως σημαντικοί παγκόσμιοι παίκτες. Από τα διαθέσιμα έγγραφα καταλαβαίνουμε σήμερα ότι οι Μπολσεβίκοι ήταν οι δάσκαλοι των ναζί και μάλιστα θανάτωσαν περισσότερους ανθρώπους απ’ ό,τι οι μαθητές τους.
Ο κόσμος όμως σιώπησε ως προς τους ανθρώπους που θανατώθηκαν κατά το διάστημα 1917-1936 - υποθέτω, διότι ήταν αντιδημοφιλές να υπερασπίζεται κανείς την αστική τάξη και τους αριστοκράτες. Κι αυτό με φέρνει στη δεύτερη ιστορία.
Ένα διπλό θύμα
Ένα πρωινό του 2015, περπατούσα με κάποιους φίλους στο Μπακουριάνι, ένα ωραίο γεωργιανό θέρετρο για σκι. Είδα έναν γέρο άνδρα που μάζευε μπουκάλια στον δρόμο, αλλά ήταν πολύ καλοντυμένος. Με χαρά ανακάλυψα ότι επρόκειτο για τον θρύλο του άλματος με σκι της Γεωργίας Κόμπα Τσακάτζε. Μας πήγε στο μουσείο του στο σπίτι του και μας είπε διάφορες ιστορίες σοβιετικής καταπίεσης εναντίον του ίδιου και της οικογένειάς του.
Ο Κόμπα ήταν ένας πραγματικός σταρ. Επινόησε το σύγχρονο στυλ άλματος με σκι και θα μπορούσε να γίνει εκατομμυριούχος - αν ζούσε στο εξωτερικό. Κατά τη δεκαετία του 1950, του προτάθηκε να μείνει στις Ηνωμένες Πολιτείες έναντι ενός εκατομμυρίου δολαρίων, αλλά αρνήθηκε γιατί φοβήθηκε αντίποινα εναντίον της μητέρας και της αδερφής του που θα παρέμεναν στη Γεωργία.
Κέρδισε πολλά βραβεία - όταν του επετράπη να πάει στο εξωτερικό. Επίσης, κέρδισε πολλά χρήματα στα διεθνή τουρνουά, αλλά αυτά κατασχέθηκαν από τις σοβιετικές αρχές. Γιατί λοιπόν ξεκίνησα αυτή τη θλιβερή ιστορία με τα μπουκάλια - γιατί ο ίδιος μάζευε μπουκάλια; Δεν ήταν φτωχός, όλα τα παιδιά του εργάζονταν σε επιχειρήσεις στις ΗΠΑ και την Ελβετία.
Το έκανε γιατί ήταν ένας έντιμος άνθρωπος και πίστευε ειλικρινά στην κοινωνική συνεργασία, όπως την περιέγραψε ο Λούντβιχ φον Μίζες. Ήταν γιος ενός κουλάκου που εκτελέστηκε από το σοβιετικό καθεστώς (πολύ πριν τις γνωστές διώξεις εναντίον της διανόησης), ενώ η οικογένειά του εστάλη στο Μπακουριάνι - τη Σιβηρία της Γεωργίας.
Η κομμουνιστική τέχνη σκοτώνει!
Το 1937 ήταν μια πολύ σκληρή χρονιά - τόσο, όσο είναι αδύνατο να το πιστέψει και να το κατανοήσει κανείς. Ήταν το τελικό στάδιο των διώξεων από τους Μπολσεβίκους που ξεκίνησαν από τον Λένιν μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917. Από ιδεολογικής και πρακτικής σκοπιάς, οι Μπολσεβίκοι δεν χρειάζονταν αυτές τις τελευταίες διώξεις - όλοι οι πραγματικοί αντίπαλοι του καθεστώτος (οι ιδιοκτήτες και η αριστοκρατία) είχαν ήδη εξοντωθεί.
Η διανόηση όμως ακόμη έδειχνε το αδύναμο αλλά ελεύθερο πνεύμα της. Ένας από τα μέλη της ήταν ο Χένρικ Χρινιέφκσι, ο οποίος εκτελέστηκε γιατί αντιστάθηκε στην κομμουνιστική τέχνη.
Ο Χρινιέφκσι ήταν πολωνικής καταγωγής, αλλά γεννημένος στη Γεωργία. Σπούδασε αρχιτεκτονική και καλές τέχνες στην Ευρώπη, αλλά επέστρεψε στη Γεωργία, όπου δημιούργησε σημαντικά έργα. Στο μεταξύ, η Ιταλίδα γυναίκα του ίδρυσε τη Σχολή Μπαλέτου της Γεωργίας. Γιατί λοιπόν τελικά εκτελέστηκε;
Γιατί οι άνθρωποι στη Γεωργία μπήκαν σε μια τόσο άσχημη κατάσταση; Αυτό δεν συνέβη διαμιάς, οι άνθρωποι δεν έχασαν την ελευθερία, την αξιοπρέπεια και την ηθική τους μέσα σε μια μέρα - τα πάντα συνέβησαν βήμα προς βήμα - όπως ακριβώς προειδοποίησε ο David Hume κατά τον 18ο αιώνα.
