(Φωτ.: Ο Τούρκος Πρόεδρος, Recep Tayyip Erdogan, στην κηδεία των διαδηλωτών που αντιστάθηκαν στους πραξικοπηματίες. «Ήταν στημένο»... προφανώς από τον ίδιο τον Erdogan. Για ποιον λόγο με ποιον στόχο; Για να σταθεροποιήσει τη θέση του και να προωθήσει τη συνταγματική αναθεώρηση χωρίς πολιτικές αντιστάσεις. Ποιος; Ο Tayyip Erdogan, του οποίο το κόμμα πριν από λίγους μήνες έλαβε και πάλι 50 τοις εκατό στις εκλογές, που απέπεμψε χωρίς να ανοίξει μύτη εκλεγμένο πρωθυπουργό... Ανίκητη η ανοησία μας!)
Του Κώστα Υφαντή*
Η αποτυχημένη (ευτυχώς!) απόπειρα στρατιωτικού πραξικοπήματος στην Τουρκία αποτελεί το τελευταίο και πιο δραματικό επεισόδιο μιας περιόδου που ξεκινάει πριν από δεκαπέντε χρόνια με την άνοδο στην εξουσία του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης. Με έναν ακραία λαϊκιστή αλλά και χαρισματικό ηγέτη –έτσι δεν είναι όλοι οι λαϊκιστές;– να εκπροσωπεί τις βαθιά συντηρητικές μάζες της Ανατολίας, αλλά και να κερδίζει την ανοχή πολλών κοσμικών, η Τουρκία βγήκε γρήγορα από την οικονομική κρίση του 2001, εφάρμοσε ταχύτατα και χωρίς καμία αντίσταση ένα οικονομικό πρόγραμμα ευρύτατων μεταρρυθμίσεων και ιδιωτικοποιήσεων απελευθερώνοντας και εκσυγχρονίζοντας μια αδύναμη οικονομία. Η μικρή σχετικά με το μέγεθος της χώρας μεσαία τάξη διευρύνθηκε μέσα σε ελάχιστα χρόνια και νέες εξωστρεφείς επιχειρηματικές τάξεις αναδύθηκαν.
Αυτές οι νέες κοινωνικές δυνάμεις αποτέλεσαν την κρίσιμη μάζα για την εμπέδωση της πολιτικής και κοινωνικής ηγεμονίας του Recep Tayyip Erdogan και του AKP. Διαμορφώνονται από τη μία μέρα στην άλλη –με όρους ιστορικού χρόνου– πλειοψηφικές πολιτικές κοινότητες που θεωρούν ότι οφείλουν το τέλος της κοινωνικής και οικονομικής περιθωριοποίησης στον πρωθυπουργό και κατόπιν Πρόεδρο Erdogan. Σε έναν ηγέτη που ταυτίζεται απόλυτα μαζί τους, που τους δίνει κοινωνική αυτοπεποίθηση, που τους ταυτίζει με το κράτος και που μετασχηματίζει το κράτος ως φορέα των δικών τους αξιών.
Όπως ο κάθε λαϊκιστής, βεβαίως, έχει ελάχιστη εκτίμηση για τη φιλελεύθερη δημοκρατία, πιστεύει βαθιά ότι το κράτος δικαίου είναι η απόλυτη κυριαρχία της πλειοψηφίας, βλέπει παντού εχθρούς –μέσα και έξω– και από τη στιγμή που αποκρυσταλλώνεται η πολιτική του ηγεμονία μετά τις εκλογές του 2007 ξεδιπλώνει με μεσσιανική αφοσίωση τη συντηρητική του ατζέντα, η οποία δεν ανέχεται τη διάκριση των εξουσιών, την ελευθερία του Τύπου και την ακαδημαϊκή ελευθερία, δεν αναγνωρίζει σε κανέναν άλλον το δικαίωμα να εκφράσει το συμφέρον του μέσου Τούρκου. Το τέλος της Κεμαλικής Τουρκίας αρχίζει τότε. Πολλοί ήδη θεωρούν ότι το «τέλος του τέλους» επήλθε στις 16 Ιουλίου.
Αν και έχει μικρή σημασία, η απόπειρα της στρατιωτικής χούντας να ανατρέψει τον Tayyip Erdogan από επιχειρησιακής άποψης υπήρξε αστεία (εκ των υστέρων και εκ του αποτελέσματος βεβαίως). Δεν υπήρξε κανένας σοβαρός σχεδιασμός να συλληφθεί και να εξουδετερωθεί η υπάρχουσα πολιτική ελίτ. Ο μόνος σχεδιασμός ήταν η προσπάθεια σύλληψης ή δολοφονίας του Tayyip Erdogan. Οι αναφορές λένε ότι γλύτωσε για μερικά λεπτά της ώρας. Σε αυτές τις περιπτώσεις η ιστορία λέει ότι μερικά λεπτά αστοχίας είναι πάρα μα πάρα πολύ. Δεν υπήρχε ηγεσία έτοιμη να αναλάβει την εξουσία. Προφανώς, η χούντα πίστευε ότι θα αρκούσε μια ανακοίνωση για να κινητοποιηθεί η ηγεσία των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων στο πλευρό της. Η ονομασία «Ειρήνη στο Σπίτι», που παρέπεμπε ευθέως στον Μουσταφά Κεμάλ, θεωρήθηκε αρκετή για να πείσει για την ταυτότητα, τα κίνητρα και τις «αξίες» της. Δεν υπήρξε καμία στρατηγική επικοινωνίας και συνακόλουθα καμία προσπάθεια να κινητοποιηθεί μια κρίσιμη κοινωνική μάζα. Αυτό που είδαμε ήταν μερικούς στρατιώτες στο αεροδρόμιο, σε μια γέφυρα του Βοσπόρου και προσπάθειες desperandos να χτυπήσουν μερικά κυβερνητικά κτήρια.
