Του Κυριάκου Αθανασιάδη
Στο πλαίσιο της διοργάνωσης του Δήμου Αθηναίων «Αθήνα 2018 Παγκόσμια Πρωτεύουσα Βιβλίου», μέγας δωρητής της οποίας είναι το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, έγινε τη Δευτέρα που μας πέρασε, στο βιβλιοπωλείο IANOS, μία εκδήλωση με τίτλο «Το ηλεκτρονικό βιβλίο στην Ελλάδα: 10 χρόνια μετά». Συνδιοργανωτής ήταν το website «Ηλεκτρονικός Αναγνώστης – eAnagnostis.gr», με τον ιδρυτή του οποίου, Μιχάλη Καλαμαρά, έχουμε τη μεγάλη χαρά να συζητούμε σήμερα. Σε συντονισμό του ιδίου, στην εκδήλωση συνομίλησαν οι: Νίκος Αργύρης (εκδότης, Εκδόσεις Ίκαρος), Σωκράτης Καμπουρόπουλος (πρώην υπεύθυνος Παρατηρητηρίου Ψηφιακού Βιβλίου του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου), Αργύρης Καστανιώτης (εκδότης, Εκδόσεις Καστανιώτη) και Φίλιππος Τσιμπόγλου (γενικός διευθυντής της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος), ενώ χαιρετισμό απηύθυνε η Άννα Ρούτση, υπεύθυνη Τύπου της διοργάνωσης «Αθήνα 2018 Παγκόσμια Πρωτεύουσα Βιβλίου». Πριν από ενάμιση χρόνο είχαμε μιλήσει ξανά με τον Μιχάλη Καλαμαρά. Έτσι, η σημερινή μας συνομιλία θα έχει και έναν τύπο «επαλήθευσης» ή επανάληψης όσων είπαμε τότε.
- Αγαπητέ κύριε Καλαμαρά, συγκρατώ από την προηγούμενη κουβέντα μας ότι, για την ανάπτυξη του ηλεκτρονικού βιβλίου, «αλλού έπαιξε ρόλο ένα βιβλιοπωλείο-πρωταθλητής της προσπάθειας, αλλού υπήρξε ένα εξωτερικό σοκ από κάποιον διεθνή παίκτη, αλλού πρωταγωνίστησαν οι δημόσιες βιβλιοθήκες και αλλού κεντρικό ρόλο έχουν οι μεγάλες εταιρίες τηλεπικοινωνιών». Έχω την εντύπωση ότι τίποτε από αυτά δεν ισχύει για την Ελλάδα…
Το ενδιαφέρον είναι ότι σχεδόν όλα τα παραπάνω έχουν επιχειρηθεί στην Ελλάδα. Και βιβλιοπωλείο είχαμε που προσπάθησε να καθιερωθεί ως «πρωταθλητής» στον χώρο του ηλεκτρονικού βιβλίου και εταιρία κινητής τηλεφωνίας λειτούργησε δικό της βιβλιοπωλείο για πέντε χρόνια. Αυτές οι προσπάθειες όμως δεν τελεσφόρησαν. Πιο αισιόδοξα είναι τα μηνύματα από τον χώρο των βιβλιοθηκών, όπου το «Ηλεκτρονικό Αναγνωστήριο», η υπηρεσία δανεισμού ebooks της Εθνικής Βιβλιοθήκης, ξεκίνησε την πιλοτική λειτουργία του με σχεδόν 3.000 βιβλία τον Νοέμβριο του 2018 και έτυχε θερμής υποδοχής. Ο πιθανός διεθνής παίκτης στην Ελλάδα δεν έχει εμφανιστεί ώς τώρα δυναμικά. H Apple διαθέτει ebooks στην Ελλάδα από το 2011, και αυτό είχε αντίκτυπο στην αγορά του βιβλίου, αλλά αφενός αφορά μόνο τους κατόχους συσκευών της εταιρίας, αφετέρου το βιβλίο δεν είναι κάτι βασικό για την Apple, είναι μια συμπληρωματική υπηρεσία. Αυτό δεν αποκλείει μια ξαφνική ανακοίνωση από το Amazon ότι ξεκινάει την πώληση ebooks στα ελληνικά ή από κάποιο άλλο διεθνές ηλεκτρονικό βιβλιοπωλείο ότι έρχεται για τα ebooks στην Ελλάδα, αυτόνομα ή με τοπική συνεργασία.