Σε ό,τι αφορά τη διανόηση, δεν υπήρχε κανείς να διαμαρτυρηθεί και να παλέψει - η παλιά ελίτ ήταν ήδη νεκρή. Οι νέες ελίτ ήταν αδαείς, κάποιοι άνθρωποι που αποφάσισαν να ακολουθήσουν ή να υποταχθούν στην κυριαρχία των Μπολσεβίκων.
Όχι δικό μας!
Η επόμενη ιστορία αφορά τη γιαγιά μου, μια πραγματικά σοφή γυναίκα που πέθανε πολύ καιρό πριν. Γεννήθηκε στη Γεωργία, στην αυτοκρατορική Ρωσία, όπου τα αστικά ήδη δημιουργούσαν μια ισχυρή, βασισμένη στα ιδιοκτησιακά δικαιώματα, κοινωνία.
Γνωρίζω πολλές ακόμη ιστορίες που μιλούν για υψηλά επίπεδα κοινωνικής συνεργασίας, ιδίως στη Γεωργία, και οι οικονομία τα πήγαινε αρκετά καλά, ιδίως στην Τιφλίδα και το Μπατούμι. Η ιστορία αυτή όμως αφορά ένα περιστατικό που ακόμη θυμάμαι, μολονότι έχουν ήδη περάσει περισσότερα από 50 χρόνια.
Μια μέρα, βρήκα 50 ρούβλια στον δρόμο και έτρεξα στο σπίτι για να μοιραστώ τα καλά νέα με την οικογένειά μου. Προς έκπληξή μου, η γιαγιά μου μου είπε να ξαναβάλω τα λεφτά εκεί που τα βρήκα γιατί δεν ήταν δικά μας. Για τη φτωχή μας οικογένεια των δύο μηχανικών αυτά τα χρήματα μπορεί να έπιαναν τόπο, αλλά επικράτησε η στάση της γιαγιάς μου.
Όταν επιστρέψαμε στην οικονομία της αγοράς κατάλαβα το μάθημα αυτό, και σκέφτηκα ότι χωρίς ήθη και κανόνες της ιδιωτικής ιδιοκτησίας, τίποτα δεν μπορεί να προχωρήσει για κανέναν - αυτά είναι τα θεμέλια κάθε ηθικής κοινωνίας. Μόνο η ιδιωτική ιδιοκτησία μπορεί να ενθαρρύνει τους ανθρώπους να συνεργαστούν και να τους διδάξει να σέβονται ο ένας τον άλλο.
Η ιδιωτική ιδιοκτησία μπορεί επίσης να διδάξει τους ανθρώπους να σέβονται την αναγκαία κοινή περιουσία, τους πόρους και το περιβάλλον. Είναι αδύνατον να φυλάσσονται τα δάση όταν δεν ανήκουν σε κανέναν, και έτσι οι άνθρωποι μπορεί να έχουν ισχυρά κίνητρα να κλέψουν τα ξύλα.
Αρπάξτε ό,τι δεν φυλάσσεται
Κι αυτό με φέρνει σε ένα ακόμη παράδειγμα από τη σοβιετική ζωή. Οτιδήποτε που αφηνόταν αφύλακτο σε κάποιο σοβιετικό εργοστάσιο για παραπάνω από μια ώρα μπορούσε να κλαπεί από κάποιον εργάτη - ανεξάρτητα από την αξία του πράγματος. Οι φύλακες θα σταματούσαν τον εργάτη στην πύλη και θα ζητούσαν δωροδοκία (που θα μοιράζονταν οι φύλακες και το διοικητικό προσωπικό), μολονότι όλοι αναγνώριζαν τον άγνωστο χαρακτήρα και την αξία του εν λόγω αντικειμένου. Ο εργάτης μπορεί απλώς να το θεωρούσε χρήσιμο για τον ίδιο ή και να το πουλούσε.
Η κλοπή ήταν κοινή και στα κολλεκτιβιστικά αγροκτήματα. Στο βιβλίο του Common Sense Economics, ο James Gwartney ορθά περιγράφει ότι οι αγρότες στη Σοβιετική Ένωση θα μπορούσαν να έχουν υψηλότερη παραγωγικότητα στα μικρά χωράφια τους απ’ ό,τι στις κολλεκτιβιστικές φάρμες. Θα πρέπει όμως επίσης να ειπωθεί ότι και οι αγρότες έκλεβαν λαχανικά ή φρούτα από τις κολλεκτιβιστικές φάρμες και υποκρίνονταν ότι τα έπαιρναν από τα δικά τους μικρά χωράφια.
