(Φωτ.: Η εξυγίανση του τραπεζικού συστήματος και των δημοσίων οικονομικών των κρατών-μελών μέσα από την προώθηση της οικονομικής και πολιτικής ενοποίησης της Ευρώπης με δημοκρατική ομοσπονδιακή συγκρότηση είναι η μόνη λύση που μπορεί να αποτρέψει επιδείνωση της κρίσης.)
Του Δρ. Χρήστου Μπαξεβάνη*
Η Ευρώπη συνεχίζει να αναζητά τον Roosevelt της, ενώ οι ηγέτες της Ένωσης δείχνουν ικανοποιημένοι με συμβιβαστικές λύσεις οι οποίες συνήθως στερούνται φιλοδοξιών. Το φιλόδοξο σχέδιο της Ευρωπαϊκής Ενοποίησης, το οποίο συνέλαβαν οραματιστές πολιτικοί μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο με στόχο την εξασφάλιση της ειρήνης που δοκιμάστηκε τόσα σκληρά στη διάρκεια του 20ού αιώνα, και ενός προτύπου ανάπτυξης στην ευρωπαϊκή ήπειρο βασισμένο σε πολιτικές αλληλεγγύης, εκφυλίστηκε σε ένα άνευρο γραφειοκρατικό οικοδόμημα.
Από τις κρίσεις στην Κρίση
Η Ευρώπη έχει βυθιστεί τα τελευταία χρόνια σε μια επίμονη και ίσως παρατεταμένη περίοδο οικονομικής στασιμότητας που προκαλεί πρωτοφανή οικονομική και κοινωνική ζημιά. Την ίδια στιγμή, γίνεται απόλυτα σαφές ότι η κρίση δεν έχει (μόνο) εθνικά χαρακτηριστικά, αντίθετα, έχει συστημικές αφετηρίες και συνδέεται σε μεγάλο βαθμό με δομικές ανισορροπίες της Ευρωζώνης. Για τον λόγο αυτό δεν προσφέρει σε τίποτα μια πολιτική ηθικολογία λουθηριανής εμπνεύσεως που συνδυάζει τον προτεσταντικό πουριτανισμό με τον πρωσικό αυταρχισμό, σύμφωνα με την οποία οι «υπεύθυνοι» της κρίσης σε κάθε χώρα πρέπει να αναλάβουν το βάρος της αντιμετώπισης της. Στο ίδιο πλαίσιο κριτικής αξίζει να αναφερθεί ότι η εσπευσμένη και άναρχη διεύρυνση προς χώρες του πρώην κομμουνιστικού μπλοκ επιτάχυνε προς την παρακμή και την αβεβαιότητα, ενώ η όποια συζήτηση για ένταξη της Τουρκίας στην Ε.Ε. στην παρούσα φάση κάθε άλλο παρά βοηθά τα πράγματα. Οι συνθήκες της κρίσης, λοιπόν, αποκαλύπτουν αδυναμίες σε ό,τι αφορά στην αρχιτεκτονική του ευρωπαϊκού οικοδομήματος και (οφείλουν να) επιφέρουν συνολικούς αναπροσανατολισμούς.
Ο μεγαλύτερος ίσως κίνδυνος που αντιμετωπίζει η Ε.Ε. σήμερα είναι αυτός της εσωτερικής κατάρρευσης λόγω της αδυναμίας ή της έλλειψης βούλησης των κυβερνήσεων των κρατών-μελών να λάβουν έγκαιρα εκείνες τις αποφάσεις που επιβάλλουν οι νέες συνθήκες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η προσφυγική κρίση που βρήκε την Ένωση απροετοίμαστη, χωρίς ενότητα και αλληλεγγύη. Η μαζική έλευση προσφύγων κυρίως από τη Συρία και μαζί μεταναστών χωρίς νόμιμα έγγραφα από διάφορες χώρες επηρεάζει έντονα τις ευρωπαϊκές κοινωνίες και την εσωτερική πολιτική κατάσταση σε όλες σχεδόν τις χώρες-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, θέτει σε δοκιμασία τη Συνθήκη Σένγκεν και τους κανόνες του Δουβλίνου, όπως επίσης αναδεικνύει τα όρια και τις ανεπάρκειες της εξωτερικής πολιτικής και πολιτικής ασφαλείας της Ευρώπης, αλλά και των αντίστοιχων εθνικών πολιτικών των κρατών-μελών της Ε.Ε.