- Μας είχατε πει επίσης ότι για την υστέρηση των ebooks στην Ελλάδα ξεχωρίζατε —και πάλι μεταξύ άλλων— δύο κυρίως παράγοντες: το ότι δεν υπάρχουν διαθέσιμες εδώ συσκευές τύπου Kindle και ότι «η διαδικασία αγοράς και διαχείρισης των ebooks δεν είναι τόσο απλή και ανέφελη για τον αναγνώστη όσο απαιτεί το σύγχρονο τεχνολογικό περιβάλλον». Εξακολουθούν να ισχύουν αυτά; Και, κυρίως, γιατί;
Και οι δύο αυτοί παράγοντες ισχύουν και σήμερα. Αν και μπορεί κανείς να διαβάσει αξιοπρεπώς σε ένα tablet, ίσως ακόμα και σε ένα κινητό, είναι σαφές ότι οι ηλεκτρονικοί αναγνώστες με οθόνη ηλεκτρονικού χαρτιού, όπως το Kindle, είναι πολύ πιο ξεκούραστοι στα μάτια, είναι πολύ πιο κοντά στην εμπειρία του τυπωμένου χαρτιού και είναι οι πλέον κατάλληλοι για όποιον θέλει να διαβάσει συστηματικά. Η εύκολη και απλή διαδικασία αγοράς και διαχείρισης ebooks είναι επίσης σημαντική. Τα ebooks απευθύνονται σε αναγνώστες, όχι σε γκατζετάκηδες.
Στην Ελλάδα δεν είναι ευρέως διαθέσιμοι ηλεκτρονικοί αναγνώστες τύπου Kindle γιατί αυτές οι συσκευές είναι οικονομικά αποδοτικές κυρίως σε συνδυασμό με κάποιο προεγκατεστημένο βιβλιοπωλείο. Επιστρέφουμε δηλαδή στο ζήτημα του βιβλιοπωλείου, που με ολοκληρωμένο και εύχρηστο τρόπο θα διαθέτει προς πώληση ebooks. Και το ζήτημα είναι ευρύτερο από τα ebooks, καθώς ακόμα και οι online πωλήσεις έντυπων βιβλίων, και γενικότερα το ηλεκτρονικό εμπόριο στην Ελλάδα, δεν είναι τόσο ανεπτυγμένα για τα ευρωπαϊκά δεδομένα, αν και εμφανίζουν σαφώς ανοδικές τάσεις, ειδικά τα τελευταία χρόνια. Όταν δηλαδή αρκετά βιβλιοπωλεία και εκδότες έχουν ένα παλιό και όχι ιδιαίτερα λειτουργικό website ή, σε όχι λίγες περιπτώσεις, δεν έχουν καθόλου website, καταρχάς για να προβάλουν και να πωλούνται τα έντυπα βιβλία τους, προϊόν που ξέρουν καλά οι αναγνώστες, γίνεται δυσκολότερο το πέρασμα στα ebooks.
Τα ebooks είναι στην πραγματικότητα τμήμα, αν και ιδιαίτερο και σημαντικό, της πολύ ευρύτερης ψηφιακής μετάβασης του κλάδου του βιβλίου και τελικά της ψηφιακής μετάβασης της κοινότητας των ανθρώπων του βιβλίου, όπως σωστά επισήμανε ο Σωκράτης Καμπουρόπουλος στην εκδήλωση. Επομένως, και οι νοοτροπίες και οι συνήθειες των επαγγελματιών του βιβλίου παίζουν τον ρόλο τους.
Αξίζει να σημειώσουμε πάντως τη συνεχιζόμενη ανάπτυξη της ηλεκτρονικής ανάγνωσης στην ακαδημαϊκή κοινότητα, χάρη και στις αναπτυσσόμενες συλλογές ηλεκτρονικών βιβλίων και περιοδικών που διαθέτουν οι ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες.
