Σε πρόσφατη περιοδεία του πρωθυπουργού Κυριάκου Μητσοτάκη, στις 14 Απριλίου 2024 στη Λέσβο, αναφέρει πως οι πράξεις της κυβέρνησης είναι «έμπρακτη επιβεβαίωση ότι η προσέγγιση Ελλάδας και Τουρκίας έχει απτά, πραγματικά αποτελέσματα, πρώτα και πάνω απ’ όλα για τους νησιώτες μας, οι οποίοι είναι και οι πρώτοι που θέλουν να ζούμε σε συνθήκες ειρήνης και ασφάλειας με τον γείτονά μας». Είναι ένα μήνυμα ότι προχωρούν οι διαδικασίες συμφωνηθέντων, τουλάχιστον από πλευράς της Ελλάδας.
Η παραπάνω αναφορά συνεπάγεται πως ο πρωθυπουργός και η κυβέρνηση έχουν σαφή και πολιτικά ειλικρινείς στόχους περί διμερούς προσέγγισης. Όμως δεν είμαι ακόμα πεπεισμένος πως το ίδιο επιθυμεί και η Τουρκία εν τέλει. Ίσως επιθυμεί να είναι συνεργός στις αποφάσεις. Δεν επιθυμεί να είναι ούτε καλός γείτονας, ούτε συνεργάτης καλός, ούτε σύμμαχος ουσίας.
Είναι «εγωιστικές πράξεις». Είναι απολυταρχικές πράξεις και αντιδράσεις τις Τουρκίας. Είναι και οι πράξεις της όχι μόνον εναντίον της Ελλάδος αλλά και περιφερειακά, σε καθημερινή βάση πλέον που υποδηλώνει μια «πολιτική πονηριά» και μια σταδιακή αναβάθμιση της πονηριάς αυτής. Ταυτοχρόνως επιδιώκει να θεωρηθεί περιφερειακός σημαντικός παίχτης. Και φροντίζει άλλοι να την κάνουν να φαίνεται έτσι.
Η Ελλάδα έχει άλλες επιδιώξεις, πιο τοπικού περιεχομένου αλλά σταδιακά να την αναβαθμίσει σε εθνικό/ευρωπαϊκό. Επιδιώκει την νησιωτική πολιτική στο Αιγαίο να την αναβαθμίσει σε ευρωπαϊκή πολιτική. Μια πολιτική με χαρακτήρα εμπορικού και πολιτισμικού ισοζυγίου, που να τυγχάνει και εθνικής και ευρωπαϊκής προσέγγισης με την Τουρκία.
Μια πολιτική διοικητικής σημασίας αλλά και προοπτικής για το μέλλον της Τουρκίας με χώρες της Ευρώπης στο πώς επιλύονται θέματα σε πανεθνικό και περιφερειακό επίπεδο με γείτονες χώρες όπως είναι η Ελλάδα. Όλα αυτά είναι ιδεατά και πληρούν προϋποθέσεις να μπει μια πολιτική κατανόηση και τάξη στις δύο πλευρές.
Ωστόσο, προκύπτουν δύο καίρια ερωτήματα: Έχουμε κάποια θέματα να επιλύσουμε με την Τουρκία στον Ελληνικό εναέριο, θαλάσσιο και χερσαίο χώρο μας, που δεν γνωρίζουμε εν περίοδο ειρήνης; Η πολιτική του Αιγαίου για την Ελλάδα, γιατί πρέπει να έχει στην εξίσωση την Τουρκία και να μην έχει αμιγώς μια ουσιαστική πολιτική επενδυτική πολιτική ελληνική, ευρωπαϊκή και διεθνή στα σύνορα της Ευρώπης που συμπεριλαμβάνει το Αιγαίο; Άρα πιο εσωστρεφή στις διαδικασίες στην ΕΕ, χωρίς να λαμβάνεται υπόψη η Τουρκία; Γιατί η Τουρκία, αν επιθυμεί να έχει ρόλο και σκοπό στην ΕΕ, απλά θα πρέπει να συμμορφώνεται με εμάς. Και όχι μαζί με εμάς.
