Του Rainer Zitelmann
Το 1990, τα Ηνωμένα Ένθη δεσμεύτηκαν να μειώσουν την παγκόσμια φτώχεια κατά 50% μέσα σε 25 χρόνια. Το γεγονός ότι αυτός ο φιλόδοξος στόχος επετεύχθη οφείλεται κυρίως στην επιτυχία της Κίνας. Κατά την ίδια περίοδο, το ποσοστό του πληθυσμού της Αφρικής που ζει κάτω από το όριο της φτώχειας μειώθηκε από το 56.8% στο 42.7%. Με το 20% όμως των Αφρικανών να ζει υπό το φάσμα της λιμοκτονίας - ποσοστό μεγαλύτερο από οπουδήποτε αλλού στον κόσμο - έχουμε ακόμη πολύ δρόμο να διανύσουμε.
Και η κατάσταση δεν έχει βελτιωθεί τα τελευταία χρόνια - ειδικά στην Αφρική μάλιστα, έχει επιδεινωθεί. Η έκθεση “The State of Food Security and Nutrition in the World” (Η κατάσταση σε ζητήματα ασφάλειας των τροφίμων και διατροφής στον κόσμο) για το 2019 δημοσιεύθηκε από κοινού από διάφορους οργανισμούς των Ηνωμένων Εθνών και επιβεβαιώνει την επέκταση της πείνας στον κόσμο για τρίτη συνεχή χρονιά. Σήμερα εκτιμάται πως υπάρχουν 821 εκατομμύρια χρονίως υποσιτιζόμενοι άνθρωποι στον κόσμο. Κατά την περίοδο έως το 2015, αυτός ο αριθμός μειωνόταν. Σήμερα επανήλθε στα επίπεδα του 2011.
Σε σύγκριση με το 2017, το ποσοστό των υποσιτιζόμενων ανθρώπων (20%) έχει αυξηθεί σε όλες σχεδόν τις περιοχές της Αφρικής. Οι περιοχές που πλήττονται περισσότερο είναι η Ανατολική Αφρική, όπου σχεδόν το 31% του πληθυσμού υποφέρει από υποσιτισμό και η Κεντρική Αφρική όπου το αντίστοιχο ποσοστό είναι 26,5%.
Βοηθά όντως η αναπτυξιακή βοήθεια;
Μόλις δημοσιεύθηκαν τα παραπάνω δεδομένα, αμέσως ακολούθησαν ανακλαστικά εκκλήσεις για περισσότερη αναπτυξιακή βοήθεια για την Αφρική. Η αναπτυξιακή βοήθεια ακούγεται ηθικώς ωραία, και κατά την άποψη κάποιων ανθρώπων συνιστά μια σχεδόν θρησκευτικού τύπου εξιλέωση για τις αμαρτίες της αποικιοκρατίας και την “εκμετάλλευση του Τρίτου Κόσμου” από τις καπιταλιστικές χώρες. Πετυχαίνει όμως όντως όσα ελπίζουν οι υποστηρικτές της;
Το 2002, ο τότε Πρόεδρος της Σενεγάλης Abdoulaye Wade είπε: “Ποτέ δεν είδα μια χώρα να αναπτύσσεται μέσω βοήθειας ή πίστωσης. Οι χώρες που έχουν αναπτυχθεί - στην Ευρώπη, την Αμερική, η Ιαπωνία, οι ασιατικές χώρες όπως η Ταϊβάν, η Κορέα και η Σιγκαπούρη - όλες πιστεύουν στις ελεύθερες αγορές. Δεν υπάρχει τίποτε το μυστηριώδες. Η Αφρική πήρε τον λάθος δρόμο μετά την ανεξαρτησία της”.
Στην Ασία, η μάχη εναντίον της φτώχειας και της πείνας υπήρξε τόσο αποτελεσματική λόγω του ότι τόσες πολλές ασιατικές χώρες εφάρμοσαν καπιταλιστικές μεταρρυθμίσεις. Μόνο στην Κίνα - χάρη στη μερική εισαγωγή δικαιωμάτων ιδιωτικής ιδιοκτησίας και των οικονομικών της ελεύθερης αγοράς - το ποσοστό των ανθρώπων που ζει υπό ακραία φτώχεια έχει μειωθεί από το 88% το 1981 σε κάτω από 1% σήμερα.
Οι ασιατικές χώρες έχουν λάβει πολύ λιγότερη αναπτυξιακή βοήθεια απ' ό,τι οι αφρικανικές. Η γεννηθείσα στη Ζάμπια Dambisa Moyo, η οποία σπούδασε στο Χάρβαρντ και έλαβε διδακτορικό τίτλο από την Οξφόρδη, εντοπίζει τη δυτική αναπτυξιακή βοήθεια ως έναν από τους λόγους για την αποτυχία της Αφρικής να απαλλαγεί από τη φτώχεια. “Τα τελευταία πενήντα χρόνια, πάνω από 1 τρις δολάρια σε βοήθεια σχετιζόμενη με την ανάπτυξη έχει μεταφερθεί από πλούσιες χώρες στην Αφρική” επισημαίνει η Μόγιο στο βιβλίο της Dead Aid.
