Της Δρ Δέσποινας Πρίνια*
«Ο θάνατος της δημοκρατίας συμβαίνει στην κάλπη», επισημαίνει ο καθηγητής Διακυβέρνησης του Χάρβαρντ Στίβεν Λεβίτσκι, στο βιβλίο «How Democracies Die» («Πώς πεθαίνουν οι δημοκρατίες»), μελέτη που κυκλοφόρησε πρόσφατα και επιχειρεί να εξηγήσει τον ιό που πλήττει τη δημοκρατία και οδηγεί στην αθόρυβη μετάλλαξη ολοένα και περισσότερων χωρών σε καλυμμένες δικτατορίες.
«Η άμεση δημοκρατία, λέει ο Λεβίτσκι, επιστρατεύεται κατά κόρον για την υπονόμευση της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και την αποδυνάμωση των θεσμών που εμποδίζουν τον αυταρχικό ηγέτη από την κατάχρηση της εξουσίας. Τα δημοψηφίσματα θαμπώνουν τους πολίτες, ότι δήθεν ανοίγουν τον δρόμο για την «πραγματική δημοκρατία», ενώ στην πραγματικότητα χρησιμοποιούνται για την αμφισβήτηση και την κατάργηση θεσμικών πλαισίων (π.χ. εθνικό σύνταγμα, ανώτατο δικαστήριο, συμμετοχή στην Ευρώπη) που περιφρουρούν τη δημοκρατία μέσα από την οριοθέτηση της εξουσίας των κυβερνώντων.»
«Γι' αυτό ο επίδοξος δικτάτορας, σύμφωνα με τον Λεβίτσκι, στην πρόσφατη συνέντευξη του (Καθημερινή 11 Μαρτίου), πρέπει να υπερβεί δύο εμπόδια. Πρώτον, πρέπει να ρίξει στάχτη στα μάτια των πολιτών και να κατακτήσει δημοκρατικά την εξουσία προκειμένου να εξασφαλίσει την απαιτούμενη νομιμοποίηση και το κάλυμμα για τις αντιδημοκρατικές πρωτοβουλίες που θα αναλάβει στη συνέχεια. Δεύτερον, και σημαντικότερον, αφού εισέλθει μέσα στο κύτταρο της δημοκρατίας, δεν καταργεί το δικαίωμα ψήφου, αλλά μέσα από τη χειραγώγηση του Κοινοβουλίου, της Δικαιοσύνης και των μέσων ενημέρωσης, περιορίζει, κατευθύνει και προδιαγράφει τις πολιτικές επιλογές των πολιτών. Πολλοί εφησυχάζουν πιστεύοντας ότι οι θεσμικές δικλίδες ασφαλείας (checks and balances) θα αποτρέψουν την κατάχρηση της εξουσίας.
Oμως οι δικλίδες ασφαλείας είναι αυτοματισμοί που δεν λειτουργούν χωρίς τη συνεχή υπεράσπισή τους από θεσμικούς αξιωματούχους και την κοινωνία των πολιτών. Αν η υπεράσπιση αυτή εκλείψει μέσα σε ένα κλίμα εκβιασμών, διώξεων και συναλλαγής, τότε οι αυτοματισμοί ατονούν και απενεργοποιούνται.Οι μεταβολές εξελίσσονται με ρυθμό ανεπαίσθητο. Το Κοινοβούλιο τροποποιεί τους νόμους, τον εκλογικό νόμο και το Σύνταγμα προς όφελος του καθεστώτος και χρησιμοποιείται για τον εκβιασμό της αντιπολίτευσης και την ποινικοποίηση της πολιτικής ζωής. Η Δικαιοσύνη συνθηκολογεί και επιστρατεύεται για τον εκφοβισμό και την τιμωρία πολιτικών αντιπάλων και οικονομικών συμφερόντων που δεν συμβιβάζονται με την εξουσία. Τα μέσα ενημέρωσης γίνονται όμηροι των φορολογικών και τραπεζικών αρχών και ελέγχονται ή αγοράζονται από επιχειρηματίες που χρηματοδοτούνται από την κυβέρνηση ή είναι ευάλωτοι στις πιέσεις της, με αποτέλεσμα να καταφεύγουν στην αυτολογοκρισία και να επιδιώκουν τη συναλλαγή με την εξουσία. Αυτή είναι η συνταγή για την υπονόμευση της δημοκρατίας και εφαρμόζεται σε όλες τις ευπαθείς χώρες σχεδόν με τον ίδιο πανομοιότυπο τρόπο, την ίδια ώρα που όσοι προειδοποιούν και καταγγέλλουν το φαινόμενο αντιμετωπίζονται με συγκατάβαση ως «υπερβολικοί».
