Η πανδημία σύντομα θα αποτελέσει ένα απλό στιγμιότυπο της όλης πορείας μας πάνω στη Γη και τίποτε περισσότερο. Και αυτό εξαιτίας της Επιστήμης και της Τεχνολογίας. Βέβαια, οι άμεσες επιπτώσεις θα είναι σημαντικές. Χάθηκαν και θα χαθούν ανθρώπινες ζωές, οικονομίες θα κλονισθούν, οι ανθρώπινες σχέσεις θα δοκιμαστούν.
Η σημαντικότερη όμως επίπτωση που δημιουργεί ο φόβος του θανάτου, του προσωπικού μας θανάτου, είναι η αμφισβήτηση αυτού του Αγαθού που με κόπο και πολύ πόνο κατακτήσαμε και κατοχυρώσαμε στις Δυτικές κοινωνίες. Του Ορθολογισμού.
Και ο Ορθολογισμός αμφισβητείται και κινδυνεύει κυρίως γιατί δεν προσφέρει προσωπική παρηγοριά, ούτε μετά θάνατον βεβαιότητες ζωής. Ο Ορθολογισμός και η Επιστήμη θριαμβεύουν στα μάτια των Ανθρώπων μόνο όταν η χρησιμότητά τους είναι προφανής. Στην προκειμένη περίπτωση μόνο εάν βρεθεί θεραπεία ή εμβόλιο.
Η δύναμη όμως της Επιστήμης, δεν έγκειται στο γεγονός πως συχνά, πολύ συχνά, βρίσκει λύσεις σε προβλήματα, αλλά στον τρόπο με τον οποίο μας έμαθε να βλέπουμε τον Κόσμο. Και στη δυνατότητα που μας έδωσε να λέμε Ιστορίες. Ιστορίες αληθινές και απελευθερωτικές. Όχι παρηγορητικές. Αν ψάχνουμε παρηγοριά πρέπει να στραφούμε αλλού. Αν θέλουμε να μάθουμε πως δουλεύει ο Κόσμος και πως μπορούμε να λύσουμε προβλήματα, στρεφόμαστε στην Επιστήμη.
Με αφορμή λοιπόν την πανδημία πρέπει να πούμε πως οι ιοί δεν σχετίζονται μόνο με ασθένειες και θάνατο. Οι ιοί είναι τα πιο πετυχημένα προϊόντα μιας μακράς εξελικτικής πορείας περίπου 3,5 δισεκατομμυρίων χρόνων, με μια πρωτοφανή ικανότητα αναπαραγωγής, προσαρμοστικότητας και υπεροχής.
Με διαφορά, από όλους τους οργανισμούς, οι ιοί είναι οι πολυπληθέστεροι πάνω στη Γη. Πρόσφατες εκτιμήσεις ανεβάζουν τον αριθμό των ιικών σωματιδίων στους ωκεανούς στο αστρονομικό – κυριολεκτικά- νούμερο των 1031. Πρόκειται βέβαια κυρίως για ιούς βακτηρίων που είναι πολυπληθέστερα στις θάλασσες σε σχέση με τις φάλαινες ας πούμε. Σε κάθε περίπτωση, αυτό σημαίνει πως αν βάλουμε αυτά τα ιικά σωμάτια το ένα δίπλα στο άλλο, το συνολικό τους μήκος θα είναι 1024 μέτρα, όπερ εστί μεθερμηνευόμενον, ίσο με τη διάμετρο του γνωστού μας Σύμπαντος!! Επιπρόσθετα, κάθε μέρα, η δράση της υπεριώδους ακτινοβολίας του ήλιου, καταστρέφει την πλειοψηφία αυτών των ιικών σωματιδίων. Και μέσα στην ίδια μέρα, ο πληθυσμός ανανεώνεται!! Και αυτό συμβαίνει 3 δισεκατομμύρια χρόνια τώρα, από τότε που αποικίσθηκαν οι θάλασσες από τους πρώτους οργανισμούς, τα Βακτήρια. Τα ίδια πάνω κάτω συμβαίνουν και στην υπόλοιπη βιόσφαιρα, στη στεριά και στον αέρα.
Οι ιοί δεν είναι μόνο πολυπληθείς, είναι και πολυποίκιλοι. Η μεγάλη τους ποικιλία μας αναγκάζει να τους κατατάξουμε σε επτά ταξινομικές επικράτειες (σε ομάδες δηλαδή με βάση κάποια θεμελιώδη κοινά χαρακτηριστικά). Για όλους τους υπόλοιπους οργανισμούς στη Γη μας αρκούν μόλις τρεις, Βακτήρια, Αρχαία (κάπως σαν τα Βακτήρια, αλλά όχι ακριβώς), Ευκάρυα (όλοι οι υπόλοιποι οργανισμοί, Μύκητες, Φυτά, Ζώα, συμπεριλαμβανομένου και του Ανθρώπου φυσικά).
