«Στον πόλεμο έδινες μάχες μαζί με άλλους, ενάντια στον εχθρό. Τώρα κατάμονος πολεμάς έναν αόρατο πανίσχυρο εχθρό που σπέρνει το θάνατο. Η ειρωνεία είναι ότι τώρα όλοι γύρω μας είναι δυνάμει κομιστές θανάτου. Κουβαλάς θάνατο και θάνατο κουβαλά, όχι ο εχθρός, αλλά το παιδί, ο γονιός, ο φίλος σου. ''Μείνετε μακριά μου, αν με αγαπάτε. Κι αν τύχει και πεθάνω, μείνετε πάλι μακριά''. Ανέγγιχτες σχέσεις και ασύντροφες».
Η συγγραφέας, πανεπιστημιακός και ψυχολόγος Φωτεινή Τσαλίκογλου, στις ρίζες της πανδημίας έστειλε το δώρο της: τις «Παράξενες ιστορίες της κυρίας Φι», που είναι εδώ για τα δύσκολα, για καταστάσεις ανυπέρβλητες. Λες και το ήξερε η συγγραφέας τους ότι αυτό που θα ζήσουμε θα είναι για μας «καταστάσεις πρωτόγνωρες κι ανυπέρβλητες». Στην κυρία Τσαλίκογλου καταφύγαμε για να βρούμε απαντήσεις ενδεχομένως και σε αναπάντητες ερωτήσεις. Να τολμήσουμε, δηλαδή, έστω να θίξουμε τα καινούργια πράγματα: τον αόρατο ιό, τη μοναξιά, την επόμενη μέρα, τον φόβο, τον εαυτό μας και τους άλλους.
«Στην αγάπη του άλλου πασχίζουμε να αγαπήσουμε τον εαυτό μας… Οπως τον γνωρίζουμε και όπως δεν τον γνωρίζουμε. Τον εαυτό μας, αυτόν τον άγνωστο. Η επιδημία θα μας συστήσει ξανά από την αρχή τον εαυτό μας. Ας τον καλοδεχτούμε», θα μας πει η κυρία Τσαλίκογλου.
Συνέντευξη στην Ελένη Γκίκα
- Η κυρία Φι είναι για τα δύσκολα, τι θα μας έλεγε γι’ αυτό που ζούμε η κυρία Φι;
Η κυρία Φι δεν υπάρχει. Είναι ένα πλάσμα της φαντασίας μου. Στα δύσκολα, όμως, ανατρέχω στην παρουσία της. Αναζητώ τον επιδέξιο τρόπο που έχει να ακροβατεί ανάμεσα στο πραγματικό και το φανταστικό. Εχω ανάγκη να μου δείχνει τη συμπόνια της στους άνθρωπο και τη λοξή ματιά της στα πράγματα. Οσο για τις συμβουλές, η κυρία Φι δεν αγαπά τις συμβουλές. Δεν θέλει να καθοδηγεί. Μια μέρα μου εξομολογήθηκε «Να μπορέσω να εμφυσήσω στον άλλον την επιθυμία, αλλά και τη βούληση να δημιουργεί τον εαυτό του. Αυτό θα ήθελα. Να δημιουργείς τον εαυτό σου, ο οποίος δεν υπάρχει χωρίς τον άλλον, είναι μια διαδικασία που ανήκει στην έκπληξη και δεν τελειώνει ποτέ».
-«Μη χάνεις το κουράγιο σου, εμπιστέψου τον χρόνο», αυτό που γράφετε στο «Εξαφανισμένο κορίτσι» είναι σαν να το έχετε γράψει για τις μέρες μας…
Ξεκίνησα να γράφω με έναυσμα μια ιστορία που συνέβη στην Ινδία, όπως καταγράφηκε στα κοινωνικά δίκτυα: Η νεαρή Νάλια μια μέρα έφυγε από το σπίτι μαζί με τον φίλο της και τα ίχνη της χάθηκαν. Τρεις μέρες μετά, βρέθηκε, μέσα σ’ ένα σακί, το πτώμα μιας κοπέλας με αλλοιωμένα τα χαρακτηριστικά του προσώπου της. Πίστεψαν ότι ήταν η Νάλια και πως τη στραγγάλισε ο νεαρός φίλος της. Οι γονείς της με πόνο ψυχής προχώρησαν στην αποτέφρωσή της. Μόνο που την επομένη μέρα η Νάλια επέστρεψε σπίτι αγκαλιά με τον φίλο της.