- Πριν από ενάμιση χρόνο διαθέταμε περίπου 7.500 ebooks στα ελληνικά από περίπου 100 εκδοτικούς οίκους, αν και όχι κατανεμημένων αναλογικά. Έχει αυξηθεί σημαντικά μέχρι σήμερα αυτός ο αριθμός, δεδομένου ότι από τότε εκδόθηκαν περίπου 10.000 νέοι τίτλοι; Έχουν αυξηθεί οι εκδοτικοί οίκοι που διαθέτουν τους νέους τίτλους τους και σε ebooks, συγχρόνως με τα έντυπα βιβλία, ή λίγο μετά; Γενικώς, τι ποσοστό των νέων τίτλων διατίθεται και με τους δύο τρόπους;
Σήμερα έχουμε ξεπεράσει τους 8.000 τίτλους ebooks στα ελληνικά και έχουμε κάποιους εκδοτικούς οίκους ακόμα. Πρέπει να σημειώσουμε βέβαια ότι μιλάμε για τα εμπορικά ηλεκτρονικά βιβλία, καθώς διαθέτουμε και σχεδόν 500 ηλεκτρονικά συγγράμματα μέσω της δράσης «Κάλλιπος», καθώς και βιβλία με άδειες Creative Commons, πολλά από τα οποία συγκεντρώνονται στην «Ανοιχτή Βιβλιοθήκη – OpenBook.gr». Οι νέοι τίτλοι βιβλίων είναι μάλλον πιο κοντά στους 8.000 παρά στους 10.000 το χρόνο, αν και δε γνωρίζουμε με βεβαιότητα από τότε που έκλεισε το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου, που δημοσίευε τα σχετικά στοιχεία. Πάντως, η αναλογία νέων τίτλων σε έντυπη και ηλεκτρονική μορφή δεν είναι ικανοποιητική και ούτε έγιναν σημαντικά βήματα για την ταυτόχρονη έκδοσή τους. Αν και ο αριθμός διαθε?σιμων ηλεκτρονικω?ν τι?τλων, αυτά τα 8.000 ebooks, δεν ει?ναι καθο?λου μικρο?ς για να ξεκινήσει να διαβάζει κανείς ηλεκτρονικά, πολλοι? σημαντικοι? μεσαι?οι και μικρο?τεροι εκδοτικοι? ε?χουν στοιχειω?δη η? ακο?μα και ανυ?παρκτη παρουσι?α στα ebooks.
- Ας πάμε σε κάτι άλλο. Γιατί δεν είναι φτηνότερο το ηλεκτρονικό βιβλίο στην Ελλάδα; Δεν θα ήταν πιο ελκυστικό έτσι; Ή με μία πολιτική χαμηλών τιμών στα ebooks θα σημείωναν συνολικά ζημίες οι εκδότες; Ακόμη, τι συμβαίνει σήμερα με τον ΦΠΑ, σε έντυπα και μη βιβλία;
Το ηλεκτρονικό βιβλίο στην Ελλάδα είναι φτηνότερο από το έντυπο, αν και το πόσο φτηνότερο είναι ποικίλλει ανάλογα με τις εκδοτικές στρατηγικές. Μπορεί να μην υπάρχει το κόστος τους χαρτιού και του τυπογραφείου, και το κόστος αποθήκευσης και διακίνησης να είναι σημαντικά μικρότερο, όμως η συγγραφική και μεταφραστική εργασία και τα εκδοτικά κόστη της επιλογής, παραγωγής και προώθησης του βιβλίου παραμένουν ίδια.
Υπήρχε ως πρόσφατα ο παραλογισμός της ευρωπαϊκής νομοθεσίας που επέβαλλε στα ebooks την ανώτατη κλίμακα ΦΠΑ, δηλαδή 24% στην περίπτωση της Ελλάδας. Από τον Οκτώβριο του 2018 όμως αυτό άλλαξε με απόφαση του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης και πιστεύω πως σύντομα αυτή η αλλαγή θα ενσωματωθεί και στην ελληνική νομοθεσία, ώστε και το ebook να έχει ΦΠΑ 6% όπως και το έντυπο βιβλίο και να δούμε τη διαφορά και στην τελική τιμή των ebooks.
- Ποιες συσκευές ανάγνωσης θα προτείνατε σήμερα για όποιον θέλει να διαβάζει ελληνικά βιβλία; Αν, πάλι, διαβάζει μόνο ξένες εκδόσεις, του αρκεί ένα Kindle;
Τα ελληνικά ως γλώσσα υποστηρίζονται από όλες τις συσκευές ανάγνωσης. Τα ebooks στα ελληνικά διατίθενται κυρίως σε μορφή ePUB, το διεθνές πρότυπο των ebooks, και όσα είναι κλειδωμένα χρησιμοποιούν Adobe DRM, με εξαίρεση το βιβλιοπωλείο της Apple που έχει δικό της κλείδωμα. Πρακτικά όλοι οι ηλεκτρονικοί αναγνώστες πέρα από το Kindle υποστηρίζουν ePUB και το κλείδωμα της Adobe, από τα πιο δημοφιλή Kobo έως τις λιγότερο γνωστές εταιρίες.
