Οι τροχοί της Ιστορίας έχουν γυρίσει γρήγορα στη Μέση Ανατολή τον τελευταίο χρόνο.
Για ένα σημαντικό χρονικό διάστημα, η ιδιότητα του Ιράν ως ανερχόμενης δύναμης στην περιοχή θεωρήθηκε ως μια σταθερή πραγματικότητα στην αξιολόγηση της γεωπολιτικής της Μέσης Ανατολής. Αλλά τα γεγονότα μετά την επίθεση της Χαμάς στο Ισραήλ στις 7 Οκτωβρίου 2023 είδαν τη θέση του Ιράν στην περιοχή να διαβρώνεται σημαντικά. Η ισορροπία δυνάμεων στη Μέση Ανατολή έχει κατά συνέπεια μεταβληθεί ανεπανόρθωτα.
Ένας βασικός πυλώνας που στήριζε το προηγουμένως ισχυρό καθεστώς του Ιράν στη Μέση Ανατολή ήταν η καλλιέργεια του «Άξονα της Αντίστασης» μια ομάδα Ιρανών συμμάχων σε όλη την περιοχή που δρούσαν από κοινού κατά των ισραηλινών και αμερικανικών συμφερόντων.
Τα μέλη του Άξονα, εκτός από το ίδιο το Ιράν, περιλαμβάνουν τη Χαμάς, τη Χεζμπολάχ, τις ιρακινές σιιτικές πολιτοφυλακές, τους Χούτι και το καθεστώς του Μπασάρ αλ Άσαντ στη Συρία.
Ο αποδεκατισμός του Άξονα
Σύροι πανηγυρίζουν κατά τη διάρκεια διαδήλωσης μετά την πρώτη προσευχή της Παρασκευής μετά την εκδίωξη του Μπασάρ αλ Άσαντ στην κεντρική πλατεία της Δαμασκού στις 13 Δεκεμβρίου 2024. (AP Photo/Hussein Malla)
Ο αδυσώπητος πόλεμος του Ισραήλ σε αντίποινα για την επίθεση της 7ης Οκτωβρίου έχει δει αρκετά από τα πιο σημαντικά μέλη του Άξονα να μειώνονται σημαντικά, αν όχι να αποδεκατίζονται εντελώς.
Τόσο η Χεζμπολάχ όσο και η Χαμάς έχουν ταπεινωθεί μέσω της καταστροφής των αντίστοιχων ηγεσιών τους, και οι επιχειρησιακές τους ικανότητες έχουν μειωθεί σημαντικά.
Το μεγαλύτερο πλήγμα στο δίκτυο αντιπροσώπων του Ιράν ήταν αναμφισβήτητα η πρόσφατη εκδίωξη του Σύρου Άσαντ, τερματίζοντας ένα καθεστώς δεκαετιών που θεωρούνταν από κορυφαίους Ιρανούς στρατηγικούς ως ο σημαντικότερος περιφερειακός σύμμαχος του Ιράν.
Οι δυσμενείς συνέπειες αυτών των εξελίξεων για τη μεγάλη στρατηγική του Ιράν εγείρουν ερωτήματα σχετικά με το πώς ένα σημαντικά αποδυναμωμένο Ιράν θα επηρεάσει τον κόσμο γενικότερα, ιδίως όσον αφορά τον αντίκτυπό του στην πολιτική των μεγάλων δυνάμεων στη Μέση Ανατολή.
Αυτό αποτελεί αναμφίβολα μια ευπρόσδεκτη εξέλιξη στις Ηνωμένες Πολιτείες, δεδομένης της μακροχρόνιας εχθρότητας προς το Ιράν μετά το 1979 μεταξύ του αμερικανικού κατεστημένου της εξωτερικής πολιτικής. Αλλά η Κίνα είναι πιθανό να έχει μια πιο διαφοροποιημένη προοπτική που θα βασίζεται στη δέσμευσή της για ρεαλιστικούς ελιγμούς στην εξωτερική πολιτική για την επίτευξη των κορυφαίων παγκόσμιων στόχων της.