Επιπλέον, πιστεύεται εδώ πως υπάρχει κάτι άλλο «παράδοξο». Η Ευρωπαϊκή Ένωση αποτελεί αναγκαίο σημείο αναφοράς διοίκησης και συνεργασίας. Αποτελεί το επιθυμητό και ιδεατό επίπεδο λειτουργίας και βιοτικού επιπέδου για χώρες μη ευρωπαϊκές. Για όλες αυτές τις χώρες που επιθυμούν να συνδιαλέγονται ή να εμπορεύονται ή να συμμετέχουν, πρέπει να αναβαθμίσουν και να αναμορφώσουν το μοντέλο προσέγγισης τους με το σύνολο της Ευρώπης. Πρέπει να προσαρμοστούν στην ευρωπαϊκή πραγματικότητα. Στο Acquis Communautaire (σ.σ. Κοινοτικό Κεκτημένο). Μια πραγματικότητα που είναι και ελληνική.
Στο σημείο αυτό, ωστόσο, φαίνεται πως εμείς επιδιώκουμε μια 50-50 προσέγγιση, ακόμα και αν πούμε ότι είναι μια Ευρωπαϊκή προοπτική. Γιατί ζητούμε τις «τουρκικές ευλογίες»; Μήπως λόγω της γεωγραφικής προσέγγισης των νησιών με την Τουρκία; Ας επενδύσουμε στη συστημική ανάπτυξη των νησιών μας να είναι αυτόνομα και να έχουν δικές τους κυκλικές οικονομίες και περιβάλλον εργασίας δικό τους. Με ενισχυμένες υποδομές εναέριες και θαλάσσιες για την φυσική επικοινωνία και πλήρη τεχνολογική επάρκεια.
Αλλιώς, φαίνεται πως αποτελεί πολιτική που πράττουμε που τους «ευχαριστεί και αναβαθμίζει». Έτσι ερμηνεύεται από τους Τούρκους, ας μην τρέφουμε αυταπάτες. Θέτουν «επιβεβλημένο» το γεγονός πως η Τουρκία πρέπει να επιβεβαιώνει και να εγκρίνει. Και όλα αυτά σε ελληνικό χώρο σε ελληνικά χωρικά ύδατα και εναέριο χώρο.
Και εδώ έρχεται ακόμη ένα παράδοξο: Αυτή είναι η μοντέρνα κατευναστική πολιτική; Να θεωρηθεί low or medium level policy; Δηλαδή, το εμπορικό ισοζύγιο λύνει τα πολιτικά ζητήματα; Μα αφού δεν υπάρχουν, τα δημιουργούμε;
Το εμπορικό ισοζύγιο των νησιών που συνορεύουν περνάει όντως και από τη γείτονα χώρα, η οποία εμπορεύεται και συμμετέχει. Για να επικυρωθεί κάτι αντίστοιχο, η χώρα μας επέβαλε το δικαίωμα σε Τούρκους πολίτες να παίρνουν βίζα τουριστική για ειδικό χρόνο και τώρα επεκτάθηκε σε άλλα νησιά. Με αυτό τον τρόπο πιστεύεται από τον Υπουργό Μετανάστευσης ότι αφενός επικυρώνεται και επίσημα ο έλεγχος των νησιών αλλά και ταυτόχρονα επιβεβαιώνεται η συνεργασία γιατί και οι δύο πλευρές το δέχονται.
Αποτέλεσμα της μη νομικά δεσμευτικής συναπόφασης Μητσοτάκη-Ερντογάν για «ήρεμα νερά και τουλάχιστον, ήρεμες μέρες που έρχονται τουλάχιστον το καλοκαίρι λόγω τουριστικού κύματος και προς τις δύο χώρες. Όλα αυτά καλά μέχρι εδώ. Η πολιτική προσέγγιση Ελλάδος - Τουρκίας περνάει και μέσα από τη νησιωτική πολιτική της Ελλάδος στο Αιγαίο. Μια χώρα, η οποία όντως δείχνει ειλικρινείς προθέσεις και ευρωπαϊκό πνεύμα προσέγγισης σε μια πιθανή μελλοντικά υποψήφια μη ευρωπαϊκή σήμερα γείτονα χώρα.