Από τα παραπάνω επιχειρησιακά «ανδραγαθήματα» –και όχι μόνο– αναδεικνύεται μια απύθμενη ανικανότητα ανάγνωσης των συσχετισμών ισχύος αλλά και στοιχειώδους σχεδιασμού –ευτυχώς! Αυτό που έχει σημασία ως απόρροια των παραπάνω είναι η έκρηξη συνωμοσιολογίας. «Ήταν στημένο»... προφανώς από τον ίδιο τον Erdogan. Για ποιον λόγο με ποιον στόχο; Για να σταθεροποιήσει τη θέση του και να προωθήσει τη συνταγματική αναθεώρηση χωρίς πολιτικές αντιστάσεις. Ποιος; Ο Tayyip Erdogan, του οποίο το κόμμα πριν από λίγους μήνες έλαβε και πάλι 50 τοις εκατό στις εκλογές, που απέπεμψε χωρίς να ανοίξει μύτη εκλεγμένο πρωθυπουργό, που έχει ως πραιτωριανούς την αστυνομία και τις μυστικές υπηρεσίες, που κατακρίνει και απειλεί χωρίς την παραμικρή συστολή το Συνταγματικό Δικαστήριο, που αίρει την ασυλία και απειλεί με φυλάκιση όλους τους βουλευτές κόμματος που έλαβε πάνω από 10 τοις εκατό στις τελευταίες εκλογές, που ελέγχει επισήμως μέσω επιτρόπων όσα ΜΜΕ θεωρεί ότι αντιπολιτεύονται την ατζέντα του (εδώ θα μπορούσαμε να του δώσουμε μαθήματα)... Ανίκητη η ανοησία μας!
Προφανώς και βγαίνει ενισχυμένος! Βγαίνει ενισχυμένος επειδή επιβίωσε, και επειδή κατάφερε να κινητοποιήσει τους οπαδούς του, και επειδή η επίδοξη χούντα θα μείνει στα χρονικά ως περιπτωσιολογική μελέτη ανικανότητας. Ευτυχώς!
Έχω χρησιμοποιήσει μέχρι τώρα τρεις φορές το «ευτυχώς». Ένα επιτυχημένο πραξικόπημα ήταν το τελευταίο που θα χρειαζόταν η Τουρκία και η γειτονιά μας. Από τον Ιούνιο του 2015 η Τουρκία υποφέρει από τη βία της τρομοκρατίας και των συγκρούσεων με το PKK.
Όποιος ζει και ξέρει την Τουρκία δεν έχει την παραμικρή αμφιβολία ότι η συντριπτική πλειοψηφία των Τούρκων δεν νοσταλγεί την εποχή της κηδεμονίας των Ενόπλων Δυνάμεων παρ' όλη την αντιδημοκρατική κατηφόρα της χώρας. Η συνταγματική τάξη επιτρέπει να υπάρχει ελπίδα για την ανάταξη της κατάστασης στο μέλλον. Επιπλέον, οι Ένοπλες Δυνάμεις της Τουρκίας είναι πια πολιτικά αδύναμες και η κατάσταση στη Μέση Ανατολή έχει τραυματίσει το ηθικό τους και έχει αποκαλύψει την αυταπάτη ισχύος που έχει καλλιεργηθεί εδώ και χρόνια. Η επικράτησή τους δεν θα αποτελούσε εγγύηση ορθολογικότερης συμπεριφοράς.
Ένα επιτυχημένο πραξικόπημα θα ήταν καταστροφή. Η λαϊκή υποστήριξη που απολαμβάνει ο Tayyip Erdogan είναι τόσο μεγάλη ιδιαίτερα μεταξύ των συντηρητικών θρησκευόμενων κοινοτήτων που δύσκολα δεν θα υπήρχε αντίδραση. Σε μία περιοχή γενικευμένης αστάθειας το τελευταίο που χρειάζεται είναι μια τέτοιου μεγέθους αποσταθεροποίηση μιας μεγάλης χώρας.
Και η επόμενη μέρα; Επειδή οι εκτιμήσεις μας επιστρέφουν και γελάνε με την αμετροέπεια μας όταν κάνουμε προβλέψεις στη διεθνή πολιτική, η μόνη βεβαιότητα που υπάρχει είναι ότι επειδή ο Tayyip Erdogan δεν φημίζεται για την αυτοσυγκράτησή του, η «αποχουντοποίηση» θα είναι βίαιη. Οι εκκαθαρίσεις ανελέητες και η επιδίωξη για τη συνταγματική αναθεώρηση ακόμα πιο έντονη και εκβιαστική. Και ίσως κάπου εκεί εντοπιστεί και η αρχή του τέλους της ηγεμονίας του.
Και κάτι τελευταίο: Το αξιοσημείωτο δεν είναι ότι απέτυχε το πραξικόπημα, αλλά ότι υπήρχαν θύλακες που το επιχείρησαν!
* Ο κ. Κώστας Υφαντής είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Διεθνών Σχέσεων στο Πάντειο και από το 2012 Επισκέπτης Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Kadir Has της Κωνσταντινούπολης. Το καλοκαίρι του 2016 είναι Επισκέπτης Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Σεούλ.