Η εμπλοκή της Κίνας με το Ιράν
Καθώς η Κίνα έχει γίνει πλουσιότερη και ισχυρότερη τις τελευταίες δεκαετίες, έχει στρέψει την προσοχή της στην αύξηση της διπλωματικής της επιρροής και της οικονομικής της παρουσίας σε όλο τον κόσμο. Κάθε περιοχή του πλανήτη έχει επηρεαστεί από αυτή την εξέλιξη, αλλά η Μέση Ανατολή πέτυχε ένα σημείο ιδιαίτερης σημασίας για την Κίνα.
Το κίνητρο της κινεζικής κυβέρνησης να εμπλακεί σε βάθος στη Μέση Ανατολή καθοδηγήθηκε - και συνεχίζει να καθοδηγείται - από διάφορες βασικές εκτιμήσεις: το καθεστώς της Μέσης Ανατολής ως ατμομηχανή παραγωγής πετρελαίου, η στρατηγική γεωγραφική της θέση που γεφυρώνει την Ανατολή με τη Δύση και το καθεστώς της ως μακροχρόνιου πυλώνα της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής.
Η Κίνα έχει προωθήσει διμερείς συνεργασίες σε ολόκληρη τη Μέση Ανατολή, αλλά μία από τις μακροβιότερες περιφερειακές σχέσεις της ήταν με το Ιράν. Στο Ιράν, οι κινεζικές αρχές είδαν μια χώρα που της παρείχε μια ευκαιρία να τη βοηθήσει να επιτύχει τους κύριους στόχους της Κίνας στην περιοχή.
Ο Liu Zhenmin, απεσταλμένος της Κίνας για το κλίμα, αριστερά, και ο υπουργός Ενέργειας της Σαουδικής Αραβίας πρίγκιπας Abdulaziz Bin Salman, δεξιά, φθάνουν για μια συνεδρίαση ολομέλειας στη Σύνοδο Κορυφής του ΟΗΕ για το Κλίμα COP29 τον Νοέμβριο στο Μπακού του Αζερμπαϊτζάν. (AP Photo/Rafiq Maqbool)
Μετά το 1979, το Ιράν ήταν εγγενώς αντιαμερικανικό, πράγμα που σήμαινε ότι η Κίνα ήταν πιο πιθανό να γίνει θερμά δεκτή από την Τεχεράνη, ειδικά σε σύγκριση με άλλες περιφερειακές δυνάμεις όπως η Σαουδική Αραβία που είχαν σχετικά θερμές σχέσεις με τις ΗΠΑ.
Ίσως το πιο σημαντικό, το Ιράν μπορούσε να βασιστεί - ως ένα βαθμό - στο να εμποδίσει τα αμερικανικά συμφέροντα στη Μέση Ανατολή, δεδομένης της θέσης του ως ανερχόμενης περιφερειακής δύναμης.
Αυτό δεν σημαίνει ότι το Ιράν έγινε ένα κινεζικό πελατειακό κράτος, αλλά μάλλον ότι η Κίνα θα μπορούσε να παρέχει διπλωματική και οικονομική υποστήριξη στο Ιράν καθώς οι Ιρανοί χρησιμοποιούσαν τη δύναμή τους για να δράσουν διασπαστικά σε μια περιοχή μεγάλης στρατηγικής σημασίας για τις ΗΠΑ.
Οι μελλοντικές κινήσεις της Κίνας
Δεδομένων των κινήτρων που διέπουν ιστορικά τους βαθύτατους κινεζο-ιρανικούς δεσμούς, είναι σαφές ότι η εξάτμιση της επιρροής του Ιράν πιθανότατα θα αλλάξει σημαντικά τον χαρακτήρα της σχέσης τους στο μέλλον.
Με λίγα λόγια, ένα σημαντικό μέρος της ελκυστικότητας του Ιράν στους Κινέζους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής έχει εξαφανιστεί με την σχεδόν εκμηδένιση του περιφερειακού του δικτύου. Αυτό πιθανότατα θα ενθαρρύνει την Κίνα να αναζητήσει βαθύτερους δεσμούς με άλλα βαριά ονόματα της Μέσης Ανατολής, όπως η Σαουδική Αραβία και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, για την επίτευξη των στόχων της στη Μέση Ανατολή - ο κυριότερος από αυτούς είναι η αύξηση της περιφερειακής επιρροής της εις βάρος των ΗΠΑ.