Η ιστορία αυτή με διακίνησε. Με έθελξε η ειρωνεία, η θλίψη, η ανατροπή της. Με αυτά τα υλικά άρχισα να χτίζω την περσόνα της κυρίας Φ. «Μη βιάζεστε να βγάλετε συμπεράσματα. Μην εμπιστεύεστε τα αλλοιωμένα χαρακτηριστικά ενός προσώπου, που σας θυμίζει ένα άλλο πρόσωπο» είναι τα λόγια της κυρίας Φι με αφορμή το εξαφανισμένο κορίτσι από την Ινδία. «Μην χάνεις το κουράγιο σου», λέει στον γιο της που υποφέρει από μια παρατεταμένη μελαγχολία. «Εμπιστέψου τον χρόνο, τα εξαφανισμένα κορίτσια κάποτε επιστρέφουν. Το θέμα είναι τι γίνεται με τα άλλα κορίτσια, εκείνα που λόγω βιασύνης σπεύσαμε να θρηνήσουμε».
Κι εγώ πράγματι μέσα στη θύελλα αυτής της πανδημίας αναρωτιέμαι όλα όσα σπεύσαμε στη ζωή μας, πριν την ώρα τους, να θρηνήσουμε, λόγω βιασύνης. Και όλα όσα λησμονήσαμε, στην ώρα τους, να πενθήσουμε, καθώς το επίπονο πένθος ήταν για εμάς αντικείμενο άρνησης και αποφυγής.
-«Οι παράξενες ιστορίες της κυρίας Φι» γράφτηκαν για τα δύσκολα, είναι σαν να το ξέρατε ότι μας περιμένουν άγνωστοι, θυελλώδεις καιροί. Πάντα η τέχνη προηγείται εκείνου που μας επιφυλάσσει η ζωή;
Η τέχνη είναι η απόδειξη ότι η ζωή έτσι όπως είναι δεν μας είναι αρκετή. Η ζωή όμως από μόνη της είναι μια μορφή ανεπανάληπτης τέχνης. Ακόμα και στην πιο απλή εκδοχή της, η ζωή είναι τέχνη. Γι’ αυτό και ο Τζιακομέτι είχε θέσει ένα δίλημμα που έμεινε στην ιστορία:
Σε ένα σπίτι παραδομένο στη φωτιά, υπάρχει ένας γάτος κι ένας σπουδαίος πίνακας του Ρέμπραντ. Εχεις τη δυνατότητα πριν καταρρεύσει το σπίτι να σώσεις ένα από τα δυο. Τι θα διάλεγες να σώσεις; Εγώ θα έσωζα τη γάτα είπε ο Τζιακομέτι.
Η ζωή ακόμα και μιας γάτας (ιδίως μιας γάτας, θα πούμε οι γατόφιλοι) είναι τέχνη. Τέχνη ανυπολόγιστης αξίας. Γι’ αυτό και θα άξιζε όσο και όπως μπορούμε να τη φροντίζουμε, να μην την κακοποιούμε, ηθελημένα ή και αθέλητα. Κάτι που βέβαια δεν κάνουμε.
- Δεδομένου ότι εμείς δεν ζήσαμε πόλεμο, δεν ζήσαμε άλλη πανδημία, παρότι στην ιστορία η ανθρωπότητα έχει έρθει και ξαναέρθει αντιμέτωπη με πανδημία, πόσο δυστοπικό μας φάνηκε, μας φαίνεται το παρόν;
Στον πόλεμο έδινες μάχες μαζί με άλλους, ενάντια στον εχθρό. Τώρα κατάμονος πολεμάς έναν αόρατο, πανίσχυρο εχθρό που σπέρνει τον θάνατο. Η ειρωνεία είναι ότι τώρα όλοι γύρω μας είναι δυνάμει κομιστές θανάτου. Κουβαλάς θάνατο και θάνατο κουβαλά, όχι ο εχθρός, αλλά το παιδί, ο γονιός, ο φίλος σου. «Μείνετε μακριά μου, αν με αγαπάτε. Κι αν τύχει και πεθάνω, μείνετε πάλι μακριά». Ανέγγιχτες σχέσεις και ασύντροφες.
- Ξέρετε απ’ εκείνο που ζούμε, ό,τι διαβάζουμε είναι, μας φαίνεται ότι είναι λιγότερο, ζούμε σε μια δυστοπία; Ή είμαστε μήπως υπερβολικοί;
Τα πράγματα δεν μας ταράζουν μέσα από αυτό που είναι, αλλά μέσα από τις ερμηνείες και τις σκέψεις που κάνουμε γι’ αυτά.
Ο ανορθολογισμός, η συνωμοσιολογία, η σαγήνη των fake news ανθούν μέσα στην αβεβαιότητα και τη σκιά του θανάτου. Ολα μοιάζουν υπερβολικά και τίποτα δεν είναι αρκετά υπερβολικό ώστε να μην μπορεί να συμβεί.