Η θεωρία αναφέρει λύσεις, μέσα από το εμπορικό ισοζύγιο. Προκύπτει η ανάγκη για διοικητική συνεργασία και εν τέλει για πολιτική συνεργασία και λύση ζητημάτων, λόγω της φύσεως των πραγμάτων. Εν συντομία, η διαδικασία της προσέγγισης για τη πρόσφατη μη δεσμευτική συναπόφαση Ελλάδος - Τουρκίας στην πράξη, από ελληνικής πλευράς. Αλλά η θεωρία δεν μετουσιώνεται απαραιτήτως και πάντα σε πράξη. Και η πραγματιστική πλευρά των πραγμάτων δείχνει πως η Τουρκία δεν είναι αξιόπιστη. Και όσο να προσπαθούμε, καλή τη θελήσει και πίστει, δεν δείχνει σε κανένα τομέα κάτι το αξιοπρόσεκτο και πολιτικά ορθό για την Ελλάδα και κυρίως για την Ευρώπη.
Αντιθέτως, οι Τούρκοι μας εμπαίζουν πολιτικά. Μας απειλούν με μια πιο φθηνή οικονομία σε τομείς διασυνοριακούς και εμπορικούς. Και αναφέρουν πως το ισοζύγιο αυξάνεται. Και στο μεταξύ διατηρούν το πολιτικό προφίλ αναλλοίωτο κατά της Ελλάδος τώρα και στα βιβλία παιδείας τους: Περί Γαλάζιας Πατρίδας και Κύπρου Έβρου και ό,τι άλλο προκύψει, ακόμα και περί Ιωαννίνων και Θεσσαλονίκης.
Η Τουρκία κατανοεί άλλα, στην πραγματικότητα. Και εμφανίζει άλλα σε επιτροπές προσέγγισης και άλλα στη πραγματικότητα. Και αυτό για κάποιο λόγο είτε δεν το αντιλαμβανόμαστε είτε δεν το αποδεχόμαστε είτε γίνεται λόγος κριτικής σε πολιτικό επίπεδο. Αλλά η πραγματικότητα δεν αλλάζει. Η Τουρκία δεν αποσύρεται και δεν αποσύρει τίποτα. Πιστεύει ότι για να ζήσει κάποιος μέσα σε συνθήκες ειρήνης και ασφάλειας στα ελληνικά νησιά μας, αυτό περνάει και από μέσα από αποφάσεις της. Και όλο αυτό γιατί η Τουρκία έχει μια πολύ διαφορετική προσέγγιση. Δίνει και δείχνει τη δική της προσέγγιση, όπως η ίδια το επιθυμεί και δημιουργεί εικόνες και υποθέσεις.
Εμείς, από την άλλη, της δίνουμε το έναυσμα να σκέφτεται όπως το κάνει. Άρα πρέπει να έχουμε και «κόκκινες» γραμμές. Δεν γίνεται έτσι να είμαστε συνεργάτες, ούτε και σύμμαχοι. Άρα γιατί αναρωτιόμαστε για το αποτέλεσμα απειλών ακόμα μια φορά από Τουρκία για τα θαλάσσια πάρκα; Γιατί ενώ είναι παράδοξο όπως είπε ο πρωθυπουργός το τι ζητά η Τουρκία να αναρωτιόμαστε; Αυτό δίνουμε. Σκεφτόμαστε το κλαδί και δεν βλέπουμε ούτε το δέντρο ούτε το δάσος. Και κυρίως δεν το υπολογίζουμε.
Το δικαίωμα να σκέφτονται ότι πρέπει να δίνουν και τη δική τους έγκριση είναι αυτό που πιστεύουν. Και αυτό ακριβώς κάνουν. Πείτε το για εμπορικούς λόγους ή γεωγραφικής προσέγγισης ή και μέσα από τα θέματα «ειρήνης και ασφάλειας» που αναφέρει και ο πρωθυπουργός μας, η Τουρκία θα συνεχίσει να απειλεί.