Πέρα από αυτά, οι ιοί είναι επίσης σημαντικότατοι καθοδηγητές της ίδιας της εξελικτικής πορείας, όλων των ειδών του πλανήτη, συμπεριλαμβανομένου και του Ανθρώπου.
Σε αντίθεση με όλες τις ζωντανές υπάρξεις, οι ιοί δεν μπορούν να πολλαπλασιαστούν έξω από κάποιο κύτταρο. Ένας ιός ξεκινάει τη ΄΄ζωή΄΄ του αφού πρώτα εισέλθει σε κάποιο κύτταρο. Για να μπει προηγείται ένα στάδιο αναγνώρισης μεταξύ ιού και κυττάρου στόχου. Από τη στιγμή που ο ιός θα βρεθεί στο εσωτερικό του κυττάρου, καταλαμβάνει όλους τους μηχανισμούς αντιγραφής του κυττάρου αυτού και, καταναλώνοντας όλες τις προμήθειες ενέργειας και υλικών, παράγει πολλαπλά αντίγραφα του εαυτού του. Στο τέλος, τα νέα αντίγραφα του ιού εγκαταλείπουν το νεκρό πλέον κύτταρο και ξεχύνονται έξω από αυτό με σκοπό να μολύνουν άλλα κύτταρα.
Κάποιοι ιοί όμως, ακολουθούν μια άλλη στρατηγική. Αντί να καταλάβουν το κύτταρο για λογαριασμό τους, εισάγουν ένα αντίγραφο του γενετικού τους υλικού στο γενετικό υλικό του κυττάρου. Όταν το κύτταρο διαιρεθεί, οι απόγονοί του θα περιέχουν τόσο το αυθεντικό γενετικό υλικό του μητρικού κυττάρου, όσο και το ιικό γενετικό υλικό. Είναι μια καλή συμφωνία, ένα καλό ντιλ, για τον ιό, καθώς όλοι οι απόγονοι του αρχικώς μολυνθέντος κυττάρου θα περιέχουν και ένα αντίγραφο του ιικού γενετικού υλικού.
Ένας πιο τυχερός ιός, μπορεί να βρει τον τρόπο να εισέλθει στο ωάριο ενός είδους. Η ενσωμάτωση στο ωάριο, του δίνει επιπλέον πλεονεκτήματα. Πρακτικά, με αυτό τον τρόπο μπορεί να βρεθεί τελικά σε όλα τα κύτταρα του οργανισμού που θα προκύψει από αυτό το ωάριο!! Και αν παραμείνει εκεί σιωπηλός, θα βρεθεί τελικά και σε όλα τα κύτταρα όλων των απογόνων αυτού του οργανισμού. Τέτοιοι ιοί που ενσωματώνονται στο γενετικό υλικό των ξενιστών τους, μπορεί να ενεργοποιηθούν ανά πάσα στιγμή και να προκαλέσουν καταστροφή, μπορεί όμως να παραμείνουν εκεί εσαεί, χωρίς να ενεργοποιούνται ποτέ, απολαμβάνοντας την, χωρίς κόπο από μεριάς τους, διάδοσή τους από γενιά σε γενιά.
Έχει αποδειχθεί πως αυτές οι τακτικές λαθρεπιβίβασης των ιών, μέσα στο γενετικό υλικό όλων ανεξαιρέτως των οργανισμών, είναι γεγονός συχνό στη διάρκεια της εξελικτικής πορείας.
Στον άνθρωπο για παράδειγμα, το ποσοστό του γενετικού υλικού το υπεύθυνο για την παραγωγή όλων των ανθρώπινων πρωτεϊνών είναι μόλις 2%. Από το υπόλοιπο 98% που παλαιότερα το χαρακτηρίζαμε ως junk, ως σκουπίδι δηλαδή, σήμερα γνωρίζουμε πως το 8%-10% αντιπροσωπεύει σχεδόν ολοκληρωμένα υπολείμματα ιών, ενώ ένα ποσοστό γύρω στο 30% εκτιμάται πως είναι ιικά γενετικά λείψανα. Και τα υπολείμματα και τα λείψανα αυτά, στη διάρκεια της εξέλιξης αποδείχθηκαν πολύτιμα.