- Η μοναξιά, ο εγκλεισμός, η σιωπή, η επιβεβλημένη βραδύτητα δεν είναι κάτι θετικό για τον ψυχισμό μας;
Η θλίψη, η μοναξιά, η βραδύτητα θα μπορούσαν να μας οδηγήσουν σε μιαν άλλη, πιο διευρυμένη, εμπειρία του εαυτού μας και του κόσμου γύρω μας. Καθημερινά, όμως, βομβαρδιζόμαστε από προτροπές κάθε λογής ψυχοσυμβούλων και ψυχοκαθοδηγητών, που προτείνουν συνταγές για να διανθιστεί άμεσα η μοναξιά μας, η σιωπή. Το να «είσαι μόνος» προσλαμβάνεται σαν μια απειλή για την ταυτότητά μας. Σαν να χάνεις τις συντεταγμένες της ύπαρξής σου. Μια πολύ στενάχωρη και στενόκαρδη πρόσληψη της μοναξιάς. Υποβάθμιση του εμπλουτιστικού της ρόλου στη διαμόρφωση της σκέψης και της δημιουργικότητάς μας.
-Αυτός, ο δικός μας εγκλεισμός μπορεί να γίνει και θετικός; Αποκλεισμένοι μέσα στο σπίτι με τους γνωστούς-άγνωστους δικούς μας θα αγαπηθούμε; Θα σκοτωθούμε;
Ολα τα ενδεχόμενα είναι ανοιχτά. Να αγαπηθούμε, να σκοτωθούμε, να αγαπηθούμε ξανά, να χωρίσουμε, να φτάσουμε στον αλληλοσπαραγμό. Οι συμβατικές και επιδερμικές σχέσεις δοκιμάζονται. Θυμίζουν κάποιες ανεπαρκείς, ίσως και βλαβερές, υφασμάτινες μάσκες. Σου δίνουν την ψευδαίσθηση μιας ασφάλειας που δεν υπάρχει. Κάποιοι θα προσπαθήσουν να τις αλλάξουν, κάποιοι άλλοι θα προτιμήσουν να μείνουν με την ψευδαίσθηση της ασφάλειας. Ολα θεμιτά και ανθρώπινα…
-Στη σοφή κυρία Φι σας συναντάμε: «Η νόσος είναι κάτι που έχεις, η πάθηση είναι κάτι που είσαι». Μπορεί να γίνει για μας ο κορωνοϊός από νόσος, πάθηση;
Η κυρία Φι κάνει τα πάντα για να γιατρέψει τον βυθισμένο σε μελαγχολία γιο της. Πιστεύει ότι η νόσος είναι κάτι που έχεις. Η πάθηση είναι κάτι που είσαι, κι αυτό που είσαι δεν χάνεται ποτέ εντελώς, ταξιδεύει, δυναμώνει, απομακρύνεται, επιστρέφει, κάποτε χαμηλώνει σαν φως, Σβήνει. Ομως, ακόμα κι όταν τρεμοσβήνει, ποτέ δεν χάνεται οριστικά η φλόγα. Κάποια στιγμή επανέρχεται αλλιώς δυνατή.
Η εμπειρία της πανδημίας θα μπορούσε να ενθαρρύνει τη μετάβαση από τη νόσο στην πάθηση.
-Κυρία Τσαλίκογλου, σας φοβίζει η επόμενη μέρα;
Η επόμενη μέρα με φοβίζει πιο πολύ από τη σημερινή.
-Αλήθεια, μπορείτε να φανταστείτε την επόμενη μέρα;
Τριών χρονών η εγγονή μου, η μικρή Φωτεινούλα, ρωτήθηκε από τη μεγάλη της αδελφή «εσύ ξέρεις τι είναι να πεθαίνεις;». Κι εκείνη απάντησε «το να πεθαίνεις είναι να γίνεσαι άγαλμα, σε πάνε στην ακρόπολη, μένεις εκεί… κι έπειτα γίνεσαι ξανά μωρό και γυρνάς σπίτι σου πάλι».
Θα ήθελα να φανταστώ κάπως έτσι την επόμενη μέρα. Σαν να γίνεσαι ξανά μωρό από την αρχή. Μια νέα κανονικότητα για την ανθρωπότητα. Ουτοπία; Μα, ναι! Αλλιώς, όμως, δεν αντέχεται η ζωή. Δίχως το χάδι μιας τέτοιας ουτοπίας.
-Το ότι ο εχθρός είναι αόρατος έχει κάτι να μας πει; Κάνει ακόμα πιο δύσκολα τα πράγματα;
Ο αόρατος εχθρός λειτουργεί σαν μια λευκή οθόνη. Προβάλλεις πάνω του ό,τι πιο τρομακτικό και δαιμονικό στοιχειώνει τα σκοτεινά βάθη των φαντασιώσεών σου.