Αλλά είναι επίσης απίθανο η Κίνα να εγκαταλείψει εντελώς το Ιράν. Ενώ μπορεί να επικεντρώσει τις πιο συντονισμένες προσπάθειές της στην ανάπτυξη βαθύτερων δεσμών με άλλες χώρες της Μέσης Ανατολής αντί για το Ιράν, η Κίνα πιθανότατα θα διστάσει να δει το Ιράν να απομονώνεται ακόμη περισσότερο και, ως εκ τούτου, να έχει μεγαλύτερη προδιάθεση να συμπεριφερθεί επιθετικά.
Η Κίνα ήταν ένας από τους κύριους παρασκηνιακούς διαμεσολαβητές της πυρηνικής συμφωνίας του 2015 με το Ιράν, επειδή ήθελε να διαλυθούν οι περιφερειακές εντάσεις μέσω της εγκατάλειψης του πυρηνικού του προγράμματος από το Ιράν.
Ο ανώτατος ηγέτης του Ιράν Αγιατολάχ Αλί Χαμενεΐ στην Τεχεράνη, τον Μάιο του 2024. (AP Photo/Vahid Salemi)
Τώρα που το Ιράν έχει αποδυναμωθεί, έχει ουσιαστικά στριμωχτεί στη γωνία και έχει δύο κύριες επιλογές για να προχωρήσει μπροστά: είτε επιτυγχάνει προσέγγιση με τη Δύση, είτε αναζωογονεί το πυρηνικό του πρόγραμμα και δρα πιο επιθετικά.
Ενώ οι υπερσυντηρητικές παρατάξεις του Ιράν που ελέγχουν τους μοχλούς εξουσίας στη χώρα μπορεί να μπουν στον πειρασμό να ακολουθήσουν μια πιο επιθετική πορεία, είναι πολύ πιθανό η Κίνα να προσπαθήσει να χρησιμοποιήσει τη σημαντική οικονομική της επιρροή στο Ιράν για να το ενθαρρύνει να ακολουθήσει την επιλογή της προσέγγισης.
Αυτό συμβαίνει επειδή οι Κινέζοι χρειάζονται τη Μέση Ανατολή ως πηγή πετρελαίου για να τροφοδοτήσουν την οικονομία τους και επειδή η Κίνα δεν θέλει να θεωρηθεί από τη Δύση ως σιωπηρός συνεργός ενός πολεμοχαρή και αποσταθεροποιητικού Ιράν.
Η Κίνα μια μετριοπαθής επιρροή;
Αντιθέτως, η Κίνα προσπαθεί σήμερα να αποκαταστήσει τις σχέσεις της με πολλές δυτικές χώρες, δεδομένης της σημασίας των αγορών της Δύσης για την προβληματική οικονομία της Κίνας.
Στην πραγματικότητα, η Κίνα μπορεί να επιθυμεί να διαδραματίσει ρόλο στο να παρακινήσει το Ιράν να συνάψει συμφωνία με τη Δύση στο εγγύς μέλλον, δεδομένου ότι αυτό θα έδειχνε στην επερχόμενη κυβέρνηση του Ντόναλντ Τραμπ ότι μπορεί να την εμπιστευτεί και να συνεργαστεί εποικοδομητικά μαζί της.
Στο τέλος της ημέρας, η Κίνα θα αναζητήσει την οδό που ελαχιστοποιεί την πιθανότητα πλήρους σύγκρουσης στη Μέση Ανατολή, δεδομένης της σημασίας της περιοχής για την κινεζική οικονομία. Η χώρα έχει μια στρατηγική ευκαιρία να σηματοδοτήσει την αξιοπιστία και την αξιοπιστία της στη Δύση δουλεύοντας για να αποτρέψει το Ιράν από το να επιλέξει μια πιο επιθετική πορεία.
* O Daniel Lincoln είναι Αναλυτής πολιτικής έρευνας και γεωπολιτικής στο Ινστιτούτο Κίνας και στο Πανεπιστήμιο της Αλμπέρτα. Το άρθρο του αναδημοσιεύεται αυτούσιο στο Liberal μέσω άδειας Creative Commons από τον ιστότοπο TheConversation.com.
