Μικρές παρεξηγήσεις μπορούν να οδηγήσουν σε μεγάλες συγχύσεις. Αυτό ισχύει τόσο στα οικονομικά όσο και σε οποιονδήποτε άλλο τομέα. Πολύ συχνά βρίσκει κανείς ένα μορφωμένο άτομο να κατασκευάζει μια περίπλοκη ανάλυση που τελικά βασίζεται σε κάποια παρανόηση των βασικών οικονομικών. Ο Μαρξ έγραψε χιλιάδες σελίδες οικονομικών προφητειών που στηρίζονταν στο ψευδές θεμέλιο της εργασιακής θεωρίας της αξίας. Οι σύγχρονοι παρατηρητές δεν είναι λιγότερο ευάλωτοι σ’ αυτόν τον κίνδυνο.
Το θυμήθηκα αυτό καθώς διάβαζα μια βιβλιοκριτική του Scott Alexander για το βιβλίο "Zero to One" του Peter Theil. Ο Peter Theil καταβάλλει μεγάλη πνευματική προσπάθεια προσπαθώντας να εξηγήσει κάτι που, γι' αυτόν, χρειάζεται εξήγηση, αλλά φαίνεται να βασίζεται σε μια θεμελιώδη παρανόηση του τι εννοούν οι οικονομολόγοι όταν μιλούν για κέρδος.
Σύμφωνα με την κριτική του Scott Alexander, «το βασικό οικονομικό επιχείρημα έχει ως εξής: Σε έναν κανονικό οικονομικό κλάδο (π.χ. την ιδιοκτησία ενός εστιατορίου) ο ανταγωνισμός θα έπρεπε να οδηγεί τα περιθώρια κέρδους κοντά στο μηδέν». Αλλά αυτό οδηγεί στο εξής μυστήριο: «Ούτε η υπόσχεση, ούτε η προειδοποίηση έχει επιβεβαιωθεί: οι ιδιοκτήτες επιχειρήσεων είναι συχνά οικονομικά άνετοι και μερικές φορές πλούσιοι». Για τον Theil, αυτό συνιστά μια αντίφαση μεταξύ θεωρίας και πραγματικότητας που πρέπει να εξηγηθεί. Ο Theil προσπαθεί να το εξηγήσει υποστηρίζοντας ότι οι πλούσιες επιχειρήσεις έχουν «ξεφύγει από τον ανταγωνισμό και έχουν γίνει τουλάχιστον λιγάκι μονοπωλιακές».
Ο Theil όμως προσπαθεί να επιλύσει μια αντίφαση που δεν υπάρχει. Εδώ έγκειται η παρεξήγηση. Η οικονομική θεωρία δεν προβλέπει ότι οι ανταγωνιστικές αγορές οδηγούν αναγκαστικά τα περιθώρια κέρδους κοντά στο μηδέν. Αυτό που μας λέει η οικονομική θεωρία είναι ότι οι ανταγωνιστικές αγορές θα οδηγήσουν το ποσοστό του οικονομικού κέρδους προς το μηδέν. Αυτό μπορεί να ακούγεται σαν δύο ελαφρώς διαφορετικοί τρόποι για να πει κανείς το ίδιο πράγμα, αλλά υπάρχει μεγάλη διαφορά.
Όταν οι περισσότεροι άνθρωποι σκέφτονται τα κέρδη, σκέφτονται τα λογιστικά κέρδη – τα έσοδα μείον τα έξοδα, με την απλούστερη διατύπωση. Και αυτό δεν είναι παράλογο – περιγράφει τι ενδιαφέρει τους περισσότερους ανθρώπους στην καθημερινή τους ζωή. Κερδίζω περισσότερα χρήματα από όσα ξοδεύω; Αν ναι, είμαι κερδοφόρος, και αν όχι, έχω ζημιές. Αλλά τα οικονομικά κέρδη λαμβάνουν υπόψη και το κόστος ευκαιρίας – δηλαδή, συνυπολογίζουν το τι άλλο θα μπορούσατε να κάνετε.
Για να το θέσω διαφορετικά, τα οικονομικά κέρδη είναι η διαφορά μεταξύ της τρέχουσας επιλογής σας και της καλύτερης διαθέσιμης εναλλακτικής. Εξαιτίας αυτού, τα οικονομικά σας κέρδη μπορεί να είναι χαμηλά, μηδενικά ή ακόμα και αρνητικά ενώ πραγματοποιείτε μεγάλα λογιστικά κέρδη. Εάν η επόμενη διαθέσιμη επιλογή σας είναι εξίσου καλή με την τρέχουσα κατάστασή σας, τότε αποκομίζετε μηδενικά οικονομικά κέρδη - ακόμα κι αν έχετε πολύ θετικές ταμειακές ροές. Εάν η καλύτερη εναλλακτική σας είναι ελαφρώς χειρότερη από αυτό που κάνετε, τότε έχετε ένα μικρό οικονομικό κέρδος. Εάν υπάρχει μια καλύτερη επιλογή για εσάς εκεί έξω, τότε έχετε οικονομική ζημία, ακόμα κι αν ο τραπεζικός σας λογαριασμός είναι πολύ εντυπωσιακός.