Η Συγκυτίνη (Syncytin) είναι μία πρωτεΐνη, απαραίτητη για τη σύνδεση του πλακούντα με τη μήτρα. Το γονίδιο το υπεύθυνο για την παραγωγή της, είναι ένα γονίδιο ιικής προέλευσης που κάποτε ενσωματώθηκε στο γενετικό υλικό των απώτερων προγόνων μας, καθιστώντας τους ικανούς να γεννούν παιδιά μετά από κυοφορία και όχι όπως τα μη πλακουντοφόρα θηλαστικά. Η ιστορία όμως δεν τελειώνει εδώ. Τα ποντίκια, τα κουνέλια και μερικά σαρκοφάγα που έχουν επίσης μελετηθεί διαθέτουν συγκυτίνη, διαφορετική όμως από τη δική μας. Με άλλα λόγια, τουλάχιστον σε έξι διαφορετικές περιπτώσεις που γνωρίζουμε μέχρι σήμερα, πρωτόγονα προγονικά θηλαστικά μολύνθηκαν με διαφορετικούς ιούς που ενσωματώθηκαν στο γενετικό τους υλικό, παρέχοντάς τους τη δυνατότητα να κυοφορούν μέσω του πλακούντα.
Το γονίδιο arc είναι ενεργοποιημένο μόνο στον εγκέφαλό μας. Και αυτό που κάνει είναι να παράγει μια πρωτεΐνη που πακετάρει πληροφορίες υπό μορφή RNA μεταφέροντάς τις από ένα νευρικό κύτταρο στο διπλανό του. Με τον ίδιο τρόπο όπως ένας ιός αποχωρεί από ένα κύτταρο για να μολύνει κάποιο άλλο. Το γονίδιο arc είναι επίσης ιικής προέλευσης. Σε αυτή την περίπτωση, το arc γονίδιο του ανθρώπου φαίνεται να σχετίζεται με τα γονίδια arc των τετραπόδων. Στις μύγες όμως και στα σκουλήκια προήλθαν από άλλο ιό. Να σχετίζεται το γονίδιο με ανώτερες εγκεφαλικές λειτουργίες, όπως η συνείδηση ή τα συναισθήματα; Δεν το γνωρίζουμε. Ξέρουμε όμως πως είναι απαραίτητο για την ομαλή εγκεφαλική λειτουργία και πως ενεργοποιείται σημαντικά κατά τη διαδικασία της μάθησης.
Στα παραπάνω παραδείγματα ιικής προέλευσης κάποιων σημαντικών για τη ζωή μας γονιδίων, θα μπορούσαμε να προσθέσουμε και πολλά άλλα. Θα περιοριστώ όμως να αναφερθώ μόνο σε κάτι επιπλέον, ιδιαίτερα σημαντικό. Μια πληθώρα γονιδίων μας, ρυθμίζεται από αλληλουχίες γενετικού υλικού οι οποίες έχουν επίσης ιική προέλευση. Δηλαδή ιικής προέλευσης τμήματα γενετικού υλικού, αποφασίζουν πότε θα ενεργοποιηθούν και πότε όχι κάποια ανθρώπινα γονίδια.
Είναι ξεκάθαρο για την Επιστήμη σήμερα, πως οι ιοί διαμόρφωσαν σε πολύ μεγάλο βαθμό το Ζώο που καλείται Άνθρωπος. Και όχι μόνο αυτό. Οι ιοί διαμόρφωσαν σε μεγάλο βαθμό όλα τα ζώα, φυτά, μύκητες και μικροοργανισμούς που ταξιδεύουν μαζί μας πάνω στον Πλανήτη εδώ και 3,5 δισεκατομμύρια χρόνια. Και για να βάλω το κερασάκι στην τούρτα της όλης Ιστορίας, οι βασικές διαφορές συγγενικών οργανισμών μεταξύ τους, εντοπίζονται κυρίως στο ιικής προέλευσης γενετικό τους υλικό. Και η διαφορά μας με τους χιμπατζήδες, έγκειται κυρίως σε αυτές τις αλληλουχίες. Διαφορετικοί ιοί λοιπόν, σε διαφορετικές εποχές, μολύνανε τους κοινούς μας προγόνους και έκτοτε η πορεία που ακολουθήσαμε ήταν διαφορετική.
Η συζήτηση για τα ιικής προέλευσης χαρακτηριστικά μας θα τραβούσε σε μάκρος, όπως και η έρευνα πάνω σε αυτά προβλέπεται να είναι μακροχρόνια και εντυπωσιακή.
Σας είπα όμως μια Ιστορία.
Δεν ήταν μια Ιστορία παρηγορητική. Ήταν μια Ιστορία αληθινή και συνεπώς απελευθερωτική, καθώς υποδεικνύει πως η Επιστημονική θέαση της Ζωής στη Γη είναι πολύ πιο πολύπλοκη, πολύ πιο εντυπωσιακή και πολύ πιο ενδιαφέρουσα από οποιαδήποτε θεωρία συνομωσίας και από οποιαδήποτε λογοτεχνική ή μεταφυσική φαντασία.
* O Ιωάννης Σαϊνης είναι Δρ. Μοριακής Βιολογίας, ΕΔΙΠ στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων.