Ο αυταρχικός ηγέτης προκηρύσσει δημοψηφίσματα προκειμένου να απαλλαγεί από θεσμούς που δεν του επιτρέπουν να ασκήσει ενισχυμένες εξουσίες. Οι πολίτες «απελευθερώνουν» τον ηγέτη από ενοχλητικούς δημοκρατικούς θεσμούς, αλλά όταν αντιλαμβάνονται το λάθος τους, διαπιστώνουν ότι δεν διαθέτουν πλέον τους θεσμικούς μηχανισμούς που διευκολύνουν την αντικατάστασή του. Και ασφαλώς, ο ρόλος της οικονομίας είναι κρίσιμος για την ευρωστία της δημοκρατίας. Οι λαοί υπερασπίζονται τη δημοκρατία μόνο όταν θεωρούν ότι τους εξασφαλίζει την ευημερία.
Κι αν τα παραπάνω «προβολικά» συμπεράσματα δεν είναι για κάποιους αρκετά για να δημιουργήσουν τους απαραίτητους συνειρμούς με την πρόσφατη Ελληνική πραγματικότητα... επιτρέψτε μου να μοιραστώ και το βιωματικό μου case study. Πριν κάποιους μήνες, σε κάποια άλλη χώρα, συνοδεύοντας φοιτητή μου σε συνέντευξη στο «Maison des Journalistes» στο Παρίσι (την οργάνωση που δίνει άσυλο και στέγη σε διωγμένους δημοσιογράφους τρίτων χωρών όπου η ελευθεροτυπία δεν είναι δημοκρατική προϋπόθεση..) το αδιανόητο συνέβη: τοξικομανής οπλισμένος με μαχαίρι όρμησε στο βαγόνι μας στο μετρό, απαιτώντας τα πορτοφόλια και τα ρολόγια όλων μας. Δευτέρα απόγευμα, σ' ένα βαγόνι γεμάτο μαθητές που επέστρεφαν από το σχολείο, καλοντυμένους τεχνοκράτες κι ένα πολυεθνικό πλήθος που ζούσε την καθημερινή ρουτίνα του. Η αταξία διατάραξε βίαια το αίσθημα άψογης Ευρωπαϊκής δημοκρατίας και ασφάλειας που είχα ζήσει μισή ώρα πριν, μιλώντας με τους υπεύθυνους στο ναό της δημοκρατίας και της ελεύθερης ενημέρωσης... Ο ηλικιωμένος που καθόταν δίπλα μου εκδήλωσε ενδείξεις εμφράγματος, ενώ ο έως τώρα αδιάφορος Βορειοευρωπαίος, που διάβαζε ως πριν ένα λεπτό απορροφημένος τις πορτοκαλιές σελίδες των Financial Times σηκώθηκε αντανακλαστικά, ακινητοποίησε και αφόπλισε τον εισβολέα και ζήτησε από τους υπόλοιπους «παγωμένους» επιβάτες ένα αυτοσχέδιο δέσιμο για τα χέρια του. Μια σκουρόχρωμη γυναίκα αραβικής καταγωγής, που κρατούσε ένα παιδάκι από το χέρι, άνοιξε με ψυχραιμία την τσάντα της, έβγαλε το φορτιστή του κινητού της και αφήνοντας το χέρι του παιδιού της τον βοήθησε να δέσει τα χέρια του εισβολέα, ενώ άλλοι επιβάτες έδιναν τις πρώτες βοήθειες στον ηλικιωμένο άνδρα που είχε χάσει τις αισθήσεις του. Όταν φτάσαμε στον επόμενο σταθμό, που απείχε μόλις τρία λεπτά, περίμενε ήδη ένα περιπολικό για να παραλάβει τον εισβολέα και ένα νοσοκομειακό για τον συνταξιδιώτη μας που το είχε ανάγκη.... Ένας φαινομενικά αδιάφορος Βορειοευρωπαίος, «εκπαιδευμένος» σε συνθήκες Προσωπικής Δημοκρατίας και μια γυναίκα από μια χώρα του χάους, είχαν αποκαταστήσει αυτοσχεδιαστικά και αντανακλαστικά και πάλι την κανονικότητα, σώζοντας τη μέρα... Αισθάνθηκα ότι βρισκόμουν σε μια χώρα όπου τα αντανακλαστικά της καθημερινής δημοκρατίας είχαν λειτουργήσει, ήμουν και πάλι ασφαλής, χάρη σε ενεργούς πολίτες.
«Μεγαλώνοντας πιστεύω όλο και παραπάνω στην καλοσύνη και το θάρρος των άγνωστων και των περαστικών», λέει η ρομαντική Μπλανς του Eugene O'Neil στο χαοτικό της κόσμο. Και πράγματι, κάποιες φορές αρκεί μία μόνο στάση και πέντε μόλις λεπτά, για να ξαναβρείς την πίστη σου στους ανθρώπους, την πίστη σου στη Δημοκρατία της Καθημερινότητας και τους «επαγγελματίες» πολίτες, που μπορούν να την επανιδρύσουν, να την απανεφεύρουν ή και να την αναστήσουν από την αρχή...
Καλή Ανάσταση Ελλάδα. Μπορείς
*Η κ. Δέσποινα Πρίνια διδάσκει Πολιτιστική Διπλωματία στο Τμήμα Διεθνών Σχέσεων Πανεπιστήμιου του Στρασβούργου-SCG και είναι Υπεύθυνη Πολιτιστικού Επιχειρείν στη Γραμματεία Παραγωγικών Τομέων της Ν.Δ.