Ίσως, για κάποιους αυτό να είναι κατανοητό και να είναι μια πραγματικότητα. Και να αναρωτιούνται «μα γιατί κάνουμε κριτική ανάλογη;». Αφού δεν διαλέξαμε τον γείτονα. Αυτός είναι και εμείς προσπαθούμε. Και ίσως κάποιοι αναρωτιούνται πως «πρέπει κάποια στιγμή να λύσουμε τα προβλήματά μας και να χτίσουμε σε διμερείς σχέσεις ισχυρές». Ιδεατά όλα και ευχής έργον.
Αλλά το αναφέρω ξανά: Είχαμε προβάλει θέματα, τα οποία ήταν εναντίον της Τουρκίας; Αν θυμόμαστε καλά 50 χρόνια τώρα εισέβαλαν ακόμα και στην Κύπρο και έκαναν και κριτική στα Κατεχόμενα. Είχαν χαρακτηρίσει ως «λάθος» την είσοδο της Κύπρου στην ΕΕ. Δεν ήταν λάθος τους που έκαναν την Αγία Σοφία Τζαμί; Που γκρεμίζουν εκκλησίες; Που βάλουν εναντίον του Οικουμενικού Πατριαρχείου; Που στηρίζουν τρομοκρατικές οργανώσεις; Που φανατίζουν τον πληθυσμό τους και διατηρούν συμμαχίες με χώρες και ομάδες που βάλουν εναντίον της ΕΕ, της σταθερότητας στην Μεσόγειο; Που απειλούν σύμμαχες χώρες όπως το Ισραήλ και την Αίγυπτο; Που επιθυμούν να είναι οι αντιπρόσωποι του Μουσουλμανισμού στη Δύση; Που έστελναν κατά χιλιάδες στα σύνορα στον Έβρο το 2020; Που συνεχίζουν να στέλνουν παράνομους μετανάστες μέσω θαλάσσης ακόμα και σήμερα;
Αν θέλουμε λύσεις πρακτικές με βάση την οικονομία, την τεχνολογία και την τεχνογνωσία την έχουμε αλλά πρέπει κάποια στιγμή να βάλουμε μια κόκκινη γραμμή στα πάντα με την Τουρκία. Για να μας σεβαστεί η Τουρκία, πρέπει εμείς να ορίσουμε και να κατανοήσουμε το ρόλο μας, τη δύναμη μας. Να δημιουργήσουμε στρατηγική και ναι, να είμαστε εμπλεκόμενοι.
Είμαστε σίγουροι πως σκέφτεται η γείτονα χώρα βάσει των δικών μας ειλικρινών επιδιώξεων; Είμαστε σίγουροι πως εμείς πράττουμε σωστά τη προσέγγισή μας; Γιατί να έχουμε και κρυφές συναντήσεις; Τι είναι το κρυφό; Η ενεργειακή πολιτική από το Αζερμπαϊτζάν στην Ελλάδα; Και τώρα με την επιλογή Ισραήλ Κύπρου Ελλάδος που φαίνεται πιο ουσιαστική; Μέσω Ιορδανίας, Αιγύπτου και Σαουδικής Αραβίας; Αυτές είναι οι πρόσφατες εξελίξεις.
Ας έχουμε μια ισχυρή δική μας εθνική και 3υρωπαϊκή πολιτική επιλογή οχύρωσης και θωράκισης των νησιών μας σε οικονομία κυκλική ανά νήσο και συλλογικά με τελευταίες κύρους υποδομές και τεχνικές όπως πουθενά αλλού στο κόσμο. Είναι πολλά τα λεφτά και το κόστος, αλλά μεγάλο το όραμα για την Ελλάδα που πρέπει να έχουμε επίσης. Και αυτό είναι κάτι που γίνεται.
Η προσέγγιση της Ελλάδας προς την Τουρκία θεωρείται και είναι και πολιτικά και οικονομικά «κατευναστική». Διαφοροποιείται από την υφιστάμενη πραγματικότητα που έχει θέσει η Τουρκίας περί γκρίζων ζωνών. Φαίνεται πως η Ελλάδα επιδιώκει μια εμπορική προσέγγιση ώστε να μπουν οι διμερείς σχέσεις σε ένα πλαίσιο περισσότερο εμπορικό και λιγότερο υψηλής πολιτικής.