Το αν αρκεί το Kindle για τις ξενόγλωσσες εκδόσεις εξαρτάται κυρίως από το αν κάποιος αγοράζει μόνο από το Amazon ή και από άλλα βιβλιοπωλεία.
- Διακρίνετε μία τάση να διαβάζουμε περισσότερο ψηφιακά, έστω και αν αυτό δεν πρόκειται να προκαλέσει κάποιου είδους «επανάσταση» τα επόμενα πέντε-δέκα χρόνια; Να σημειώσω ότι το ίδιο ερώτημα είχε τεθεί και πριν από μία δεκαετία, αλλά τα αποτελέσματα —τη εξαιρέσει των αυτοεκδόσεων— ήταν μάλλον πολύ κατώτερα του αναμενομένου.
Η τάση είναι αδιαμφισβήτητη: διαβάζουμε όλο και περισσότερο ψηφιακά και αυτό δεν περιορίζεται στα βιβλία, αλλά επεκτείνεται και στα ειδησεογραφικά site, στα περιοδικά και στο πολύ κείμενο που διαβάζουμε κάθε μέρα στα social media και σε άλλα websites. Όμως η συνύπαρξη της έντυπης και ηλεκτρονικής ανάγνωσης θα είναι μακρά, και πιθανόν το έντυπο να μην εξαφανιστεί ποτέ για κάποιες χρήσεις. Προσωπικά δεν συμμερίστηκα ποτέ ότι θα έχουμε μια ταχύτατη μετάβαση ούτε τους πηχυαίους τίτλους ότι «το έντυπο πέθανε», «το ebook νίκησε» ή ότι «το έντυπο νίκησε».
- Ας πάμε λοιπόν στην εκδήλωση της Δευτέρας που μας πέρασε. Πριν αναφερθούμε στα όσα ειπώθηκαν εκεί, θέλετε να μας πείτε ποιο ήταν το κλίμα, για όσους δεν την παρακολουθήσαμε; Υπήρχε ένας κάποιος αέρας αισιοδοξίας στην κουβέντα; Ή όχι; Γιατί —πρέπει να πούμε στους αναγνώστες μας— η ηλεκτρονική έκδοση ενός βιβλίου δεν είναι «τσάμπα». Αντιθέτως, κοστίζει πολύ να συντηρεί κανείς μία τέτοια πλατφόρμα.
Η μεγάλη συμμετοχή στην εκδήλωση της Δευτέρας δείχνει το συνεχιζόμενο ενδιαφέρον για τα ebooks, παρόλο που η αγορά των ebooks παραμένει περιορισμένη στο «κάτω του 1%». Η εκδήλωση ανέδειξε το πλήθος των πρωτοβουλιών που πάρθηκαν τα τελευταία 10 χρόνια τόσο από τους εκδότες όσο και από δημόσιους φορείς. Είναι σαφές ότι υπάρχουν εκδότες και γενικότερα επαγγελματίες του βιβλίου που αντιμετωπίζουν τα ebooks ως μια ευκαιρία για να ανοιχτούν σε νέα αναγνωστικά κοινά και εξετάζουν τα ζητήματα που αντιμετωπίζει η διάδοση των ηλεκτρονικών βιβλίων από τη σκοπιά τού πώς θα μπορούσαν να γίνουν καλύτερα τα πράγματα. Υπάρχουν βέβαια και εκδότες που εξακολουθούν να βλέπουν τα ebooks διστακτικά ή και αμυντικά.
