Στις πόλεις της Ιορδανίας, τα πράσινα βυτιοφόρα που προμηθεύουν νερό είναι ένα συνηθισμένο θέαμα. Ο μέσος Ιορδανός έχει κατά μέσο όρο (μ.ο) μόνο μιάμιση μέρα την εβδομάδα πρόσβαση σε νερό μέσω αγωγών. Όταν οι βρύσες στερεύουν, οι πολίτες και οι ιδιοκτήτες επιχειρήσεων παραγγέλνουν νερό τηλεφωνικά, με το οποίο γεμίζουν τις δεξαμενές αποθήκευσης στην ταράτσα ή το υπόγειο του σπιτιού τους.
Ωστόσο, αυτή η αποστολή του νερού συνήθως δεν πραγματοποιείται από την τοπική υπηρεσία ύδρευσης. Αντίθετα, την πραγματοποιούν μεμονωμένοι πωλητές, οι οποίοι προμηθεύονται το νερό από ιδιωτικές πηγές, έχοντας άδεια να το μεταπωλήσουν. Τελευταία, όμως, όλο και συχνότερο είναι το φαινόμενο, οι πωλητές αυτοί να μην διαθέτουν την απαιτούμενη άδεια. Αυτό είναι το φαινόμενο της αύξησης των «παράνομων αγορών νερού» στη Μέση Ανατολή, από τη στιγμή που η κλιματική κρίση οδηγεί σε πιο έντονες και συχνές ξηρασίες.
shutterstock
Όταν η κυβέρνηση δυσκολεύεται να παρέχει αρκετό νερό
Η οδική παράδοση νερού αποκτά όλο και μεγαλύτερη σημασία στις μεγάλες πόλεις παγκοσμίως. Σε ορισμένα μέρη του κόσμου, τα αστικά δίκτυα ύδρευσης έχουν υποβαθμιστεί σε τέτοιο βαθμό που 1 δισ. άνθρωποι αντιμετωπίζουν ήδη πρόβλημα με συχνές διακοπές της δημόσιας ύδρευσης. Αυτό έχει οδηγήσει στον πολλαπλασιασμό των αγορών νερού, με παράνομο τρόπο. Σε πολλές χώρες με έλλειψη νερού, οδηγοί βυτιοφόρων και ιδιοκτήτες φρεατίων ή και οι δύο μαζί, προχωρούν σε παράνομη εμπορία νερού, αποκρύπτοντας τις δραστηριότητές τους για λόγους φοροδιαφυγής. Το κατά πόσο οι δραστηριότητες αυτές ανακουφίζουν ή επιδεινώνουν την κατάσταση με την έλλειψη του νερού είναι ένα ερώτημα που παραμένει προς απάντηση.
Εξάλλου, το γεγονός ότι αυτές οι παράνομες αγορές λειτουργούν κρυφά, δυσκολεύει την ανάλυσή τους. Ωστόσο, η ομάδα του The Conversation συμετείχε στο πρόγραμμα FUSE του πανεπιστημίου του Στάντφορντ και κατάφερε να συνδέσει μελέτες τόσο από οικονομολόγους όσο και υδρολόγους για να αποτυπώσει την εικόνα της παράνομης αγοράς νερού στην Ιορδανία, την πέμπτη χώρα σε προβλήματα ύδρευσης στον κόσμο. Για να διαμοιράσει τους υδάτινους πόρους της όσο πιο επιτυχημένα γινόταν, το 1987 η Ιορδανία εισήγαγε το μέτρο των προγραμματισμένων διακοπών νερού μέσω αγωγών. Από τότε, οι Ιορδανοί είδαν τον μ.ο της δημόσιας πρόσβασής τους στο νερό να μειώνεται από τις 7 σε 1,5 μέρες την εβδομάδα.