Αναλογιστείτε αυτό το παράδειγμα. Ας υποθέσουμε ότι μπορώ να αφιερώσω μερικά τετραγωνικά μέτρα σε ένα κτίριο που κατέχω στον τζόγο. Ας πούμε ότι έβαλα κάποιους κουλοχέρηδες. Φανταστείτε τώρα ότι αυτά τα μηχανήματα είναι πολύ δημοφιλή – όλη μέρα, κάθε μέρα, υπάρχουν άνθρωποι που κάθονται στους κουλοχέρηδες, βάζουν κέρματα και τραβούν τα χερούλια. Τα χρήματα που φέρνουν αυτά τα μηχανήματα για μένα υπερβαίνουν τα έξοδά τους κατά 1 εκατομμύριο δολάρια το χρόνο. Τα λογιστικά μου κέρδη, επομένως, είναι 1 εκατομμύριο δολάρια το χρόνο.
Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι βγάζω 1 εκατομμύριο δολάρια ετησίως σε οικονομικά κέρδη. Αντί να βάλω κουλοχέρηδες, θα μπορούσα να είχα χρησιμοποιήσει τα ίδια τετραγωνικά για να βάλω τραπέζια blackjack. Εάν αυτά τα τραπέζια μπορούσαν να έχουν αποφέρει λογιστικά κέρδη 5 εκατομμυρίων δολαρίων ετησίως, αυτό σημαίνει ότι οι κουλοχέρηδες έχουν ετήσιο κόστος ευκαιρίας 5 εκατομμύρια δολάρια. Έτσι, παρόλο που καταγράφω λογιστικά κέρδη 1 εκατομμυρίου δολαρίων ετησίως με τους κουλοχέρηδες, το κόστος ευκαιρίας του να μην στήσω τραπέζια blackjack σημαίνει ότι υφίσταμαι οικονομική ζημία 4 εκατομμυρίων δολαρίων ετησίως.
Σχεδόν πάντα, κάθε φορά που ένας μη οικονομολόγος αποφασίζει ότι έχει κάνει κάποια νέα, πρωτοποριακή παρατήρηση που ανατρέπει την κατεστημένη οικονομική θεωρία, μια παρατήρηση που οι οικονομολόγοι έχουν με κάποιο τρόπο παραβλέψει, αυτό που συνήθως συμβαίνει είναι ότι ο μη οικονομολόγος έχει απλώς παρεξηγήσει κάποιο στοιχειώδες σημείο. Το ίδιο συμβαίνει κι εδώ.
Ο Theil φαίνεται να πιστεύει ότι «το ποσοστό του οικονομικού κέρδους που τείνει προς το μηδέν» συνεπάγεται ότι σε ανταγωνιστικές αγορές, κάθε επιχείρηση πρέπει να λειτουργεί στο χείλος της χρεοκοπίας. Ξοδεύει πολλή πνευματική προσπάθεια προσπαθώντας να εξηγήσει γιατί τα πράγματα δεν έχουν εξελιχθεί κατ’ αυτόν τον τρόπο.
Αλλά οι προσπάθειές του αυτές βασίζονται εντέλει σε μια παρανόηση των βασικών οικονομικών, και προσπαθεί να λύσει ένα μυστήριο που δεν υφίσταται. Το ποσοστό οικονομικού κέρδους που τείνει προς το μηδέν σημαίνει απλώς ότι η επόμενη διαθέσιμη επιλογή σας θα τείνει να είναι σχεδόν τόσο καλή όσο η τρέχουσα επιλογή σας. Αυτό μπορεί να ισχύει είτε είστε χρεοκοπημένος, είτε ανήκετε στην άνετη μεσαία τάξη, είτε είστε δισεκατομμυριούχος.
* Ο Kevin Corcoran είναι βετεράνος πεζοναύτης και σύμβουλος οικονομικών και ανάλυσης υγείας
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά την 1η Νοεμβρίου 2023 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια της Library of Economics and Liberty και τη συνεργασία του Κέντρου Φιλελεύθερων Μελετών.