- Ποια ήταν λοιπόν, ενδεικτικά, τα συμπεράσματα που βγάλατε από την εκδήλωση;
- Από τους ομιλητές και από τη συζήτηση που ακολούθησε διαπιστώθηκε ότι, παρά το περιορισμένο μερίδιο των ebooks, υπάρχουν σημαντικές αυξητικές τάσεις. Μάλιστα σε συγκεκριμένες κατηγορίες βιβλίων, όπως το δοκίμιο και γενικότερα το non-fiction βιβλίο, τα ebooks δεν είναι καθόλου ασήμαντο μερίδιο των πωλήσεων. Η αγορά του ηλεκτρονικού βιβλίου παραμένει ιδιαίτερα ελκυστική ακριβώς γιατί έχει μεγάλο περιθώριο ανάπτυξης. Τονίστηκε επίσης η αξιοποίηση της αυτόματης μηχανικής ανάγνωσης των ebooks από τις κοινότητες ατόμων με προβλήματα όρασης, κάτι που δεν είναι ευρύτερα γνωστό. Στην αναδρομή στις απαρχές του ηλεκτρονικού βιβλίου στην Ελλάδα, επισημάνθηκε ο ρόλος καταλύτη που έπαιξε το ΕΣΠΑ 2007-2013 με τις δράσεις Digi Content και Digi Retail για την ψηφιοποίηση των βιβλίων και τη δημιουργία ηλεκτρονικών βιβλιοπωλείων.
Κοινή συνισταμένη για το πώς θα μπορούσε να διαδοθεί η ηλεκτρονική ανάγνωση στην Ελλάδα ήταν ότι, παρά τη σημασία τους, δεν αρκούν οι συσκευές ανάγνωσης, το πλήθος των ebooks, τα βιβλιοπωλεία, αλλά χρειάζεται ένα ενοποιημένο οικοσύστημα, εύκολο στη χρήση, για την αγορά και την ανάγνωση ebooks.
Ενθαρρυντικά ήταν τα στοιχεία που παρουσιάστηκαν για το «Ηλεκτρονικό Αναγνωστήριο» της Εθνικής Βιβλιοθήκης, το οποίο μέσα σε 3 μήνες λειτουργίας διαθέτει 4.500 εγγεγραμμένους χρήστες από τους οποίους οι 2.500 είναι ενεργοί, ενώ έχουν πραγματοποιηθεί 11.200 δανεισμοί ηλεκτρονικών βιβλίων. Η πρόκληση για το «Ηλεκτρονικό Αναγνωστήριο» είναι να διατηρήσει το ενδιαφέρον των αναγνωστών και να διευρύνει τους ενεργούς χρήστες, τα οποία σκοπεύει να επιτύχει με τη διάδοση της υπηρεσίας μέσα από το Δίκτυο Ελληνικών Βιβλιοθηκών.
- Πολύ ωραία. Ο τελευταίος λόγος ανήκει σε εσάς. Πώς θα θέλατε να κλείσουμε αυτή τη συζήτηση;
Αξίζει να θυμόμαστε ότι, όσο και αν οι ηλεκτρονικοί αναγνώστες τύπου Kindle είναι η καλύτερη λύση για να διαβάσει κανείς ηλεκτρονικά βιβλία, σήμερα οι περισσότεροι έχουμε ήδη στα χέρια μας μια συσκευή ανάγνωσης. Ένα tablet ή ένα κινητό με μεγάλη οθόνη ήδη διαθέτουν κάποια εφαρμογή ανάγνωσης ή είναι εύκολο να την κατεβάσουμε και να ξεκινήσουμε να διαβάζουμε αξιοποιώντας, π.χ., ebooks σε μορφή ePUB που διατίθενται δωρεάν. Είναι μια καλή ευκαιρία για να δοκιμάσει ο καθένας μας την ηλεκτρονική ανάγνωση βιβλίων.
Είναι, τέλος, βέβαιο πως και στην Ελλάδα μια σημαντική μερίδα των αναγνωστών θέλει να διαβάζει και ηλεκτρονικά, και αυτό δεν πρέπει να παραγνωρίζεται. Είναι επίσης βέβαιο πως εκδότες και βιβλιοπωλεία θα πρέπει να δίνουν τη δυνατότητα στον αναγνώστη να διαλέξει αν θα διαβάσει το βιβλίο της επιλογής του σε έντυπη ή ηλεκτρονική μορφή.
- Κύριε Καλαμαρά, σας ευχαριστώ θερμά. Και για την κουβέντα μας αυτή, και για όλα όσα κάνετε για το ηλεκτρονικό βιβλίο στην Ελλάδα.
[Παρακολουθήστε εδώ όλη την εκδήλωση «Το ηλεκτρονικό βιβλίο στην Ελλάδα: 10 χρόνια μετά»]