Το νερό από βυτιοφόρα είναι έως και 23 φορές ακριβότερο
Η μελέτη του The Conversation δείχνει ότι τα βυτιοφόρα παίζουν πολύ μεγαλύτερο ρόλο στην παροχή νερού στην Ιορδανία από ότι ήταν προηγουμένως αντιληπτό. Ένα στα έξι με επτά λίτρα νερού στη χώρα μεταφέρεται οδικώς. Αυτό δείχνει ότι οι πόλεις της Ιορδανίας πλήττονται ήδη σοβαρά από εκτεταμένες ελλείψεις νερού.
Σύμφωνα με τη μελέτη, οι επιχειρήσεις προμηθεύονται από βυτιοφόρα περισσότερο από το 50% του νερού που χρησιμοποιούν. Το ίδιο ισχύει και για το μεγαλύτερο μέρος του νερού που χρησιμοποιούν τα ξενοδοχεία, τα καταστήματα και τα εστιατόρια.
Το νερό από βυτιοφόρα αποτελεί, επίσης, μια κρίσιμη σανίδα σωτηρίας για τα νοικοκυριά που αντιμετωπίζουν ελλείψεις. Οι περισσότεροι Ιορδανοί χρησιμοποιούν δεξαμενές αποθήκευσης στην οροφή των σπιτιών του για να προετοιμαστούν για τις προγραμματισμένες διακοπές ύδρευσης. Ωστόσο, η πρόσβαση στο δημόσιο νερό δεν γίνεται με δίκαιη κατανομή. Ορισμένες γειτονιές λαμβάνουν νερό από αγωγούς μόλις έξι ώρες την εβδομάδα. Όταν οι δεξαμενές αποθήκευσης νερού εξαντλούνται ή όταν το νερό της βρύσης διακόπτεται, οι παραδόσεις μέσω βυτιοφόρων χρησιμοποιούνται για να καλύψουν το κενό.
Αυτή η «σανίδα σωτηρίας» είναι πολύ δαπανηρή: τα νοικοκυριά πληρώνουν έως και 23 φορές περισσότερο για το νερό με βυτιοφόρο από ό,τι για το νερό με αγωγό και ο κύριος λόγος είναι το κόστος μεταφοράς. Τα βυτιοφόρα οδηγούν κατά μέσο όρο 29 χλμ. για να αγοράσουν νερό από αγροτικές δεξαμενές και έπειτα να το παραδώσουν. Αυτό καθιστά την οδική παράδοση νερού πολύ πιο ενεργοβόρα και ακριβή σε σχέση με την παροχή νερού μέσω αγωγών. Υπολογίζεται ότι μόνο η μεταφορά απαιτεί κατά μέσο όρο 18 κιλοβατώρες ενέργειας ανά κυβικό νερού που πωλείται, ή 3 έως 6 φορές περισσότερη ενέργεια από την αφαλάτωση θαλασσινού νερού, η οποία από μόνη της είναι μια ενεργοβόρα διαδικασία, προκαλώντας πρόσθετες εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα.
Το μεγαλύτερο μέρος του νερού που πωλείται με βυτιοφόρα στην Ιορδανία προέρχεται από παράνομες πηγές. Ο παρακάτω χάρτης δείχνει ότι η ποσότητα που αντλείται από τους υδροφόρους ορίζοντες της Ιορδανίας για τις παραδόσεις με βυτιοφόρα είναι 10 φορές μεγαλύτερη από την ποσότητα που επιτρέπεται από τις άδειες των πηγών.
Οι πραγματικές αντλήσεις υπόγειων υδάτων για πωλήσεις νερού με βυτιοφόρα με βάση τις αναλύσεις της έρευνας (ροζ χρώμα) υπερβαίνουν σημαντικά τις αδειοδοτημένες αντλήσεις υπόγειων υδάτων (πράσινο χρώμα) στις έξι ελεγχόμενες λεκάνες υπόγειων υδάτων της Ιορδανίας. Σε ολόκληρη τη χώρα, εκτιμάται ότι δέκα φορές περισσότερο νερό αντλήθηκε παράνομα από βυτιοφόρα από ό,τι επιτρέπουν οι άδειες φρεατίων.
