Γράφει ο Pierre Lemieux*
Το διαδεδομένο οικονομικό επιχείρημα για τις οικονομικές εξωτερικότητες και τα δημόσια αγαθά έχει χονδρικά ως εξής: Ορισμένα φαινόμενα δεν τιμολογούνται από τις αγορές. Επιβάλλονται κόστη σε ακούσιους εμπλεκόμενους, οι οποίοι δεν μπορούν να αποζημιωθούν, με αποτέλεσμα οι δραστηριότητες που δημιουργούν τα κόστη αυτά να υλοποιούνται πάνω από το βέλτιστο επίπεδο. Εναλλακτικά, ορισμένα οφέλη δεν παρέχονται επειδή οι ιδιώτες δεν μπορούν να τα παράγουν με κέρδος, οδηγώντας σε υποβέλτιστη προσφορά. Σύμφωνα με την προσέγγιση αυτή, η κυβέρνηση πρέπει να παρέμβει για να επιλύσει αυτές τις αδυναμίες της αγοράς.
Αλλά το συμπέρασμα δεν είναι τόσο προφανές όσο φαίνεται - μπορεί η παραπάνω συλλογιστική να είναι περισσότερο μια ευχή παρά λύση. Ποια είναι τα κίνητρα των πολιτικών, των γραφειοκρατών και των ψηφοφόρων για να λύσουν πρόβλημα της εξωτερικότητας ή για να προσφέρουν το δημόσιο αγαθό; Ποια είναι τα κίνητρά τους απλώς για να βρουν σωστές πληροφορίες σχετικά με τα κόστη και τα οφέλη και να μάθουν τις οικονομικές θεωρίες που είναι απαραίτητες για τον υπολογισμό και την ερμηνεία τους;
Ένα άρθρο στο The Economist εξηγεί αυτό το ζήτημα, ίσως ακούσια («In Defense of Britain’s Public Toilets», 10 Αυγούστου 2023). Οι δημόσιες τουαλέτες είναι τουαλέτες που διατίθενται από την κυβέρνηση σε δημόσιους χώρους όπως δρόμους. Το τυπικό οικονομικό επιχείρημα θα τις έβλεπε ως μέρος των δημόσιων χώρων που μόνο το κράτος μπορεί να παρέχει. Μαθαίνουμε ότι οι τουαλέτες αυτές γίνονται ολοένα και πιο σπάνιες στη Βρετανία και ιδίως στο Λονδίνο. Αυτό είναι άβολο για πολλούς ανθρώπους (σκεφτείτε τους οδηγούς ταξί, για παράδειγμα).
Επιπλέον, το να βλέπει κανείς ανθρώπους που αναγκάζονται να ανακουφιστούν δημοσίως ή να μυρίζει κανείς ό,τι αυτό συνεπάγεται επιβάλει κάτι που μπορεί να αναγνωριστεί ως αρνητική εξωτερικότητα.
Γιατί οι δημοτικές αρχές δεν λύνουν το πρόβλημα; Γιατί το City of Westminster στο Μεγάλο Λονδίνο επιλέγει να ξοδεύει ετησίως σχεδόν 1 εκατομμύριο λίρες ως κόστος καθαριότητας και δεν εγκαθιστά πιο προσβάσιμες δημόσιες τουαλέτες; Επιπλέον, οι δημόσιες τουαλέτες δεν είναι καν τεχνικά ένα δημόσιο αγαθό με την έννοια του Samuelson, γιατί είναι εύκολο να χρεωθεί ο χρήστης — αν και στη Γαλλία, αυτό μπορεί να ξεκινήσει μια επανάσταση. Πριν από το 1948, λέει ο Economist, τοπικά συμβούλια όπως το Westminster δεν «επιτρεπόταν» καν να παρέχουν δημόσιες τουαλέτες! Χωρίς την κυβέρνηση, ποιος θα παρέχει δημόσιες τουαλέτες;
Ευτυχώς, υπάρχουν ιδιωτικές εμπορικές λύσεις, ίσως ατελείς, αλλά που τουλάχιστον έρχονται με τα σωστά κίνητρα. Στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, εμφανίστηκαν περίτεχνες δημόσιες τουαλέτες στο Λονδίνο, αλλά για τις γυναίκες ήταν σπάνιες. Λίγο αργότερα, μια «σχεδόν επαναστατική» καινοτομία εισήχθη, για καθαρά εμπορικούς λόγους, από το Selfridge’s, ένα πολυκατάστημα του Λονδίνου που άνοιξε ένας επώνυμος Αμερικανός επιχειρηματίας:
«Το 1893 εμφανίστηκαν οι πρώτες γυναικείες τουαλέτες στο Strand. Όταν άνοιξε το Selfridge's το 1909, πρόσφερε στις πελάτισσές του τουαλέτες: αφήνοντας τις γυναίκες να τις χρησιμοποιήσουν τις διευκόλυνε να αφιερώνουν περισσότερο χρόνο στα ψώνια. Αυτό, όπως λέει η Clara Greed, ομότιμη καθηγήτρια αστικού σχεδιασμού χωρίς αποκλεισμούς στο Πανεπιστήμιο της Δυτικής Αγγλίας, στο Μπρίστολ, ήταν ''σχεδόν επαναστατικό''».
