Του Αλέξανδρου Σκούρα
Χθες, 17 Σεπτεμβρίου, συμπληρώθηκαν 25 χρόνια από το θάνατο του σπουδαίου Αυστριακού φιλοσόφου Καρλ Πόππερ, του οποίου η σημαίνουσα συμβολή τόσο στην επιστημολογία, όσο και στην πολιτική φιλοσοφία τον τοποθετούν μεταξύ των σημαντικότερων διανοητικών μορφών του προηγούμενου αιώνα.
Ο Πόππερ είναι κυρίως γνωστός μεταξύ των φιλελευθέρων για το έργο του «Η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της». Γράφοντας ενώ ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος ακόμη μαινόταν, ο Πόππερ εντόπισε μια από τις σημαντικότερες διαφορές ανάμεσα στα δύο στρατόπεδα που με διάφορες επρόκειτο να συνεχίσουν να συγκρούονται ακόμη και στη μεταπολεμική περίοδο.
Από τη μία πλευρά διέκρινε τις ανοιχτές κοινωνίες, τις κοινωνίες δηλαδή όπου η κριτική όχι μόνο επιτρέπεται, αλλά και ενθαρρύνεται ενεργά. Στις κοινωνίες αυτές κανένα θέμα δεν θεωρείται ταμπού - αντιθέτως, τα μέλη της πιστεύουν ότι η σκληρή και αμείλικτη κριτική είναι ο κατεξοχήν αποτελεσματικός τρόπος να προχωρά μπροστά όχι μόνο η επιστημονική γνώση αλλά και η ανθρωπότητα, εξαλείφοντας ιδέες και πρακτικές που αποδεικνύονται εσφαλμένες.
Από την άλλη πλευρά βεβαίως είναι οι κλειστές κοινωνίες, όπου οι άνθρωποι αποθαρρύνονται απ το ασκούν κριτική για διάφορα θέματα, όπου η αλήθεια θεωρείται κάτι που προνομιακά έχει αποκαλυφθεί σε μια περίκλειστη ελίτ, παρά μια διαρκής αναζήτηση που αφορά τους πάντες - είναι οι κοινωνίες όπου η ατομική ελευθερία σε κάθε έκφανσή της θεωρείται επικίνδυνη και ανατρεπτική και γι' αυτό καταστέλλεται.
Ο Πόππερ επιχειρώντας να συμπυκνώσει την κεντρική ουσία της ανοιχτής κοινωνίας, διατύπωσε μια αρχή και οδηγία για την αναζήτηση της αλήθειας: “Μπορεί εγώ να κάνω λάθος και εσύ να έχεις δίκιο, και προσπαθώντας μπορεί να φτάσουμε κοντύτερα στην αλήθεια”. Κι αυτό δεν είναι κάτι ελαφρύ. Είναι η απάντηση στον βιωμένο ολοκληρωτισμό: Όταν ο Πόππερ βρέθηκε κάποτε αντιμέτωπος με έναν ναζιστή στη Βιέννη, εκείνος του είπε “Μπορεί εσένα να σου αρέσουν τα επιχειρήματα, όμως εμένα μου αρέσει να μιλώ με το όπλο μου”.
Ο 20ος αιώνας μάς άφησε με την αισιόδοξη αίσθηση ότι η προσέγγιση του Πόππερ, η προσέγγιση της ελευθερίας, της ανοιχτής κοινωνίας και του κριτικού πνεύματος απέδειξε ακόμη και στους πιο δύσπιστους την ανωτερότητά της. Σήμερα, εν έτει 2019, κοινωνίες που πιστεύαμε μέχρι πρότινος ότι είχαν κατακτήσει τον ανοιχτό τους χαρακτήρα κινδυνεύουν να κλείσουν ξανά, ή κάποιες να κλείσουν για πρώτη φορά τουλάχιστον εδώ και πάρα πολλά χρόνια.
Μπροστά σ' αυτή την πρόκληση, η σκέψη του Πόππερ είναι για κάθε φίλο της ελευθερίας πηγή έμπνευσης και αισιοδοξίας. Είναι ένα ισχυρό κάλεσμα να κρατάμε το υψηλό έδαφος των επιχειρημάτων, να μην πέφτουμε στο επίπεδο των εχθρών της ελευθερίας μιμούμενοι τις δικές τους ύπουλες πρακτικές, να συνεχίζουμε τον αγώνα με την πεποίθηση ότι οι κλειστές, απολυταρχικές, ολοκληρωτικές κοινωνίες έχουν ένα μεγάλο και ασυγχώρητο μειονέκτημα σε σχέση με τις κοινωνίες της ελευθερίας - κρατάνε τα μάτια τους κλειστά μπροστά στην αλήθεια, μπροστά στην πρόοδο της γνώσης που πηγαίνει μια κοινωνία μπροστά.