(Φωτ.: Διαμαρτυρία Σύριων μεταναστών στην Ειδομένη, που ζητούν να ανοίξουν τα σύνορα, μετά την απόφαση της συνόδου κορυφής Ευρωπαικής Ενωσης - Τουρκίας για το κλείσιμο του διαβαλκανικού διαδρόμου, την Παρασκευή 18 Μαρτίου 2016. Η μαζική έλευση προσφύγων κυρίως από τη Συρία και μαζί μεταναστών χωρίς νόμιμα έγγραφα από διάφορες χώρες επηρεάζει έντονα τις ευρωπαϊκές κοινωνίες και θέτει σε δοκιμασία τη Συνθήκη Σένγκεν και τους κανόνες του Δουβλίνου.)
Την ίδια στιγμή, η άνοδος ευρωσκεπτικιστικών και αντιευρωπαϊκών κομμάτων, διαφορετικών μεταξύ τους ιδεολογικών αποχρώσεων και εν πολλοίς αντιφατικών απόψεων, αλλά με κοινό παρονομαστή και βασικό πρόσημο τον λαϊκισμό και την ξενοφοβία, προκαλεί έντονη ανησυχία. Η κρίση με το ευρώ και η ραγδαία αύξηση των προσφυγικών και μεταναστευτικών ροών έχουν ενισχύσει φυγόκεντρες δυνάμεις στο εσωτερικό της Ένωσης και ταυτόχρονα απειλούν τους βασικούς πυλώνες του ευρωπαϊκού οικοδομήματος, όπως π.χ. βλέπουμε με την εκστρατεία υπέρ της εξόδου της Μεγάλης Βρετανίας από την Ε.Ε. Την ίδια στιγμή σοκαρισμένη παραμένει η Ευρώπη μετά τη δολοφονία της Βρετανίδας βουλευτού Τζο Κοξ, μια επίθεση στην ανθρωπότητα, τον ιδεαλισμό και τη δημοκρατία, όπως χαρακτήρισε τη δολοφονία της γνωστή εφημερίδα του Ηνωμένου Βασιλείου.
Υπάρχει λύση;
Η εξυγίανση του τραπεζικού συστήματος και των δημοσίων οικονομικών των κρατών-μελών μέσα από την προώθηση της οικονομικής και πολιτικής ενοποίησης της Ευρώπης με δημοκρατική ομοσπονδιακή συγκρότηση είναι η μόνη λύση που μπορεί να αποτρέψει επιδείνωση της κρίσης. Η εμβάθυνση της πολιτικής ενοποίησης και της οικονομικής διακυβέρνησης προϋποθέτουν μια σειρά μέτρων, όπως είναι η εκπόνηση μιας ολοκληρωμένης πανευρωπαϊκής αναπτυξιακής στρατηγικής με τη μεταφορά πόρων από τον Βορά στον Νότο και τη δημιουργία ευρωπαϊκών πολιτικών κατά της ανεργίας και της φτώχειας, αμοιβαιοποίηση μέρους του χρέους, απαγκίστρωση από (όλους) τους φορολογικούς παραδείσους, ενοποίηση των τραπεζικών συστημάτων των κρατών-μελών της Ευρωζώνης, όπως επίσης θέσπιση κανόνων κατά του ξεπλύματος χρήματος και της φοροδιαφυγής. Οι συνέπειες μιας καθυστέρησης στις διαδικασίες της πολιτικής και οικονομικής ενοποίησης της Ένωσης δεν εξαντλούνται απλώς και μόνο σε μια χρονική αναβολή της. Αντίθετα, συνεπάγονται επιδείνωση τις κρίσης. Για παράδειγμα, η καθυστέρηση της ενοποίησης του τραπεζικού χώρου θα έχει ως αποτέλεσμα οι ασυμμετρίες να πυκνώσουν, η ροή κεφαλαίων προς βορρά – κι από όλη την Ευρώπη, προς τις ασιατικές οικονομίες και την Αμερική να συνεχιστεί, με ό,τι αυτό συνεπάγεται τόσο για την ανάκαμψη των οικονομιών του Νότου όσο και για τη γεωοικονομική και γεωπολιτική θέση της Ε.Ε. συνολικά στο διεθνές σύστημα.