Από τα νερά του Λαγκίτζε στην Pepsi
Μια ακόμη ενδιαφέρουσα ιστορία αφορά τον Μιτροφάν Λαγκίτζε - έναν επιχειρηματία που εφηύρε τα γεωργιανά αναψυκτικά και δραστηριοποιήθηκε στη Ρωσία της τσαρικής εποχής. Μετά τη σοβιετοποίηση επέζησε, αλλά αρνήθηκε να μοιραστεί τις συνταγές του για τα αναψυκτικά με γεύση σοκολάτα, κρέμα, λεμόνι και άλλα φρούτα. Οι λεμονάδες ήταν εξαιρετικά δημοφιλείς, αλλά περιορισμένης διαθεσιμότητας.
Η Γεωργία παρήγε πολλά άλλα είδη αναψυκτικών, αλλά τα «Νερά του Λαγκίτζε» είχαν την καλύτερη ποιότητα. Στις αρχές όμως της δεκαετίας του 1980 η Γεωργία δοκίμασε εντέλει αναψυκτικά τύπου κόλα. Κατά κάποιον περίεργο τρόπο, το 1981 ξεκίνησε στο Σοχούμι (που σήμερα βρίσκεται υπό την κατοχή της Ρωσίας) παραγωγή της Pepsi. Και ανακαλύψαμε και κάτι καινούργιο για τη Δύση και ειδικά για τις ΗΠΑ - κανείς δεν αμφισβητούσε το γεγονός ότι η Δύση ήταν καλύτερη σε πολλά στατιστικά στοιχεία, αλλά οι άνθρωποι ακόμη πίστευαν ότι το δικό μας φαγητό - μολονότι σε έλλειψη - ήταν καλύτερο.
Η Pepsi όμως κατέστρεψε το τελευταίο μας πλεονέκτημα. Ακόμη πιστεύω ότι ο κ. Λαγκίτζε θα μπορούσε να ανταγωνιστεί στις παγκόσμιες αγορές αν δεν είχε συμβεί η σοβιετοποίηση.
Ελέγχοντας την πραγματικότητα
Τα σοβιετικά στατιστικά μπορούσαν να ενθουσιάσουν τους πάντες - το σύνθημα ήταν «Να φτάσουμε και να ξεπεράσουμε την Αμερική». Το κομμουνιστικό κόμμα περήφανα μας ενημέρωνε ότι ήδη παρήγαμε περισσότερο από τους καπιταλιστές - σε ατσάλι, τσιμένο, ξυλεία, αλουμίνιο κλπ.
Η ποιότητα όμως των παραγόμενων αγαθών ήταν τόσο χαμηλή που μόνο ένα μικρό ποσοστό ανταποκρινόταν στα πρότυπα των παγκόσμιων αγορών. Η διαδικασία ιδιωτικοποίησης με κουπόνια στη Γεωργία κατέδειξε ξεκάθαρα ότι τα εργοστάσια μπορούσαν να πουληθούν στο ένα έκτο της λογιστικής τους αξίας - η αξία του κουπονιού έπεσε από τα 30 δολάρια στα 5.
Οι σοβιετικές αρχές στο τοπικό επίπεδο έπρεπε να ξεγελούν τις κεντρικές αρχές για πολλούς λόγους, όμως δεν ήταν τόσο εύκολο να κρύψουν την αλήθεια. Η παραγωγή τσαγιού στη Γεωργία είναι ένα καλό τέτοιο παράδειγμα.
Ο ηγέτης του γεωργιανού κομμουνιστικού κόμματος (Ένβαρντ Σεβαρντνάτζε) ήθελε να έχει καλές σχέσεις με το Πολίτμπουρο - έγινε λοιπόν ο πλέον ειδικός στο να το εξαπατά. Μπορεί κανείς να πει ότι η μεγαλύτερη νόθευση των στατιστικών στοιχείων έγινε κατά τη δική του θητεία στα τέλη της δεκαετίας του 1970 και στις αρχές του 1980. Η Γεωργία δήλωσε παραγωγή 500.000 τόνων τσαγιού, αλλά με μικρά γράμματα έλεγε ότι μόλις το ένα πέμπτο ήταν καλής ποιότητας (και ούτε καν αυτό ανταποκρινόταν στην αλήθεια).