“Αυτό το πάνω από 1 τρις δολάρια σε αναπτυξιακή βοήθεια τις τελευταίες δεκαετίες έχει όμως άραγε βελτιώσει τις συνθήκες ζωής των Αφρικανών; Όχι. Οι αποδέκτες αυτής της βοήθειας ανά τον κόσμο μάλιστα βρίσκονται σε χειρότερη κατάσταση - σε πολύ χειρότερη κατάσταση. Η βοήθεια συνέβαλε στο να γίνουν οι φτωχοί φτωχότεροι και η ανάπτυξη βραδύτερη. Η ιδέα ότι η βοήθεια μπορεί να ανακουφίσει τη συστημική φτώχεια, και ότι το έχει πετύχει αυτό στο παρελθόν, είναι ένας μύθος. Εκατομμύρια άνθρωποι στην Αφρική είναι σήμερα φτωχότεροι, εξαιτίας της βοήθειας. Η εξαθλίωση και η φτώχεια δεν τερματίστηκαν, αλλά αντιθέτως αυξήθηκαν”.
Πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ότι η κριτική της Μόγιο δεν στρέφεται εναντίον των στοχευμένων δράσεων ανακούφισης από τον λιμό και τις φυσικές καταστροφές, αλλά εναντίον των μακροπρόθεσμων χρηματοπιστωτικών μεταβιβάσεων που έχουν ως στόχο την ενίσχυση της οικονομικής ανάπτυξης. Αυτά τα κεφάλαια συχνά καταλήγουν στα χέρια διεφθαρμένων τυράννων αντί για τους φτωχούς. Ο καθηγητής οικονομικών και αφρικανικών σπουδών στο New York University, William Easterly, πιστεύει επίσης ότι η ξένη βοήθεια είναι σε μεγάλο βαθμό άσκοπη και συχνά παράγει τα αντίθετα από τα προσδοκώμενα αποτελέσματα.
Μια ελπίδα για την Αφρική
Υπάρχει όμως ακόμη ελπίδα για την Αφρική. Η ανάπτυξη των ευρυζωνικών δικτύων και των τεχνολογιών της κινητής τηλεφωνίας έχει οδηγήσει σε χαλάρωση τον κρατικό έλεγχο επί πολλών παραγωγικών κλάδων και έχει επιτρέψει σε επιχειρηματίες να πετύχουν, ανεξάρτητα από την κρατική υποστήριξη και τις πολιτικές συνδέσεις. Πολλοί εκπρόσωποι αυτής της αναδυόμενης μεσαίας τάξης των νέων και γεμάτων αυτοπεποίθηση Αφρικανών έχουν σπουδάσει στο εξωτερικό - κυρίως στην Ευρώπη ή τις Ηνωμένες Πολιτείες, αλλά ολοένα και περισσότερο και στην Κίνα ή την Ινδία. Πολλοί από αυτούς εργάζονται σε διεθνείς εταιρίες πριν επιστρέψουν στις πατρίδες τους. Η Αφρική, απαρατήρητη από τον πλούσιο παγκόσμιο βορρά, βλέπει να αναδύεται μια νέα τάξη επιχειρηματιών που οδηγούν και διαμορφώνουν την οικονομική ανάπτυξη της ηπείρου.
Η Αφρική προσφέρει πολλές οικονομικές ευκαιρίες. Κάποιες όμως από τις προβλέψεις για μαζική οικονομική ανάπτυξη σε ολόκληρη την ήπειρο που διατυπώνονται σήμερα από δημοσιολόγους βασίζονται σε μοντέλα που δεν αποτιμούν ρεαλιστικά τα πραγματικά δεδομένα. Η προσπάθεια να αναπαραχθούν οι ιστορίες επιτυχίες της Ασίας στην Αφρική χωρίς να λαμβάνονται υπόψη οι διαφορές ανάμεσα στις δύο ηπείρους θα ήταν υπεραπλουστευτική.
Η Αφρική πάντως θα μπορούσε σίγουρα να μάθει κάτι από την Ασία: Η πείνα και η φτώχεια δεν αντιμετωπίζονται μέσω της αναπτυξιακής βοήθειας, αλλά μέσω της επιχειρηματικότητας και του καπιταλισμού. Ακόμη και ο τραγουδιστής των U2 Μπόνο, ο οποίος στο παρελθόν είχε οργανώσει τεράστιες εκδηλώσεις για τη συγκέντρωση βοήθειας για την Αφρική και επί χρόνια υιοθετούσε την αντικαπιταλιστική ρητορική και μια, όπως φαινόταν τότε, ακλόνητη πίστη στην ικανότητα της ξένης βοήθειας να επιλύσει τα προβλήματα της πείνας και της φτώχειας στην Αφρική, έχει αλλάξει σκοπό υπό το βάρος των δεδομένων προς το αντίθετο. “Η ξένη βοήθεια είναι απλώς ένα προσωρινό μέτρο” εξομολογήθηκε το 2013 σε μια ομιλία του στο πανεπιστήμιο Georgetown. “Το εμπόριο και ο επιχειρηματικός καπιταλισμός βγάζουν περισσότερους ανθρώπους από τη φτώχεια απ' ό,τι η βοήθεια. Πρέπει να κάνουμε την Αφρική μια οικονομική υπερδύναμη”.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε αρχικά στο Forbes.
--
O Rainer Zitelmann είναι ιστορικός και κοινωνιολόγος. Το τελευταίο του βιβλίο με τίτλο The Power of Capitalism δημοσιεύθηκε το 2019.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 24 Αυγούστου 2019 και παρουσιάζεται στα ελληνικά από το Foundation for Economic Education και τη συνεργασία του ΚΕΦίΜ - Μάρκος Δραγούμης.