-Εμείς; Θα είμαστε άλλοι την επόμενη μέρα;
Αυτό το «εμείς» που υπαινίσσεται μια ομοιογενή κατηγορία είναι πλασματικό. Δεν υφίσταται. Η επόμενη μέρα δεν θα είναι ίδια για όλους τους ανθρώπους. Οι ανισότητες θα φτάσουν στα ουράνια. Στην Αμερική, στη Γη της Επαγγελίας για παράδειγμα, αυτή τη στιγμή υπάρχουν ήδη 27 εκατομμύρια άνεργοι. Την επόμενη μέρα σε όλο τον πλανήτη δισεκατομμύρια άνθρωποι θα βρεθούν αντιμέτωποι με το φάντασμα μιας αδυναμίας επιβίωσης. Εύκολα ξεχνάμε την άβυσσο που χωρίζει εμάς από εκείνους. Ολοι αυτοί δεν θα έχουν την πολυτέλεια να ανασκολοπίσουν τον ψυχισμό τους όπως κάνουμε εμείς τώρα.
Η πανδημία αυτή μπορεί στην αρχή να έφερε κοντά, μέσα από τον θάνατο, πλούσιους και φτωχούς, η επόμενη μέρα όμως θα στηθεί και πάλι πάνω σε αμείλικτα διαχωριστικά.
-Συγγραφικά η εποχή; Θα γράφουμε αλλιώς; Θα γεμίσουμε από βιβλία εγκλεισμού;
Η γραφή είναι λίγο σαν τον βρικόλακα. Τρέφεται από το αίμα, από τη δυστυχία, από το σκοτάδι. Η γραφή τροφοδοτείται από την έλλειψη. Κατά κάποιο τρόπο, η γραφή ανήκει στην έλλειψη. Ομως η εύκολη υπεραφθονία ενός περί εγκλεισμού (κ.λπ. κ.λπ.) λόγου κινδυνεύει να αφυδατώνει τα βιώματά μας. Να τα κανονικοποιεί, αφαιρώντας την αιχμηρότητα, την ένταση και τη μοναδικότητά τους.
-Εν τω μεταξύ, πρέπει να επιζήσουμε. Οδηγίες προς ναυτιλλομένους;
Θα ανατρέξω και πάλι στα προσφιλή μου λόγια του Εμπειρίκου «η δόξα των Eλλήνων, που πρώτοι, θαρρώ, αυτοί, στον κόσμον εδώ κάτω, έκαμαν οίστρο της ζωής τον φόβο του θανάτου».
Ιδού μια οδηγία προς ναυτιλλομένους συμπατριώτες μας, που ήταν τότε και παραμένουν σπουδαίοι ναυτιλλόμενοι!
-«Αλλωστε, κανένας σοβαρός λόγος δεν υπάρχει για να μην πιστεύει ένας άνθρωπος στο θαύμα», στις «Παράξενες ιστορίες της κυρίας Φι» είναι κάτι που επαναλαμβάνεται. Ετσι λαβωμένοι από λιτότητα, κρίση, πανδημία, μπορούμε ακόμα να ευελπιστούμε σ’ αυτό;
Να πιστέψουμε στο θαύμα. Δεν είναι αφελές, δεν είναι μεταφυσικό. Είναι απόλυτα λελογισμένο και ορθολογικό. Οπως και το στοίχημα του Πασκάλ. Αν πιστέψουμε στον Θεό και κερδίσουμε, τα κερδίσαμε όλα, αν χάσουμε, τι είχαμε, τι χάσαμε...
-Θα αγαπάμε περισσότερο τους άλλους την επόμενη μέρα, κυρία Τσαλίκογλου; Ή θα έχουμε διαπιστώσει ότι μπορούμε και δίχως τους άλλους;
Στην αγάπη του άλλου πασχίζουμε να αγαπήσουμε τον εαυτό μας… Οπως τον γνωρίζουμε και όπως δεν τον γνωρίζουμε. Τον εαυτό μας, αυτόν τον άγνωστο. Η επιδημία θα μας συστήσει ξανά από την αρχή τον εαυτό μας. Ας τον καλοδεχτούμε.
Ναι, μπορούμε να κάνουμε και χωρίς τους άλλους. Και ταυτόχρονα μπορούμε να τους αγαπάμε έως θανάτου.
Το «ταυτόχρονα» είναι το κρυμμένο μυστικό του ανθρώπινου πλάσματος και των σχέσεών του.
* Η συνέντευξη δημοσιεύθηκε στον Φιλελεύθερο της 2ας Μαΐου
Η Φωτεινή Τσαλίκογλου είναι συγγραφέας, πανεπιστημιακός και ψυχολόγος