Όπως δείχνει και η στατιστική της ΕΛΣΤΑΤ που πρόσφατα εκδόθηκε. Ωστόσο, το εμπορικό ισοζύγιο διαφέρει κατά πολύ. Όπως και οι γεωστρατηγικές προκλήσεις ή αλλαγές εμπορικής προσέγγισης όπως και η αξία της Τουρκικής Λίρα. Συνεπώς, το εξαγωγικό προϊόν και ποσοστό, προς Τουρκία διαφέρει πολύ από το 2010 ως παράδειγμα ή το 2015. Οι πρόσφατες στατιστικές της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής (σελ. 59) της 2ας Μαΐου 2024 περί της ελληνικής οικονομίας δείχνει εξαγωγές 1,82 δισ. Ευρώ, με αυξητική τάση 3,6%. Σε αντίθεση με 1,21 δισ. ευρώ το 2010, αλλά τότε με αυξητική τάση 5,7% επί του συνόλου εξαγωγών.
Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ 2 Μαΐου 2024 Η Ελληνική Οικονομία (σελ. 59)
Το πρόβλημα
Η Τουρκία ούτε σκέφτεται έτσι. Ούτε αντιδρά έτσι. Οι κινήσεις της είναι εκ του πονηρού! Οι κινήσεις είναι προσεκτικά διαμορφωμένες ώστε να δείχνει κανείς ότι η Τουρκία χρειάζεται πρακτικά. Και για όλες τις περιπτώσεις. Δεν είναι έτσι.
Τι αναμένουμε από το ταξίδι Μητσοτάκη στην Τουρκία
Είναι κρίσιμη η χρονική στιγμή. Όχι μόνο για τα ελληνοτουρκικά, αλλά και για τη Μέση Ανατολή, τα Βαλκάνια και τη Μαύρη Θάλασσα. Το ταξίδι Μητσοτάκη αναμένεται στην Άγκυρα στις 13 Μαΐου με μεγάλο ενδιαφέρον.
Η διακήρυξη φιλίας, που να ξανασημειώσουμε, δεν είναι δεσμευτική, εμπεριείχε πολλές υποσχέσεις για διαμεσολάβηση/διαπραγμάτευση, κυρίως για μέτρα τα οποία και θα αποτελούν Μέτρα Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης. Αλλά με όλα αυτά που γίνονται με το περιβάλλον, με την παιδεία στη Τουρκία και τη Γαλάζια πατρίδα, αλλά και τις θρησκευτικές ελευθερίες και την Αγία Σοφία, όπως και τις εξελίξεις στη Μέση Ανατολή και Βαλκάνια και Μαύρη Θάλασσα πρέπει να αναμένουμε κάτι το ουσιαστικό;
Προφανώς, και δεν αναμένουμε κάτι το ουσιαστικό. Η συνάντηση είναι κυρίως επικοινωνιακής και πολιτική δράσης προοπτικής. Έχει στρατηγικό επικοινωνιακό ρόλο. Δεν έχει κάτι το ουσιαστικό. Όχι με αυτήν την Τουρκία των τελευταίως εβδομάδων κυρίως. Αυτή η Τουρκία δεν είναι πλέον ούτε φίλο-ευρωπαϊκή ούτε φιλοδυτική. Και κυρίως νομίζει ότι θα χαράξει η ίδια το χάρτη της περιοχής.
Έχουν αλλάξει τα δεδομένα και τα ζητήματα ασφαλείας. Και αλλάζει ο στρατηγικός χάρτης. Οι ΥΠΕΞ των δύο κρατών ηγετών που συναντήθηκαν μυστικά και οι τεχνοκράτες είναι έτοιμοι για μια συνάντηση ώστε να μας κοινοποιηθούν ζητήματα. Παρά να συζητηθούν ζητήματα.
Πιθανώς να υπάρξει και μια πολιτική συζήτηση για την εξέλιξη των διμερών σχέσεων αλλά και την περιοχή. Θα γίνει ανακοίνωση μιας σειράς των 36 κεφαλαίων. Ωστόσο, αναμένεται ο καθένας να τραβήξει την δική του πορεία και αναλυτικά να αναφέρει τα θέματα όπως τα επιθυμεί να τα δει.