Ο παράνομος χαρακτήρας αυτών των αντλήσεων νερού εμποδίζει τις προσπάθειες επιβολής των κανόνων σχετικά με τα υπόγεια ύδατα. Η παρακολούθηση ενός μεγάλου αριθμού ευρέως διασκορπισμένων πηγών νερού είναι δύσκολη υπόθεση, ενώ μια μελέτη που πραγματοποιήθηκε το 2015 βρήκε στοιχεία για πολυάριθμες περιπτώσεις ιδιοκτητών γης που εκφοβίζουν τους κυβερνητικούς υπαλλήλους. Αυτό είναι ιδιαίτερα προβληματικό, καθώς τα επίπεδα των υπόγειων υδάτων της Ιορδανίας μειώνονται ραγδαία. Η συνολική ποσότητα νερού που πωλείται με βυτιοφόρα ετησίως αντιστοιχεί στο 34% των υπόγειων υδάτων που αντλούνται πέραν των βιώσιμων ποσοτήτων, επιδεινώνοντας, έτσι την εξάντληση των πόρων.
Αυξανόμενη εξάρτηση
Σύμφωνα με τα στοιχεία της μελέτης, στο μέλλον η εξάρτηση των νοικοκυριών και των επιχειρήσεων της Ιορδανίας από τις παραδόσεις νερού θα αυξηθεί σημαντικά. Ο πληθυσμός της χώρας θα συνεχίσει να αυξάνεται με ταχείς ρυθμούς, ενώ αντίθετα οι υδάτινοι πόροι της θα μειώνονται. Το ασταθές περιφερειακό περιβάλλον της Ιορδανίας επιδεινώνει τη λειψυδρία και παρεμποδίζει ελπιδοφόρα έργα επίλυσής της, όπως τα μακροχρόνια σχέδια για την αφαλάτωση του νερού της Ερυθράς Θάλασσας.
Ο πληθυσμός της Ιορδανίας προβλέπεται να διπλασιαστεί έως το 2050. Για την ίδια περίοδο, αναμένεται μείωση της στάθμης των υπόγειων υδάτων της χώρας περίπου 1 μέτρο ετησίως, ενώ οι επιφανειακοί υδάτινοι πόροι της θα μειωθούν κατά 20%. Αυτό θα καταστήσει όλο και δυσκολότερη τη δημόσια παροχή νερού για όλους.
Κατά συνέπεια, η εξάρτηση των νοικοκυριών από τις παραδόσεις νερού θα αυξηθεί κατά 2,6 φορές μέχρι τα μέσα του αιώνα, εκτός εάν βελτιωθεί η κατάσταση της αστικής ύδρευσης. Οι συνολικές πωλήσεις νερού στην αγορά παρουσιάζουν αύξηση μεγαλύτερη του 50%, ασκώντας περαιτέρω πίεση στους υπόγειους υδάτινους πόρους της χώρας.
Παρά τον διευρυμένο ρόλο των αγορών νερού, πολλά νοικοκυριά κινδυνεύουν να χάσουν την πρόσβαση στις παραδόσεις με βυτιοφόρα. Σήμερα, σχεδόν όλα τα νοικοκυριά που λαμβάνουν λιγότερα από 40 λίτρα νερού ανά άτομο την ημέρα από αγωγούς, αγοράζουν νερό με βυτιοφόρο. Μέχρι το 2050, εκτιμάται ότι η τιμή των παραδόσεων νερού θα αυξηθεί κατά 1/3, καθώς τα επίπεδα των υπόγειων υδάτων μειώνονται και οι αποστάσεις για τη μεταφορά τους αυξάνονται. Εξαιτίας της αύξησης του κόστους, μόνο τα 2/3 των νοικοκυριών που αντιμετωπίζουν πρόβλημα με το νερό θα εξακολουθούν να μπορούν να πληρώνουν τις παραδόσεις νερού.