Οι σοβιετικές αρχές, καταλαβαίνοντας ότι η ποιότητα της μαζικής παραγωγής γεωργιανού τσαγιού δεν μπορούσε να βελτιωθεί, αποφάσισαν να το αναμείξουν με ινδικό τσάι. Έτσι, το ινδικό τσάι παρανόμως έγινε διαθέσιμο σε κάθε γωνιά της Τυφλίδας και άλλων πόλεων της Γεωργίας, αλλά οι υπόλοιποι καταναλωτές συνέχισαν να πίνουν απαίσιο σοβιετικό γεωργιανό τσάι.
Το σοβιετικό ρούβλι - νόμισμα και πολιτικές
Στις αρχές του 20ου αιώνα, όλοι γνώριζαν ότι ο πληθωρισμός ήταν μια ανήθικη πολιτική. Ακόμη δύο γίγαντες, η Γερμανία και η Ρωσία, είχαν εντελώς καταστραφεί από τον υπερπληθωρισμό κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Στη Ρωσία, οι Μπολσεβίκοι κατέλαβαν την εξουσία ακριβώς σ’ αυτή την συστημική κατάρρευση της ρωσικής οικονομίας, που βρέθηκε στην καλύτερη κατάστασή της πριν από τον πόλεμο.
Ο Λένιν αρχικά προσπάθησε να συνεχίσει την πληθωριστική πολιτική, αλλά γρήγορα κατάλαβε τη σημασία του σκληρού, βασισμένου σε πολύτιμα μέταλλα, νομίσματος που κυκλοφορούσε πριν το 1925.
Ο Στάλιν αποφάσισε να χρησιμοποιήσει το νόμισμα ως ακόμη ένα εργαλείο καταπίεσης και συγκεντρωτισμού. Συνέβησαν αρκετές υποτιμήσεις του ρουβλιού τις επόμενες δεκαετίες, και οι άνθρωποι αναγκάστηκαν να το αποδεχτούν αυτό. Ποιο είναι το δίδαγμα από την ιστορία του ρουβλιού; Ότι η πολιτικοποίηση του νομισματικού συστήματος είναι λάθος και δεν μπορεί να επιφέρει καλά αποτελέσματα.
Το σοβιετικό νόμισμα χρειαζόταν κάτι να το στηρίξει, να το κάνει ισχυρότερο. Τι μπορούσαμε να αγοράζουμε με το ρούβλι στη Σοβιετική Ένωση; Πρώτες ύλες, παλιοσίδερα, πετρέλαιο, φυσικό αέριο, ξυλεία, σιτηρά κλπ. Αυτά τα εμπορεύματα αυτά μπορούσαν να ενισχύσουν το ρούβλι και τα περισσότερα βρίσκονταν στη Ρωσία.
Η Ρωσία λοιπόν ενίσχυε το ρούβλι. Όλες όμως οι άλλες σοβιετικές δημοκρατίες δεν είχαν τόσα εμπορεύματα όσα χρειάζονταν οι Σοβιετικοί, ή απλώς οι εξαγωγές τους ήταν περιορισμένες. Μια τέτοια κατάσταση με τη σειρά της αποδυνάμωνε το ρούβλι. Συνεπώς, οι Ρώσοι δεν ήθελαν να τρέφουν τους άλλους. Πολλοί άνθρωποι έμειναν να πεθάνουν της πείνας στην ρωσική ενδοχώρα.
Όλα τα μη διαθέσιμα προϊόντα
Πρόσφατα βρέθηκα σε ένα μικρό κατάστημα της αλυσίδας Carrefour στην Τιφλίδα, και καθώς πλήρωνα, παρατήρησα ότι κανένα από τα προϊόντα που υπήρχαν στα ράφια στα δεξιά και τα αριστερά μου δεν ήταν διαθέσιμα όταν ήμουν νέος. Τότε ήταν αδύνατο να βρει κανείς ακόμη και είδη καθημερινής πρώτης ανάγκης όπως χαρτοπετσέτες, χαρτί υγείας κλπ.
Το τέλος ερχόταν. Τα τρόφιμα διανέμονταν με κουπόνια, το συνάλλαγμα ήταν σε έλλειψη, τα εξαγωγικά εργοστάσια προτιμούσαν να κρύβουν τα κέρδη τους στο εξωτερικό ή να ανταλλάσσουν τα προϊόντα τους με άλλα αγαθά. Τα ράφια στα καταστήματα ήταν άδεια...
Ο Gia Janderi είναι ο ιδρυτής και αντιπρόεδρος του γεωργιανού New Economic School, και μέλος του διοικητικού συμβουλίου του Εθνικού Γραφείου Στατιστικής της Γεωργίας.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 23 Νοεμβρίου 2021 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του 4Liberty.eu και τη συνεργασία του ΚΕΦίΜ - Μάρκος Δραγούμης.