Όλα αυτά στην σκιά των εξελίξεων στη Μέση Ανατολή, όπου και οι εμπορικές σχέσεις μεταξύ της Τουρκίας και του Ισραήλ θα επηρεάσουν και την αγορά. Και άμεσα. Μια αγορά ευκαιρία για την Ελλάδα και την Κυπριακή Δημοκρατία. Αλλά και μια αγορά ευκαιρία για όλες τις χώρες του κόλπου και Βόρειας Αφρικής/αραβικών κρατών (Αίγυπτος-Ιορδανία) που πρέπει να δράσουν συλλογικά). Δεν είναι τυχαίος ο χρόνος όπου οι ΗΠΑ ετοιμάζουν συμφωνία με την Σαουδική Αραβία στην εξέλιξη νέων διαπραγματεύσεων που έπρεπε να λάβει χώρα με τις σύμμαχες αυτές χώρες και όχι το Κατάρ και την Τουρκία και για τη Μέση Ανατολή. Ο χάρτης ξεκαθαρίζει. Ο Πρωθυπουργός, έχει βάλει για τα καλά την Τουρκία στις διμερείς και έχει δώσει πολλά με ειλικρίνεια μεν. Αλλά η Τουρκία δεν καταλαβαίνει. Και επιθυμεί το δικό της ρόλο και σκέψη. Δεν πρέπει να περάσει κάτι τέτοιο.
Μήπως τελικά και στον απόηχο της κίνησης του Τούρκου Προέδρου που «υποτίθεται» ακύρωσε το ταξίδι στις ΗΠΑ, όπου μετά το τέλος του εμπορικού ισοζυγίου με το Ισραήλ, όπως και του προσκλητηρίου να μεταφερθεί ο Χανίγια της Χαμάς στην Τουρκία, όπως και τις ανακοινώσεις από τα Κατεχόμενα της Κύπρου ότι «ήταν λάθος της ΕΕ η ένταξη της Κυπριακής Δημοκρατίας στην ΕΕ» στην γιορτή των 20 χρόνων ένταξης και της Κύπρου στην ΕΕ, είναι καλό να μην πάει τώρα στην Τουρκία αλλά σε χρόνο μελλοντικό χωρίς να αναφέρεται το πότε; Να πάρει ο Πρόεδρος Ερντογάν ένα μήνυμα;
Ότι για να δεις τον Πρωθυπουργό της Ελλάδος πρέπει να είσαι έτοιμος εσύ να δώσεις, να συνεργαστείς, αλλά κυρίως να σταματήσει τις μεγαλεπήβολες σκέψεις; Μήπως τελικά να βάλουμε μια κόκκινη γραμμή; Εμπορικό ισοζύγιο δεν αναπτύσσεται.
Πολιτικά κάνουν ό,τι επιθυμούν. Πιστεύουν ότι όλα πρέπει να έχουν μια «έγκριση από Τουρκία» για το Αιγαίο και όχι μόνο. Μήπως ήρθε ο καιρός μιας «κόκκινης γραμμής»;
Εάν η πολιτική ειλικρίνεια δεν φέρνει σεβασμό και εμπιστοσύνη και δεν είναι κυρίως αμοιβαία η ανταπόκριση - που δεν είναι - τότε δεν υπάρχει λόγος να συζητούμε. Δεν είναι τίποτα δεσμευτικό. Όλα μεν έχουν πολιτικό κόστος, αλλά το πολιτικό κόστος γίνεται και παράδειγμα ικανότητας και ηγεσίας όταν αποδεσμευτούν οι λόγοι αναγκαίας αντίστοιχης κίνησης. Δεν υπάρχουν «ήρεμα νερά». Υπάρχει πρόθεση. Αλλά οι γκρίζες ζώνες και Navtex της Τουρκίας εξακολουθούν. Οι απειλές είναι ακόμα εκεί. Ας μην έχουμε αυταπάτες.
*Δρ. Μάριος Παναγιώτης Ευθυμιόπουλος, Αναπληρωτής Καθηγητής Διεθνούς Στρατηγικής και Ασφάλειας, Πρόεδρος Τμήματος Ιστορίας, Πολιτικής και Διεθνών Σπουδών Πανεπιστήμιο Νεάπολις Πάφος, Κύπρος, Πρόεδρος του Strategy International (SI) Ltd.