Ευτυχώς, όπως και στην Αμερική, οι ιδιωτικοί χώροι όπως τα εστιατόρια McDonald's είναι μεγάλοι ιδιωτικοί πάροχοι του «δημόσιου αγαθού» της τουαλέτας:
«Όπως ήξερε ο Selfridge, η υγιεινή μπορεί να έχει συμβιωτικό χαρακτήρα: τα McDonald's είναι σχεδόν εξίσου αγαπητά για τις συχνά χρησιμοποιούμενες τουαλέτες τους όσο και για πατάτες που πουλάνε. Η αλυσίδα παμπ JD Wetherspoon φημίζεται για την παροχή καθαρών και ευρύχωρων τουαλετών. Ο Tim Martin, ιδρυτής της αλυσίδας αυτής επέλεξε αυτές τις τουαλέτες για να γίνει ανταγωνιστικότερος στους πολυσύχναστους δρόμους. Οι τουαλέτες, πιστεύει, είναι ‘ένα σημαντικό μέρος της ελκυστικότητας μιας παμπ’».
Τα δημόσια αγαθά και οι εξωτερικότητες παρέχουν μια πολύ εύκολη και συχνά επιπόλαιη δικαιολογία για να ζητήσει κανείς τον Μεγάλο Αδελφό του κράτους. Οι ιδιωτικές λύσεις δεν είναι ποτέ τέλειες, αλλά τέλειες δεν είναι ούτε και οι αντίστοιχες κρατικές (αν και δεν θα επέκρινα τις δημοτικές αρχές αν εγκαθιστούσαν περισσότερες δημόσιες τουαλέτες, μέχρι το σημείο αυτό απλώς θα αντέγραφε τις ιδιωτικές λύσεις). Σε ένα σημαντικό του άρθρο, ο James Buchanan εξήγησε γενικότερα το γιατί οι αποτυχίες του κράτους είναι συχνά χειρότερες από τις αποτυχίες της αγοράς ''Politics, Policy, and the Pigovian Margins,'' Economica, New Series, Vol. 29, No. 113 [Φεβρουάριος 1962]):
«Το να υποστηρίξουμε ότι μια υπάρχουσα τάξη πράγματων είναι ''ατελής'' σε σύγκριση με μια εναλλακτική που, μετά από προσεκτική εξέταση, αποδεικνύεται ανέφικτη, μπορεί να μην είναι διαφορετικό από το να υποστηρίζουμε ότι η υπάρχουσα τάξη πραγμάτων είναι ''τέλεια''. ...
Δεδομένου ότι δεν θα υπάρχει τίποτα στη διαδικασία συλλογικής επιλογής που θα τείνει να παράγει την ''ιδανική'' λύση, όπως καθορίζεται από έναν οικονομολόγο της ευημερίας, η παρουσία ή η απουσία μιας οριακής πιγκοβιανής απόκλισης στη λύση της αγοράς, ακόμη και αν αυτή είναι αρκετή σοβαρή ώστε να δικαιολογεί ανησυχία, από μόνη της δεν συνεπάγεται τη σκοπιμότητα μιας θεσμικής αλλαγής».
Τείνουμε να υποτιμούμε τις προκλήσεις που έθεσαν ο James Buchanan και η θεωρία της δημόσιας επιλογής στον κυρίαρχο και μερικές φορές αφελή οικονομικό λόγο.
* Ο Pierre Lemieux είναι οικονομολόγος στο Τμήμα Διοικητικών Επιστημών του Πανεπιστημίου του Κεμπέκ στο Outaouais.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 16 Αυγούστου 2023 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια της Library of Economics and Liberty και τη συνεργασία του Κέντρου Φιλελεύθερων Μελετών.