Η μετάθεση της ευθύνης στα κράτη υποδοχής και η Κομισιόν που έδειξε τον δρόμο προς μια συνολική απάντηση στο πρόβλημα
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι όλο αυτό το διάστημα τα ευρωπαϊκά κράτη προσπάθησαν να μεταφέρουν το βάρος ευθύνης για τη διαχείριση της μεταναστευτικής κρίσης στα κράτη πρώτης υποδοχής (Ελλάδα) και σήμερα πλέον σε ένα κράτος μη μέλος της Ε.Ε. (Τουρκία). Η Επιτροπή, αντίθετα, από την πρώτη τη στιγμή έδειξε τον δρόμο για μια συνολική και ευρωπαϊκή απάντηση στη μεγαλύτερη προσφυγική κρίση μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η Ευρωπαϊκή agenda για τη μετανάστευση που παρουσιάστηκε τον Μάιο του 2015 αποτέλεσε την πρώτη άμεση απάντηση της Ένωσης στο δράμα των χιλιάδων μεταναστών που με κίνδυνο της ζωής τους επιχειρούν να διασχίσουν τη Μεσόγειο, εισάγοντας για πρώτη φορά έννοιες όπως αυτή της εσωτερικής μετεγκατάστασης (relocation) και της μετεγκατάστασης (settlement). Τον περασμένο μήνα η Επιτροπή κατέθεσε πρόταση για την αναθεώρηση του Κανονισμού του Δουβλίνου και τη μετάβαση σε νέο σύστημα κατανομής αιτούντων άσυλο μόνιμου χαρακτήρα, βασισμένο σε κριτήρια όπως είναι το μέγεθος, ο πλούτος και η ικανότητα απορρόφησης του κάθε κράτους-μέλους, την ενδυνάμωση του συστήματος Eurodac, όπως επίσης τη μετεξέλιξη του EASO σε «Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Ασύλου» με ενισχυμένες αρμοδιότητες και της FRONTEX σε μια ευρωπαϊκή ακτοφυλακή - συνοριοφυλακή. Η Επιτροπή επανήλθε προ ημερών με ένα σχέδιο δράσης για την ενίσχυση της συνεργασίας με τρίτες χώρες, την προσέλκυση μεταναστών υψηλής ειδίκευσης, καθώς και τη στήριξη των κρατών μελών όσον αφορά την ένταξη και την αξιοποίηση υπηκόων τρίτων χωρών, ώστε αυτοί να συμβάλλουν στην οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη της Ε.Ε.
Τα ευρωπαϊκά κράτη θα ακολουθήσουν;
Η Ευρώπη βρίσκεται σήμερα σε ένα σταυροδρόμι: Μεταξύ μιας ηπείρου στην οποία θα μας χωρίζουν πάλι σύνορα και εθνοκεντρικοί εγωισμοί από τη μία, και από την άλλη μιας ηπείρου η οποία κατορθώνει να βρει από κοινού απαντήσεις στα προβλήματά της: με μια κοινή ευρωπαϊκή πολιτική ασύλου, με τον κοινό αγώνα κατά των βαθύτερων αιτίων της προσφυγικής κρίσης. Ακριβώς αυτό είναι το πεδίο όπου πρέπει να αναδειχθεί το πολιτικό, αλλά και ουσιαστικά νομικό θέμα της αρχής της αλληλεγγύης για την κατανομή των ευθυνών στην Ε.Ε.
(Φωτ.: Η Ευρώπη βρίσκεται σήμερα σε ένα σταυροδρόμι: Μεταξύ μιας ηπείρου στην οποία θα μας χωρίζουν πάλι σύνορα και εθνοκεντρικοί εγωισμοί από τη μία, και από την άλλη μιας ηπείρου η οποία κατορθώνει να βρει από κοινού απαντήσεις στα προβλήματά της.)
Κοιτάζοντας πέραν του ορίζοντα της τρέχουσας κρίσης, η προώθηση της ευρωπαϊκής ενοποίησης, με κοινωνικά ισορροπημένο τρόπο, με δημοκρατικό έλεγχο και συμμετοχή των πολιτών και των κοινοβουλίων είναι εν τέλει ο μόνος τρόπος να κρατήσουμε ζωντανό το ευρωπαϊκό όραμα και να αντιμετωπίσουμε αποτελεσματικά φυγόκεντρες τάσεις. Μόνο μια πολιτική ενοποίηση της Ευρώπης θα ακυρώσει επίσης την ανάγκη για μια ηγεμονική δύναμη στην Ευρώπη. Η σωστή κατεύθυνση είναι πλέον γνωστή. Απαιτούνται τολμηρές ριζοσπαστικές κινήσεις που να στέκονται στο ύψος των περιστάσεων, γιατί διαφορετικά, όπως είπε ο Άγγλος φιλόσοφος του 19ου αιώνα Τ. Carlyle, «εάν δεν κάνουμε κάτι, αυτό θα γίνει από μόνο του και με τρόπο που δεν θα ευχαριστεί κανένα».
* Ο Δρ. Χρήστος Μπαξεβάνης είναι διεθνολόγος.