shutterstock
Διασφάλιση της πρόσβασης
Η Ιορδανία προσπαθεί επί του παρόντος να ανακτήσει τον έλεγχο της ανεξέλεγκτης άντλησης νερού με βυτιοφόρα, κλείνοντας παράνομες πηγές. Η προσέγγιση αυτή έχει επιτύχει τη μείωση των μη αδειοδοτημένων αντλήσεων από αρδευτικές πηγές. Ωστόσο, η έρευνα θεωρεί ότι αν πολιτική αυτή εφαρμοστεί και στα βυτιοφόρα, τίθεται η κίνδυνο η πρόσβαση των νοικοκυριών στα νερό από τη στιγμή που δεν είναι δίκαιη και αξιόπιστη η δημόσια πρόσβαση σε αυτό.
Οι παραδόσεις νερού με βυτιοφόρα δεν αποτελούν ιδανική λύση για τις ανάγκες των Ιορδανών. Η οδική παράδοσή του στις επιχειρήσεις προκαλεί υπερβολικές εκπομπές ρύπων. Ο μετριασμός της ανεξέλεγκτης άντλησης υπόγειων υδάτων είναι ένας λογικός πολιτικός στόχος. Ωστόσο, το κλείσιμο των παράνομων πηγών όχι μόνο δεν θα μειώσει τις ανεκπλήρωτες αστικές ανάγκες σε νερό, αλλά αντίθετα θα διέκοπτε μια βασική πηγή ύδρευσης για τα νοικοκυριά.
Μακροπρόθεσμα, η Ιορδανία θα έπρεπε να στοχεύσει τη βελτίωση των αστικών δικτύων ύδρευσης. Έτσι θα μπορούσε να αντιμετωπιστούν τα φαινόμενα της λειψυδρίας και της άνισης πρόσβασης στο νερό. Όμως, μια πρόσφατη μελέτη μιας υψηλού μεγέθους επένδυσης για τη βελτίωση της αστικής υδροδότησης στην Ιορδανία έδειξε ότι είναι δύσκολη η βελτίωση των δικτύων ύδρευσης μέσω αγωγών.
Έως ότου εξασφαλιστεί η δίκαιη και αξιόπιστη πρόσβαση σε νερό μέσω αγωγών, η νομιμοποίηση της παροχής νερού με βυτιοφόρα για τα νοικοκυριά μπορεί να αποτελέσει μια πολλά υποσχόμενη λύση για τη μείωση των ανεξέλεγκτων αντλήσεων υπόγειων υδάτων. Παράλληλα, θα διασφαλιζόταν η πρόσβαση στο νερό για όλους.
Η επιδείνωση των αστικών υποδομών ύδρευσης, οι διακοπές παροχής νερού και οι ανεπίσημες ή παράνομες προμήθειες νερού δεν είναι γεγονότα που συμβαίνουν μόνο στην Ιορδανία. Στον Λίβανο παρατηρήθηκε πρόσφατα αύξηση του ποσοστού του πληθυσμού που βασίζεται στην παροχή νερού με βυτιοφόρα από 26% σε 44%, αφού η διάρκεια της δημόσιας παροχής νερού μειώθηκε από 49 σε 22 ώρες την εβδομάδα. Οι άνυδρες χώρες σε όλο τον κόσμο αντιμετωπίζουν παρόμοια προβλήματα. Υιοθετώντας πολιτικές που συνδυάζουν την πρόσβαση των νοικοκυριών στις παραδόσεις νερού με τη βιώσιμη διαχείριση των υπόγειων υδάτων, η Ιορδανία θα μπορούσε να δώσει το παράδειγμα.
*Ο Christian Klassert είναι μεταδιδακτορικός ερευνητής στα οικονομικά των υδάτινων πόρων στο Κέντρο Περιβαλλοντικής Έρευνας Helmholtz-UFZ. Ο Samer Talozi είναι αναπληρωτής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Επιστήμης και Τεχνολογίας της Ιορδανίας. Το άρθρο τους αναδημοσιεύεται αυτούσιο στο Liberal μέσω άδειας Creative Commons από τον ιστότοπο TheConversation.com.
